3 mei 2021 Duurzame kansen Road Map CO? Nederland gidsland THEMA De duurzame constructeur II? CEMENT 3 2021 GROUP Cement is een kennisplatform van én voor constructeurs. Het platform legt kennis vast over construeren met be- ton en verspreidt deze onder vakgenoten. Om deze kennisdeling te ondersteunen en het belang ervan te onderstrepen, kan een bedrijf partner worden. Een partner geniet een aantal aantrekkelijke voorde- len, zoals zichtbaarheid, flinke korting op lidmaatschappen, gratis plaatsing van vacatures en de mogelijkheid mee te praten over de inhoud van het platform. Heb je ook interesse om partner te wor- den, neem dan contact op met Marjolein Heijmans, m.heijmans@aeneas.nl. Onze partners CEMENTONLINE Meer informatie over deze bedrijven en over het partner schap staat op www.cementonline.nl/partners. Cement wordt mede mogelijk gemaakt door:  partners CEMENT 3 2021 ?1 2? CEMENT 3 2021 44 Duurzaamheid leidend bij IJboulevard Ondergrondse fietsenstalling en wandelgebied achter Amsterdam CS. 52 Gewapend geopolymeer- beton in de infrasector 50% CO?-reductie conform Betonakkoord haalbaar. 61 Een 'tweede leven brug' Omgekeerd ontwerpproces voor het meest circulaire resultaat. 68 Hergebruik kanaalplaten: meer dan een technische uitdaging Hoogwaardig hergebruik kanaal- platen belangrijk criterium bij circulaire delven Prinsenhof A. 76 Duurzamer herstel monumentale bruggen Met scrum op zoek naar de beste oplossing. Artikelen 6 Nederland gidsland voor duurzaam toegepast beton Waarom willen we eigenlijk duur- zaam, wat houdt het in en welke invloed heeft de constructeur erop? 16 Duurzame kansen voor de constructeur De redactie van Cement in gesprek met vier ontwerpleiders. 22 Milieulast reduceren van constructies in gebouwen Over de rol van de constructeur en zijn invloed op duurzaam bouwen. 30 Op weg naar CO?-neutrale betonconstructies Concrete handvatten voor de constructeur. 40 Meer met minder Optimaliseren van materiaalgebruik in een ontwerp zorgt voor efficiënt en duurzaam resultaat. 44 52 COLOFON Cement, vakblad over betonconstructies, is hét vakblad van en voor constructeurs en verschijnt 8 keer per jaar. Het vakblad is een onderdeel van het kennisplatform Cement, een uitgave van Aeneas Media bv in opdracht van het Cement&BetonCentrum. Uitgave Aeneas Media bv, Veemarktkade 8, Ruimte 4121, 5222 AE 's-Hertogenbosch T 073 205 10 10, www.aeneas.nl Redactie dr.ir. Dick Hordijk (hoofdredacteur), ir. Paul Lagendijk, ir. Marloes van Loenhout, ir. Jacques Linssen, ir. René Sterken, ir. Cindy Vissering, ing. Henk Wapperom, dr.ir. Rob Wolfs Redactieraad ir. Edwin Vermeulen (voorzitter), ir. Paul Berendsen, ing. Dick Bezemer, prof.dr.ir. Jos Brouwers, ir. Henco Burggraaf, ir. Maikel Jagroep, ir. Ad van Leest, dr.ir. Mantijn van Leeuwen, ing. Michael van Nielen PMSE, ir. Paul Oomen, ir. Dirk Peters, ir. Ton Pielken rood, ir. Kees Quartel, ir. Hans Ramler, ir. Luc Rens, ir. Paul Rijpstra, ir. Dick Schaafsma, ing. Roel Schop, dr.ir. Raphaël Steenbergen, prof.dr.ir. Kim van Tittelboom, dr.ir. Rutger Vrijdaghs, ing. Henk ter Welle, ing. Jan van der Windt Uitgever / vakredacteur ir. Jacques Linssen j.linssen@aeneas.nl, T 073 205 10 22 Planning en coördinatie Hanneke Schaap h.schaap@aeneas.nl, T 073 205 10 19 Eindredactie Hanneke Schaap Ontwerp Twin Media bv, Miranda van Agthoven Vormgeving Twin Media bv, Maarten Bosch Media-advies Leo Nijs, l.nijs@aeneas.nl, T 073  205 10 23 Klantenservice abonnementen@aeneas.nl, T 073 205 10 10 Website www.cementonline.nl Overname artikelen Overname van artikelen en illustraties is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Lidmaatschappen 2021  Kijk voor meer informatie over onze lidmaatschappen op www.cementonline.nl/lidworden of neem contact op via abonnementen@aeneas.nl of 073 205 10 10. Voorwaarden Je vindt onze algemene voor- waarden op www.cementonline.nl/algemene- publicatievoorwaarden Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Cement niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belang- hebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. ISSN 0008-8811 Inhoud Vakblad over betonconstructies CEMENT 3 2021 ?3 Dat we zuinig moeten zijn op onze aarde begrijpen we inmid- dels allemaal wel. Maar wat kun jij daar als constructeur aan bijdragen? Ik kon me daar niet zo direct een goed beeld bij vormen. Toen las ik in Cement dat de con- structeur verantwoordelijk zou zijn voor 1.000.000 kg CO?-uit - stoot per jaar. Maar wacht even, is de constructeur nu verantwoor- delijk voor de milieubelasting van constructies, waarvoor een ander beslist dat die er moeten komen, en zij of hij die alleen maar ont - werpt of uitrekent? Dat lijkt me toch een verkeerde voorstelling van zaken. Toen we besloten een thema- nummer aan duurzaamheid te wijden, heb ik voorgesteld nu eens niet met de gebruikelijke, hoog abstractieniveau verhalen te komen. Maar in plaats daar- van met concrete voorbeelden te laten zien hoe constructeurs qua duurzaamheid het verschil kunnen maken. Nou, de oogst viel ons enorm tegen. Hebben we niet goed genoeg gezocht of zijn ze er nog nauwelijks? Gelukkig is er wel een aantal constructeurs - mogen we die Jouw bijdrage? nog pioniers noemen? - die hun voorbeelden met ons willen de- len. Dan gaat het onder andere om het berekenen van de milieu- last als één van de pijlers, naast mechanica en constructieve vei- ligheid (IJboulevard), het toepas- sen van CO?-arme bouwmateria- len (geopolymeer bij Heiloo) en het geven van een tweede leven aan constructieve elementen (brug op het Floriadeterrein en kanaalplaten van Prinsenhof A in Arnhem). Persoonlijk denk ik dat het met name de ontwerpend con- structeur is die een belangrijke invloed kan hebben. Maar ook zijn of haar mogelijkheden worden in belangrijke mate bepaald door kennis en kunde die nog in ontwikkeling is. Welk materiaal is in zijn toepassing duurzamer dan een bepaald ander materiaal? Welke ruimte bieden voorschriften, of moet ik zeggen 'biedt veiligheid' ons om minder materiaal toe te passen? Hebben we de juiste technieken om de kwaliteit of capaciteit van tweedehands elementen te beoordelen? Genoeg uitdagingen denk ik, die goed moeten worden uitgewerkt om constructeurs de juiste handvatten te bieden. Als jij, als constructeur, nog niet goed weet hoe je kunt bijdragen, dan begrijp ik dat wel. Maar hopelijk verandert dat snel. Daar- voor lijkt het mij noodzakelijk dat de handelingsperspectieven, waarover in de Road Map CO? wordt gesproken, voor construc - teurs zo snel mogelijk concreet gemaakt worden. Dick Hordijk Voor reacties: d.hordijk@cementonline.nl 61 En verder 81 Invloed lobbyisten op normgeving wordt schromelijk overschat Opinie Pieter Lanser. 82 Betonvoorschriften zitten duurzaamheidsambities in de weg Opinie Rob Vergoossen. 86 "Mevrouw, waar kan ik mijn jas ophangen?" Column Dorien Staal. 88 Gesponsorde berichten Nebest - Cloosing the Loop. Tekla Structures - 3D-wapenen. 4? CEMENT 3 2021 auteurs Kamel Arbi MSc PhD SCS p. 52 - 60 ir. Danny Esselman VenhoevenCSp. 44 - 50 ir. Jorn de Jong Arup p. 40 - 43 ir. Lonneke van Haalen ABT p. 30 - 38 ir. Eveline Gootzen ABT p. 30 - 38 Jos Kronemeijer BSc MICT SCS p. 52 - 60 ir. Pieter Lanser p. 81 ing. Remco Lensen Mobilis p. 16 - 21 ing. Erik van Doorn Dura Vermeer Infra Regio Noord West p. 61 - 67 ing. Pieter van Gent MPCC p. 6 - 15 ir. Maik Knuiman Provincie Gelderland p. 68 - 75 ir. Maurice Hermens RO Royal HaskoningDHV p. 16 - 21 ing. Matthijs Griffioen Ingenieursbureau Amsterdam p. 76 - 80 ir. Marijn Landman IMd Raadgevende Ingenieurs p. 22 - 29 Felix Leenders MSc Mobilis p. 52 - 60 ing. Niki Loonen ABT p. 6 ? 15, p. 30 - 38 Aan dit nummer van Cement werkten mee: CEMENT 3 2021 ?5 auteurs ir. Rolf Lukassen LukassenBrokking p. 61 - 67 Herman van den Noort BSc Mobilis p. 52 - 60 ir. Cindy Vissering Betonhuisp. 6 - 15 ir. René Sterken RO BAM Advies & Engineering p. 16 - 21 ir. Eric Pinas Gemeente Amsterdam p. 44 - 50 ing. Henk Wapperom Betonvereniging / Redactie Cement p. 16 - 21 ing. Theo van Wolfswinkel ABT p. 30 - 38 ing. Rutger Snoek Rijksvastgoedbedrijf p. 68 - 75 ir. Jeroen Meijdam RC Dura Vermeer Infra Landelijke Projecten p. 61 - 67 ir. Rob Vergoossen Royal HaskoningDHV p. 82 - 85 ir. Pim Peters RO IMd Raadgevende Ingenieurs p. 6 ? 15, p. 16 ? 21, p. 22 ? 29 ing. Cor van Vliet Van Hattum en Blankevoort p. 44 - 50 ir. Ronald Wenting ABT p. 30 - 38 ir. Rogier van Reen Arup p. 40 - 43 ir. Dorien Staal Voorbij Prefab p. 86 - 87 Nederland gidsland voor duurzaam toegepast beton 1 Het eerste circulaire viaduct van Nederland, bij Kampen, kan volledig worden gedemonteerd, verplaatst en op een nieuwe locatie herbouwd, foto: Sem van der Wal / Rijkswaterstaat Duurzaamheid, we hebben er de mond vol van. Maar waarom willen we eigenlijk duurzaam, wat houdt het in en welke invloed heeft de constructeur erop? 1 6? CEMENT 3 2021 2 In 2015 werd het Rijksbrede programma 'Nederland Circulair in 2050' opgesteld CB'23 Platform CB'23 is een inititatief dat is opgezet door Rijkswaterstaat, het Rijksvastgoedbedrijf, de Bouwcampus en NEN. Het platform wil bouw- breed partijen met circulaire ambities met elkaar verbinden, zowel in de GWW-sector als in de woning- en utiliteitsbouw. Het streven is om vóór 2023 nationale, bouwsectorbrede afspraken op te stellen over circulair bouwen. In eerdere jaren ontstonden de leidraden 'Framework met een Lexicon', 'Paspoorten voor de bouw' en 'Meten van circulariteit'. Voor de zomer 2021 worden de leidraden 'Circulair ontwerpen' en 'Circulair inkopen' gepubliceerd. Waarom duurzaam? 'Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder de behoeften van toekom - stige generaties in gevaar te brengen, zowel hier als in andere delen van de wereld', schrijft de VN-commissie Brundtland [1] over de betekenis en het belang van duur- zaamheid. Een duurzame ontwikkeling houdt in dat we vervuiling tegengaan (afval en schadelijke uitstoot) en dat we de beschik - bare bronnen niet uitputten en verstandig inzetten. Daarnaast zien we erop toe dat de dingen die we doen geen andere schadelijke milieueffecten veroorzaken zoals erosie en vergiftiging. Er zijn diverse doelen gesteld in Euro- pa en ook nationaal, die uiteindelijk in wet- geving worden opgenomen. Zo ontstaat een stok achter de deur voor alle organisaties om mee te gaan in het behalen van die doel - stellingen. Dus of je nu naar een positief beeld toewerkt of 'moet' vanwege regelge- ving, duurzaamheid is een blijvend thema waar je rekening mee moet houden in je praktijk. Minder dan 2 ºC temperatuur- stijging De afspraak die Europese landen hebben gemaakt in het klimaatakkoord van Parijs in 2015 is dat de temperatuurstijging in ieder geval onder de 2 °C moet blijven, met een streven naar 1,5 °C. Landen zijn zelf verantwoordelijk voor het vertalen hiervan naar bijvoorbeeld CO?-doelstellingen. Neder- land heeft zich in het klimaatakkoord van 2019 ten doel gesteld om in 2030 een reduc- tie van 49% CO?-emissie ten opzichte van het peiljaar 1990 te realiseren. En zelfs 95% in 2050. (In feite gaat het om alle broeikasgas- sen, die worden omgerekend naar een CO?- equivalent). Overigens ligt er een rapport vanuit Europa dat aanbeveelt om deze getal - len op te hogen naar 55% en 100%. Of dat gaat gebeuren moet het nieuwe kabinet besluiten. Deze CO?-reductie wordt in het klimaatakkoord ingevuld met concrete doelstellingen. Voor de bouw bijvoorbeeld het verduurzamen van 100.000 woningen van woningcorporaties in 2021, 150.000 in 2022 en 200.000 per jaar in de jaren daarna. Circulaire bouweconomie Ook op het gebied van de circulaire econo- mie wordt er vanuit Europa aandacht gege- nereerd. Nederland loopt redelijk voorop in het formuleren van doelstellingen. In 2015 werd het Rijksbrede programma 'Nederland Circulair in 2050' opgesteld (foto 2) dat in het Grondstoffenakkoord van 2017 resulteerde. Hierin staat dat Nederland in 2050 100% circulair wil zijn en in 2030 50%. In 2018 startten in vijf sectoren transitieagenda's IR. CINDY VISSERING Lid actieteam CB'23 Circulair Ontwerpen / Lid uitvoeringsteam Circulair Ontwerpen BetonakkoordBetonhuisauteur 2 Nederland loopt redelijk voorop in het formuleren van doelstellingen CEMENT 3 2021 ?7 waarin men handen en voeten aan de circu- laire economie geeft. De bouw is één van die sectoren. De uitdaging is dat de circulaire eco- nomie minder concreet is dan de CO?-doel - stellingen. Onder andere binnen de actie- teams van CB'23 (zie kader) formuleren partijen uit de gehele bouwketen gezamen - lijk onder leiding van NEN hoe de invulling van 100% circulair eruit ziet en hoe dat be- oordeeld kan worden. Betonakkoord In de betonketen was men ook al langer be- zig met duurzaamheid. Vanuit het Netwerk Beton van MVO Nederland werd in 2011 een Greendeal gestart met als doel een 100% duurzame keten in 2050. Dit heeft uiteinde- lijk geresulteerd in het ondertekenen van een Betonakkoord in 2018, door overheid en bedrijfsleven (opdrachtgevers, aannemings- bedrijven, ingenieursbureaus, recycling - bedrijven, grondstoffenleveranciers, beton - leveranciers). Het Betonakkoord bevindt zich aan het einde van de opbouwfase, waarin diverse uitvoeringsteams de doelen concreet en toepasbaar maken. In 2021 start de opschalingsfase, zodat de gehele keten de ontwikkelde tools in gebruik kan nemen om de doelstellingen te realiseren. Dit gaat ge- paard met een innovatieprogramma waarbij in de praktijk ervaring wordt opgedaan met toekomstgerichte oplossingen. De doelstellingen die het Betonakkoord heeft geformuleerd, zijn in lijn met het grondstoffenakkoord en klimaatakkoord. Minimaal 30% CO?-reductie ten opzichte van 1990, waarbij wordt gestreefd naar een re- ductie van 49+% en 100% hergebruik van de reststromen die vrijkomen uit sloop voor toepassing in de bouw en circulair ontwer- pen als leidend principe. Daarnaast het creëren van een netto positieve waarde van natuurlijk kapitaal (een maat voor o.a. biodi - versiteit) bij zand- en grindwinning. Om dit te realiseren is het nodig dat er een consis- tente uitvraag van duurzaam beton is. Hier- bij zet het Betonakkoord het stimuleren van kennis en innovatie, inclusief kennisover- dracht in onderwijs in. Concrete handvatten? De resultaten uit het Betonakkoord zijn zo concreet mogelijk uitgewerkt in tools en handelingsperspec- tieven, zoals het Bouwwaardemodel, de BouwWaardeIndex (BWI), de Road Map CO? en de Road Map Betonreststromen (zie voor nadere toelichting de hierna volgende 3 Binnen het Betonakkoord hebben zeven uitvoeringsteams een focusonderwerp uitgewerkt UITVOERINGSTEAMS BETONAKKOORD Om een concrete aanpak te formuleren zijn er binnen het Betonakkoord op een aantal onderwerpen uitvoeringsteams opgesteld: circulair ontwerpen, CO?- reductie, natuurlijk kapitaal, her gebruik betonreststromen, innovatie, MKI en kennisoverdracht en onderwijs. 3 Het is nodig dat er een consistente uitvraag van duurzaam beton is 8? CEMENT 3 2021 4 4 Bepalingsmethode MKI/MPG, bron: Nationale Milieudatabase artikelen 'Road Map CO?' en 'Bouwwaarde- model', en kader 'Road Map Betonreststro- men'). Daarnaast zijn er afspraken gemaakt hoe duurzame alternatieven worden uitge- vraagd en gewaardeerd in aanbestedingen. Om bij te kunnen houden in hoeverre de doelen worden behaald, is een monitorings- programma ingesteld waarbij betonprodu - centen en grondstoffenleveranciers hun data aanleveren. Meten van duurzaamheid In Nederland is de geaccepteerde methode voor het berekenen van milieu-impact de levenscyclusanalyse (LCA). Deze wordt uit- gerekend voor een bouwwerk met instru - menten als GPR (gebouwen) en DuboCalc (infra). De uitkomst is de milieukostenindi -cator (MKI) die ook wel schaduwprijs wordt genoemd. In de infra wordt gewerkt met de MKI per object/project. Voor een gebouw wordt de MKI in de MPG (MilieuPrestatie Gebouwen) berekend per m² BVO en per levensduurjaar. Er wor- den eisen gesteld aan deze waarden in een uitvraag dan wel in het Bouwbesluit en de bedoeling is dat deze waarde de komende jaren gaat dalen. In de MKI-berekening is een hele serie milieueffecten meegenomen die worden op- geteld om te komen tot een getal. Om circu - lariteit in deze berekening in te brengen wordt een inschatting gemaakt in hoeverre het product/materiaal aan het einde van de levensduur weer kan worden ingezet in een volgende cyclus. ROAD MAP BETONRESTSTROMEN In de Road Map Betonreststromen wordt aangegeven dat wanneer 100% van de beton - reststromen weer in nieuw beton toegepast moet worden, de kwaliteit van het betongranu - laat voldoende moet zijn voor die toepassing. Daarnaast moet de sector er zorg voor dra - gen dat nieuw beton al dan niet met secundaire grondstoffen geen vervuiling in zich heeft die de kwaliteit voor hergebruik kan benadelen. Tijdens de conventionele opwerking van betonpuin voor de toepassing in beton verkrijgt men in de regel 60% grof materiaal (> 4 mm) en 40% fijn materiaal (< 4 mm). De grove fractie is goed toepasbaar in nieuw beton. In de Europese betonnorm is een vervanging van 30 vol-% sowieso mogelijk en in Nederland zijn er CUR-Aanbevelingen die zelfs een hogere vervanging mogelijk maken tot respectievelijk 50 en 100%. In het laatste geval is een constructieve herberekening nodig als er sprake is van een constructieve toepassing. De toepassing van de fijne fractie die ontstaat (< 4 mm) is in principe wel mogelijk in nieuw beton, maar leidt in de betonpraktijk tot handlingsproblemen (silo's verstoppen), waardoor de toepassingsgraad in beton beperkt is en veelal andere afzetkanalen worden ingezet. Een veel betere oplossing is de opwerking van betongranulaat in een fractie zand, een fractie grind en een fractie 'fines'. Bij een optimale opwerking kunnen de eerste twee fracties weer zonder meer worden toegepast in beton en kan de fractie fines worden toe- gepast als vulstof, partieel bindmiddel (k-waardeconcept) of als grondstof voor de cementproductie. BETONGAME Om het gesprek aan te gaan met projectpartners of collega's is een duurzame Betongame ontwikkeld (betongame.nl). Deze kun je individueel spelen, of je kunt zelf een team instellen en op die manier je kennis vergelijken met je collega's. Speel ook zeker de Fun&Facts module! CEMENT 3 2021 ?9 5 5 Appartementen Newport Nesselande in Rotterdam, deelplan Kopenhagen; duurzaam gebouwd met keurmerk CSC, met 22,9% circulaire grondstoffen GECERTIFICEERD DUURZAAM Grondstofleveranciers en betonproducerende bedrijven kunnen het duurzame productieproces certificeren met een CSC-certi ficaat. Het CSC-certificaat (Concrete Sustainability Council) garandeert de duurzame productie van beton. Keurmerkhouders mogen CSC alleen voeren, als zij voldoen aan strenge eisen ten aanzien van betrouwbaarheid, deskundigheid, duurzaamheid, biodi - versiteit en arbeidsveiligheid. Het keurmerk CSC geeft zekerheid voor de afne - mers van beton. Dit geeft een goede basis om samen te werken aan een duur - zaam project. De gegevens die nodig zijn om een MKI te be - rekenen, worden in de Nationale Milieudata - base (NMD) bewaard (fig. 4). Hierin zijn kaar - ten per product en toepassing opgenomen. Er zijn kaarten op verschillende niveaus: variërend van productniveau (categorie 1) tot branchegemiddeldes (categorie 3). De kaar - ten zijn deels openbaar en kunnen worden ingelezen door gecertificeerde instrumenten zoals GPR en DuboCalc. Betonhuis stelt de Ontwerptool Groen Beton beschikbaar waar - in met dezelfde milieudata heel specifieke mengsels kunnen worden berekend in ver - schillende toepassingen. Omdat er honder - den recepten zijn om beton samen te stellen, zijn deze niet allemaal apart op te nemen in de milieudatabase. Voor het meten van circulariteit heeft CB'23 de leidraad 'Meten van circulariteit' opgesteld die een aanzet bevat voor een meet- methode. Dit heeft nog niet geresulteerd in een rekeninstrument. Op dit moment wordt met de meetprincipes praktijkervaring op- gedaan binnen CB'23. Gidsland voor innovaties Nederland is uniek in het formeren van een Betonakkoord, terwijl in ons land de CO?- footprint van beton al veel lager is dan mon - diaal. De uitdaging is om de afspraken ook daadwerkelijk waar te maken. Dat kan niet alleen met duurzame koplopers of de onder - tekenaars van het Betonakkoord, het is no - dig dat iedereen ervan doordrongen is dat elke kleine handeling in de goede richting weer een stap is. Zodoende kan iedereen een steentje bijdragen. Vooral ook het gesprek daarover met elkaar is van belang. BRONNEN 1.?Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, https:// sustainabledevelopment.un.org/content/ documents/5987our-common-future.pdf. 2.?Klimaatakkoord, www.klimaatakkoord.nl. 3.? Nederland circulair in 2050, www. rijksoverheid.nl/onderwerpen/circulaire- economie/nederland-circulair-in-2050. 4.? Grondstoffenakkoord, www.rijksoverheid. nl/documenten/rapporten/2017/01/24/ grondstoffenakkoord-intentieovereenkomst- om-te-komen-tot-transitieagenda-s-voor- de-circulaire-economie. 5.? De transitieagenda circulaire bouw- economie, www.circulairebouweconomie.nl. 6.? Platform CB'23, www.platformcb23.nl. 7. ? Betonakkoord, www.betonakkoord.nl. 8.?Duurzame betonconstructies, www.betonakkoord.nl/resultaten/ duurzame-betonconstructies 9.? Betongame, www.betongame.nl. 10.?Ontwerptool Groen Beton, www.betonhuis.nl/betonhuis/ontwerptool- groen-beton. 11.?CSC-keurmerk, www.betonhuis.nl/ betonmortel/csc-certificering-voor-een- duurzame-productie-van-beton. 10? CEMENT 3 2021 De optelsom van alle handelings- perspectieven komt uit tussen 50 en 60% CO?-reductie in 2030 De focus van de Road Map CO? ligt vooral op de komende tien jaar en op wat er nu al kan wor- den gedaan om de doelstellingen van 2030 te halen. Per handelingsper- spectief is vastgesteld wat er kan worden gedaan, hoeveel milieuwinst het oplevert en wie het initiatief daarvoor zou moeten nemen. Voor vijf handelingsperspectieven, die weliswaar milieuwinst opleveren, maar waarvan nog niet bekend is hoeveel, is geen CO?-reductiepotentieel berekend. Deson - danks komt de optelsom van alle hande- lingsperspectieven uit tussen 50 en 60% CO?-reductie in 2030 ten opzichte van 1990. Om een helder beeld te krijgen, is al - lereerst vastgesteld waardoor de CO?-uit- stoot voornamelijk wordt veroorzaakt en welke alternatieven daarvoor beschikbaar zijn. Denk dan niet alleen aan 'minder klin - ker in cement' of 'minder cement in beton' maar ook aan alternatieven voor wapening of fossiele energie in bouw en transport. Bovendien kan een opdrachtgever beginnen met de vraag of nieuwbouw wel nodig is. Soms is het verlengen van de levensduur van bestaande constructies een beter alter- natief; of transformatie van een bouwwerk naar een andere functie. Inmiddels is duide- lijk dat CO?-vermindering en circulariteit vaak synergie-effecten opleveren. Slechts zelden zijn de twee met elkaar in tegen - spraak. Kansen en bedreigingen Om de Road Map zo goed mogelijk aan te la - ten sluiten bij de werkelijkheid, is niet alleen met kansen maar ook met bedreigingen re- kening gehouden. Zo is de beperkte beschik - baarheid van vliegas volledig ingecalculeerd en is zelfs met toekomstige schaarste van hoogovenslakken rekening gehouden. Daar- bij gaat de Road Map ervan uit dat niet alle handelingsperspectieven tegelijk en op alle betonsoorten van toepassing zijn. De manier waarop Behalve de vraag naar wat er kan worden gedaan om de door betonbouw veroorzaakte CO?-uitstoot te verminderen, is ook aan - dacht besteed aan de manier waarop die re- ductie kan worden gerealiseerd. Vaak moet eerst aan bepaalde voorwaarden worden voldaan. Soms lijkt dat simpel: CO?-arme alternatieven moeten gewoon worden uit- gevraagd. Soms is er behoefte aan experi - menteerruimte en soms is een CO?-arme oplossing duurder in de aanschaf, maar goedkoper in exploitatie. En soms lijken de huidige betonnormen een sta-in-de-weg te zijn. Er is door het Road Map-team echter niet alleen gekeken naar hindernissen, maar ook naar stimulansen; die zijn er Road Map CO? ING. PIETER VAN GENT Regisseur uitvoeringsteam Road Map CO? MPCC ING. NIKI LOONEN Lid uitvoeringsteam Road Map CO? ABT auteurs Handelingsperspectieven voor de constructeur Het uitvoeringsteam CO?-reductie van het Betonakkoord, een team van deskundige vertegenwoordigers uit de gehele betonsector, heeft een overzicht samengesteld waarin 28 handelingsperspectieven (mogelijke maatregelen) staan, die kunnen helpen de doelstellingen uit het Betonakkoord te behalen, de zogenoemde Road Map CO?. Een deel van de handelingsperspectieven is ook relevant voor de constructeur. CEMENT 3 2021 ?11 namelijk ook. Denk bijvoorbeeld aan de stij- gende kosten die aan CO?-emissierechten verbonden zijn of het meewegen van de MKI in de offerte of de aanbesteding. Tot slot is in de Road Map ook aange- geven wie het initiatief moet nemen om een handelingsperspectief te laten slagen. Uiter- aard is er veel te doen voor de cement- en de beton industrie zelf. Maar een analyse van de handelingsperspectieven maakt al snel duidelijk dat een cruciale rol is weggelegd voor de opdrachtgever en de constructeur. Wat doet de constructeur? Van de 28 handelingsperspectieven die in de Road Map zijn beschreven, zijn er een aantal waar de constructeur een belangrijke bijdrage aan kan leveren (volgorde conform de circulariteitsladder en in lijn met het Bouwwaardemodel). Herbestemmen & renoveren (transitie) (7)? Veel gebouwen van 50 jaar of ouder voldoen niet meer aan de huidige maatstaven van comfort en energiegebruik. De draagcon - structies verkeren echter vaak nog in een goede conditie. Die bestaande constructie als uitgangspunt hanteren voor een nieuwe ontwikkeling biedt goede kansen om het ge- bruik van beton, en de daarmee gepaard gaande CO?-uitstoot, te reduceren. Dit is de hoogste vorm van hergebruik; breken tot granulaat de laagste. Levensduurverlenging (11)? Om diverse re- denen kan beton worden beschadigd of aan - getast. Grootschalig herstel en/of versterken van betonconstructies zoals bruggen en via - ducten, kan kostbaar en complex zijn, maar is in veel gevallen wel duurzamer dan volle- dige vervanging. Hergebruik elementen (26)? Uit gebouwen die nu worden gesloopt, komen al elemen - ten vrij die kunnen worden hergebruikt in een nieuwe constructie. Deze elementen zijn, behoudens transport, emissievrij. Ontwerpen voor toekomstig hergebruik (6)? Door bij nieuwe constructies te ontwerpen op herbruikbaarheid van elementen, kun - nen deze in de toekomst hoogwaardig wor- den hergebruikt. Het beton hoeft dan niet tot granulaat vermalen te worden, waardoor de gebruikte bindmiddelen als het ware ver- loren gaan. Aan het losmaakbaar ontwerpen van voornamelijk prefab constructies kan een constructeur een grote bijdrage leveren. Ontwerpoptimalisatie (19)? Door meer ele- menten specifiek te ontwerpen en daarbij hoogwaardige rekentechniek toe te passen kan er slanker, met minder materiaal, wor- den ontworpen. Bijvoorbeeld meer variatie in kolomafmetingen en vloerdiktes, een studie naar het effect van betonsterkteklasse en constructieafmeting op de totale CO?- footprint en 3D-eindige-elementenbereke- ningen voor funderingsplaten van hoog - bouw. 3D-printen (20)? Bij 3D-printen kan heel exact materiaal worden aangebracht waar dat écht nodig is. Hiermee kan materiaal worden bespaard. Alternatieve wapening (21)? Met de produc- tie van staal wordt veel CO? uitgestoten. Door in plaats van wapeningsstaal koolstof-, glas- of aramide- wapeningsstaven toe te passen, kan CO? worden bespaard. Dit zeker in agressieve condities omdat deze wapening niet kan aantasten. Alternatief bindmiddel geopolymeer (5)? Bij geopolymeerbeton worden bindmiddelen alkalisch geactiveerd zonder gebruik van portlandcementklinker. Dit beton wordt nu al in betonwaren zoals klinkers en riool - buizen gebruikt en pilots in reguliere con - structies zijn uitgevoerd. Een open mindset van betrokken constructeurs is gewenst om verdere introductie mogelijk te maken, vooruitlopend op ontwikkeling van richt- lijnen. Gebruikmaken van oversterkte (23)? Beton dat uit oogpunt van levensduur een lage water-cementfactor (wcf ) heeft zal automa - tisch een hoge sterkte hebben. Bij een wcf van 0,50 is dit al snel C30/37 en bij een wcf van 0,45 loopt dit op naar C35/45. Nog lang niet altijd wordt die sterkte gebruikt, waar- door te veel beton wordt toegepast. 28 HANDELINGS-PERSPECTIEVEN 1 Korrelpakking 2 Belietcement 3 Solidia en andere alternatieven 4 Afvangen CO? bij cement productie 5 Alternatief bindmiddel geopolymeer 6 Ontwerpen voor toekomstig her- gebruik 7 Herbestemmen & renoveren (transitie) 8 Cementsteen recycling 9 Klinkervervanging 10 Slimmere bouwplanning 11 Levensduurverlenging bestaande gww-bouw 12 Reactieve vulstof uit bodemas 13 Beschikbaarheid vliegas 14 Versnellers 15 CO2-reductie in staalindustrie 16 Energiereductie in betonindustrie 17 Energiereductie in gebruiksfase (BKA) 18 Beschikbaarheid hoogovenslak 19 Ontwerpoptimalisatie 20 3D-printen (topologisch ontwerpen) 21 Alternatieve wapening 22 Hogere eindsterkte (slow concrete) 23 Gebruikmaken van oversterkte 24 Gecalcineerde klei 25 Carbstone 26 Hergebruik elementen 27 Transport leverketen 28 Zelfhelend beton 12? CEMENT 3 2021 Je moet voor de in te zetten grondstoffen in het ontwerp al sturen op de technische en functionele levensduur- verlening Hogere eindsterkte (slow concrete) (22)? Vooral het in Nederland veelgebruikte hoog - ovencement wordt na 28 dagen nog veel ster- ker. Door met de 91- of 180-daagse sterkte te rekenen kan cement worden bespaard. Bij- voorbeeld bij funderingsplaten van hoogbouw. Slimmere bouwplanning (10)? Een korte bouwtijd en 'snel stapelen' zijn de belang - rijkste redenen dat er meer portlandcement wordt toegepast dan voor de eindsterkte no- dig. Dit gaat gepaard met veel CO?-uitstoot. De constructeur kan nadenken over de bouwfasering en het bijvoorbeeld de aanne- mer mogelijk maken wanden en kolommen langer in de kist te laten staan en vloeren langer gestempeld te houden. Ook kan met het ontwerpteam een planning aan de op- drachtgever worden voorgelegd die rekening houdt met een duurzamere realisatie die dus wel wat meer tijd kost. Energiereductie in gebruiksfase (17)? De thermische massa van een betonconstructie absorbeert energie tijdens het gebruik van gebouwen. Bij een goede afstemming van deze betonkernactivering met de klimaatin - stallatie kan een betonconstructie zodoende in de gebruiksfase tot een lagere CO?-uitstoot leiden. 6 Bij 3D-printen kan heel exact materiaal worden aangebracht waar dat écht nodig is. Op de foto de eerste Nederlandse woning van 3D-geprint beton, onderdeel van Project Mileston, foto: Bart van Overbeeke 7 Betonnen casco Van Vollenhovenkwartier in Rotterdam; een transformatie van kantoor- naar woongebouw, bron: IMd 7 6 CEMENT 3 2021 ?13 Uitvoeringsteam circulair ontwerpen Vanuit het programma 'Nederland Circulair in 2050' was het voor het Betonakkoord duidelijk dat er ook een uitvoeringsteam circulair ontwerpen moest komen. Deze is ingevuld door een diverse groep gedreven vaklieden, die allen volledig achter de tran - sitie naar een circulaire bouweconomie staan. Zij zijn aan de slag gegaan met een ge- zamenlijke uitdaging om het belang van een cultuurverandering in de bouw onder de aandacht te brengen en dit te vertalen naar realistische ambities. Een eerste verkenning naar praktijk - voorbeelden van circulair bouwen leverde bijna niets tot een zeer beperkt aantal goede voorbeelden op. Verontrustend, als je dit af - zet tegen het totale bouwvolume in Neder- land. Het geeft ook aan dat er nog een zeer lange weg te gaan is naar daadwerkelijk circulair bouwen. In de zoektocht naar het onderbouwen van het belang van circulair ontwerpen is het uitvoeringsteam terecht- gekomen bij het Value Hill-model, een businessmodel van de circulaire economie opgesteld door het Groene Brein (een net- werk van circa 150 wetenschappers) (fig. 8). Een vertaling van deze strategie naar de bouwkolom heeft het Bouwwaardemodel opgeleverd. Bouwwaardemodel Het Bouwwaardemodel (fig. 9) is gebaseerd op de gedachte circulariteit in de bouw te bevorderen door het behouden van de hoog - ste waarde van het materiaal tijdens zijn le- vensduur. Als je het model bekijkt uit de ogen van materiaal, begint het met een ont- werp waarin de primaire grondstof voor het eerst wordt toegepast. Eenmaal in het ge- bouw of kunstwerk aangebracht, vertegen - woordigt de grondstof zijn hoogste waarde. Door het onderhouden van de grondstof kan deze na het beëindigen van zijn eerste func- tie voor andere doeleinden worden ingezet, waarbij de waarde hoger ligt als het nog - maals in een gebouw of kunstwerk wordt toegepast. In het uiterste geval zal dit leiden tot recycling. In hoofdlijnen moet je voor de in te zetten grondstoffen in het ontwerp dus al nadenken en vooral sturen op de technische en functionele levensduurverlening van het product (materiaal, element of bouwwerk). Ingezet in een bouwwerk, vertegenwoordigt het materiaal de hoogste toegepaste waarde, en daarmee ook de hoogste economische waarde. Hiervan zijn we ons in de bouwsector eigenlijk al lang bewust. Toch vreemd dat een voorinvestering in een adaptief gebouw - casco, waardoor de functionele levensduur 8 Value Hill-model Bouwwaardemodel IR. PIM PETERS RO Lid uitvoeringsteam circulair ontwerpenIMd Raadgevende Ingenieursauteur Hulpmiddel voor circulair ontwerpen Naast het reduceren van de CO?-uitstoot door de bouwproductie in Nederland, weten we inmiddels al te goed dat we ook veel bewuster om moeten gaan met het voorkomen van de uitputting van primaire grondstoffen. In de betonsector wordt hier al geruime tijd aan gewerkt door het toepassen van gerecycled beton. Maar dit alleen is lang niet genoeg en het roer moet dan ook radicaal om. 8 14? CEMENT 3 2021 aanzienlijk kan worden verlengd, nog steeds niet tot de dagelijkse praktijk behoort. Circulair ontwerpen Om circulariteit in de bouw te waarborgen is er een nieuwe stap in het ontwerpen nodig. Namelijk om tijdens het ontwerp ook al na te denken over de fase van het materiaal na de functionele levensduur in het bouwwerk. Als het mogelijk is om elementen uit het gebouw direct weer in te zetten voor hergebruik met minimale aanpassingen, ligt de economische restwaarde uiteraard veel hoger dan het te gaan recyclen als secundaire grondstof. Zo - dra we deze waarde vast kunnen leggen in (economische) rekenmethodieken en als economisch model onder het vastgoed leg - gen, zal hiervoor meteen meer draagvlak ontstaan. Dan kunnen we in het ontwerp echt gaan sturen op de juiste keuzes om daadwerkelijk circulair te gaan bouwen. Complexiteit van circulair ontwerpen ligt in het feit dat je over je eigen vakgebied of, wellicht belangrijker nog, je eigen belang moet stappen. Begrijpen wat de andere partijen in het bouwproces drijft en kijken welke rol je in het proces moet nemen, anders dan je gewend bent vanuit je eigen positie. Voor de constructeur komt dit erop neer dat je niet alleen moet nadenken over sterkte, stijfheid en bouwbaarheid. Om circulariteit in de toekomst te waarborgen moet je nu ook gaan nadenken over onder andere de consequenties van functieveran - dering, losmaakbaarheid na de functionele levensduur en hoe kan ik de elementen weer constructief verantwoord inzetten voor een tweede leven. Circulair ontwerpen is, in het proces, het regisseren van elemen - ten en het organiseren van vertrouwen, samenwerken en innoveren. BOUWWAARDEINDEX (BWI) Om de mate van circulariteit in een gebouw of kunstwerk te dui- den wordt gewerkt aan een Bouw- WaardeIndex (BWI), voortkomend uit het Bouwwaardemodel. Met de BWI moet in een oogopslag dui- delijk worden of er sprake is van een adaptief of demontabel gebouw, wat de verwachte levens- duur kan zijn, in welke mate sprake is van hergebruik en wat de invloed op de milieuprestatie door de materialen is. De complexiteit en diversiteit in dit onderscheid vraagt nog de nodige aandacht om de juiste indexering te kunnen formuleren. De BouwWaardeIndex moet als een van de acties voor de opschalingsfase van het Betonakkoord worden opgepakt. 10 9 9 Bouwwaardemodel met alle fases en circulaire strategie/ambities 10 Voorbeeld van circulair ontwerpen: tweede leven voor perrondelen als vloer in Hof van Cartesius CEMENT 3 2021 ?15 Welke rol zien jullie weggelegd voor de constructeur in het duurzaamheids- debat? Peters: "Vanuit het schetsontwerp van de ar - chitect maakt de constructeur een ontwerp waarmee hij het bouwwerk overeind denkt te kunnen houden. Dat is het moment dat hij in alternatieven denkt. De laatste tijd nemen wij in dat stadium direct de MPG-berekening mee (MilieuPrestatie Gebouwen, red.). Daar kunnen wij in mijn ogen ook in eerste instan - tie de meeste milieuwinst behalen. Bijvoor - beeld door materialen functioneel in te zetten en met elkaar te vergelijken. Nog te vaak kie - zen we voor de variant die we altijd al toepas - sen en durven niet out-of-the-box te denken. Dat is ook begrijpelijk, want als je bijvoor - beeld al drie alternatieven bedenkt, moet je ook drie keer de milieulast berekenen om een zinnig antwoord te kunnen geven." Sterken: "Moet elke constructeur dat kunnen of zouden we dit binnen een bureau bij een specialist kunnen neerleggen?" Peters: "Eigenlijk hebben we het hier over de constructief ontwerper. Hij moet duur- zaam kunnen ontwerpen vanuit een MPG- berekening en bepaalt daaruit de keuze van de materialen." door ing. Henk Wapperom, Betonvereniging / Redactie Cement Duurzame kansen voor de constructeur Het is niet langer de vraag óf de constructeur een bijdrage kan leveren aan het verbeteren van de duurzaamheid en meer in het bijzonder de reductie van de CO 2-uitstoot, maar veel meer wát die bijdrage dan zou moeten zijn. De zeer recent binnen het Betonakkoord ontwikkelde Road Map CO 2 spreekt van in totaal 25 handelingsperspectieven. In eerste oogopslag lijkt de constructeur op slechts 5 hiervan te worden aangesproken. Nadere bestudering echter laat zien dat er misschien wel 15 of meer opties zijn waar hij zich kan laten gelden. Maar is de constructeur zich daar wel bewust van? Heeft hij zich de laatste decennia door alle marktontwikkelingen en de negatieve prijsspiraal die daar het gevolg van was, niet te veel de kaas van het brood laten eten? Redactie van Cement in gesprek met vier ontwerpleiders 16? CEMENT 3 2021 IR. PIM PETERS RORegisterontwerper / Partner IMd Raadgevende ingenieurs IR. MAURICE HERMENS RO Registerontwerper / Leading professional Royal HaskoningDHV ING. REMCO LENSEN Hoofd realisatie projecten Mobilis / Vakgroep Ingenieursbureaus Bouwondernemingen IR. RENÉ STERKEN RO Registerontwerper / Hoofd ontwerp & engineering BAM Advies & Engineering 1 Bij de verbreding van het viaduct Koerhuis werd de bestaande constructie gehandhaafd, foto: Heijmans Sterken: "Ja, maar daarnaast moet hij ook kostenbewust kunnen ontwerpen en een maakbare en haalbare bouwmethodiek voorstellen. Met die milieulastberekening komt er dus nog iets bij waarvan hij nog niet alles tot in detail weet en dan maar de hulp van een specialist inroept." Lensen: "Sowieso moeten we een onder- scheid maken tussen de utiliteitsbouw en de infra. Maar iedere constructeur moet wel de basiskennis bezitten. Want ook voor de kostprijs en de uitvoering zal hij spiegelen met een specialist." Hermens: "Als je een goed ontwerp wilt ma - ken, moet je weten aan welke knoppen je kunt draaien en welke kant op. Het begint inderdaad met het hoofdontwerp, maar ook in de verfijning daarvan speelt de RO (regis- terontwerper, red.) een rol, ook al maakt hij niet zelf de detailberekeningen. Als je een kolom ontwerpt heb je al keuzes: denk aan een heel slanke kolom met een heel hoge be- tonsterkte en heel veel wapening erin; het is nodig dat de RO dan beseft dat dit ook heel veel milieukosten met zich brengt. Deze fase zit tussen het hoofdontwerp en het maken van variantenstudies in." Lensen: "In feite hebben we het hier over het wegnemen van de bron van 'het kwaad'. Het beste is als je materiaal niet toepast. Maar wat doe je als je de kolom niet kunt weglaten? Een dikke kolom, lage sterkte; een dunne kolom, hoge sterkte; wel of niet voor- spannen? Voor die keuzes moeten er kennis en hulpmiddelen zijn die de constructeur helpen de juiste afweging te maken." Sterken: "We weten allemaal dat de meest economische kolomvariant een kolom met hoge sterkte en circa 1% wapening is. We kunnen echter ook kiezen voor een zo klein mogelijke kolom met hoge sterkte en zo veel mogelijk wapening. Het hangt er sterk vanaf waar de opdrachtgever op stuurt. Bij hoog - bouw is het netto vloeroppervlak zo belang - rijk, dat ik bereid ben die negatieve duur- zaamheidsaspecten op de koop toe te nemen. Je moet een integrale afweging maken en kunt niet alleen ontwerpen op duurzaam - heid." Peters: "Wij kunnen wel gaan voor een zo economisch mogelijk ontwerp, maar de maatschappij vraagt vandaag om een zo duurzaam mogelijke oplossing. Een gebouw in hout is dan wel duurder, maar het is verkocht voordat het er staat. Hout en duur- zaamheid zijn twee aspecten die goed verko- pen. Wij ontwerpen een gebouw vaak op bouwkosten, uitvoeringstijd en sterkte, maar nog niet op duurzaamheid, en die pijler moet er nu bijkomen. Die moet net zo'n belangrijke rol gaan spelen als de drie andere pijlers." Sterken: "Dan moet de constructeur zijn op- drachtgever wel die kant op sturen, want 1 CEMENT 3 2021 ?17 zolang deze alleen op geld stuurt, komt dat duurzame ontwerp er niet door. De construc- teur moet de duurzaamheid als waarde erbij zien te verkopen." Hermens: "Het is een van de spanningsvel - den waarmee de constructeur te maken heeft: een architect wil een fantastisch ont- werp gerealiseerd zien en een opdrachtgever wil op de haalbaarheid letten. Constructeurs zijn gewend om die zaken te verenigen: iets moois maken, dat ook nog betaalbaar en duurzaam is." Peters: "Stel Nederland telt 10.000 construc- teurs. Hoeveel zijn er dagelijks bezig met het ontwerp en hoeveel met de uitwerking? Zit ik er ver naast als ik zeg 10 à 20% met het ontwerp en 80% met de uitwerking? In het ontwerp kun je hele grote slagen maken, maar als we vinden dat de constructeur duurzamer moet worden, moeten we ons eigenlijk op die andere 80% richten." Hermens: "In het ontwerp maak je welis- waar grote slagen, maar ook in de uitwer- king, het sommen maken, valt er nog het nodige te kiezen. Maar dan moet de con - structeur wel andere kennis hebben." Peters: "Ik kan me een pilotproject met in het werk gestort hogesterktebeton herinne- ren. We kwamen erachter dat hoe sterker het beton, des te hoger het minimum wape- ningspercentage, dus hoe meer wapening nodig was. Aan dit soort tegenstrijdige regel - geving kunnen we natuurlijk wel wat doen." Lensen: "En zo heeft de milieuklasse weer veel effect op het cementgehalte. We zullen dus ook iets aan de normering moeten gaan doen. We zitten middenin een heel lange ke- ten, met allemaal beslismomenten waarop we aan de knoppen kunnen draaien. Inzicht krijgen of hebben in deze materie helpt enorm." Sterken: "Als we het over die 80% construc- teurs hebben, dan zullen we eerst moeten beginnen met bewustwording. Want het me- rendeel is nog niet met duurzaamheid bezig. Het zou mooi zijn als de constructeur een dashboard zou hebben met verschillende meters waarop hij kan zien wat de invloed is van zijn keuzes binnen de zes aspecten: kosten, bouwtijd, maakbaarheid, veiligheid, duurzaamheid en waarde." Spelen de uitkomsten van het Betonak - koord nog een rol in de vraagstukken die jullie in je dagelijkse praktijk tegen- komen? Lensen: "Opdrachtgevers hebben wel een vraag, zeker als het om EMVI gaat (econo- misch meest voordelige inschrijving, red.). Dat stimuleert aannemers om daarop te 2 Bij de onderdoorgang in Heiloo is voor de tussenwand gewapend geopolymeerbeton toegepast, foto: Jane van Raaphorst "Zolang de opdrachtgever alleen op geld stuurt, komt dat duurzame ontwerp er niet door" 2 18? CEMENT 3 2021 reageren. Zelf ben ik bij een aantal werk- groepen rondom het Betonakkoord betrok - ken, maar om nu te zeggen dat het breed leeft binnen de organisatie, nee." Sterken: "Daar sluit ik me bij aan. We heb- ben een aantal duurzaamheidsspecialisten rondlopen die alles ervan weten, maar de gemiddelde medewerker staat hier nog behoorlijk ver vandaan." Peters: "Volgens mij is wat uit het Betonak - koord komt nog niet bij de grote groep be- kend. Als je in een van de uitvoeringsteams aan tafel zit, weet je wat er speelt. Iedereen die bij het onderwerp duurzaamheid be- trokken is, weet wat er gaande is. Op ons kantoor was het op een gegeven moment ge- bruikelijk om standaard een sterkteklasse C28/35 toe te passen, als een soort minimum sterkte. Bij sommige constructies kun je echter met minder toe. En met een lagere sterkte heb je ook een lagere milieulast. Dat was niet algemeen bekend, maar door er een constructeursavond aan te besteden hebben we intern wel bewustwording gecreëerd. Dit aspect is toevallig vanuit het Betonakkoord aangereikt, maar ik heb het vervolgens wel in mijn eigen organisatie onder de aandacht moeten brengen." Hermens: "De hoofdlijnen van het Betonak - koord zijn in onze organisatie zeker bekend, maar de uitkomsten, zoals de Road Map CO 2 met zijn 25 handelingsperspectieven, begin - nen eigenlijk nu pas naar buiten te komen." Lensen: Duurzaamheid en Betonakkoord staan zeker op de agenda bij de Raad van Bestuur. Maar vervolgens komt er een ten - der en is toch weer de prijs doorslaggevend. De intrinsieke motivatie is dus: als het niet duurder is, dan kiezen we ervoor, maar als het duurder is, dan mag je het wel zo willen uitvoeren, maar win je de opdracht niet. Bij de onderdoorgang in Heiloo voor ProRail hebben we geopolymeerbeton beproefd en toegepast. Om dat echter financieel haalbaar te maken, moesten we wel bijkomend geld vanuit de Klimaatenvelop, Rijkswaterstaat en ProRail hebben. Zou dat niet het geval zijn geweest, dan hadden we dat als aanne- mer niet zo gemakkelijk gedaan. Als we duurzaamheid als branche niet gezamenlijk oppakken, komt deze ontwikkeling niet verder." Op het gebied van materiaalontwikke- ling gebeurt er heel veel om de CO 2- uitstoot te beperken. Zijn constructeurs hiervan op de hoogte? Het bepalen van de vierkante millimeters wapening en de betonsterkteklasse is allemaal nog vrij gebruikelijk voor de constructeur. Wat echter als de betoncentrale een mengsel levert waarin geen portland- cement of hoogovencement meer zit, maar een of ander alkalisch geacti- veerd bindmiddel? Kan dat zo maar? Wat zijn de consequenties? Lensen: "Twee van onze constructeurs heb- ben de opleiding Betontechnologisch Advi - seur gevolgd en kunnen nu adviseren bij deze keuze. Maar we moesten bij de onder- doorgang in Heiloo (zie artikel 'Gewapend geopolymeerbeton inde infrasector, red.) ook leren omgaan met het gelijkwaardig - heidsbeginsel. We moesten aantonen dat iets waarvoor nog geen harde normering was gemaakt, gelijkwaardig is. Daar zit een heel proces achter, onder meer met beproe- vingen. Als we ons altijd maar heel strak aan de normering en regelgeving houden, dan is de speelruimte heel krap." Peters: "Als ontwerpers zijn we nu zover dat we zeggen: misschien moeten we wel een MKI-waarde gaan voorschrijven in het be- stek, zodat vervolgens ook de aannemers zich daaraan moeten conformeren. Nu gaat het ons inderdaad nog met name om sterkte en stijfheid, maar over mengsels en dergelij- ke krijgen we niets te horen. De kennis daar- over is bij heel veel constructeurs weggezakt of zelfs helemaal niet aanwezig. De construc- teurs die het wel heel interessant vinden, worden er altijd bij betrokken als het om duurzaamheid gaat." Als een constructeur zich niet in alle mogelijkheden verdiept, dan zal hij van de 25 opties uit de Road Map er hoog- uit 2 of 3 toepassen, omdat die direct met zijn werkveld te maken hebben. Wil hij meer opties kunnen toepassen, ook de opties die bijvoorbeeld raakvlak met de uitvoering hebben, dan zal hij meer kennis moeten vergaren over betontechnologie. Hermens: "De constructeur kan inder- "Als we ons altijd maar heel strak aan de normering en regelgeving houden, dan is de speelruimte heel krap" CEMENT 3 2021 ?19 3 "Nu gaat het ons inderdaad nog met name om sterkte en stijfheid, maar over mengsels en dergelijke krijgen we niets te horen" 3 Een praktijkvoorbeeld van het gebruik van de doorgaande sterkteontwikkeling van beton zijn windmolenfundaties van Windpark Slufterdam op de Maasvlakte daad bij veel meer opties een rol spelen. Het is niet altijd zo dat hij de invloed al heeft, maar hij kan zich er wel hard voor maken. Zeker bij het betonmengsel zelf. Als hij zich beperkt tot de standaard bestekbe- paling met C28/35 en het opgeven van mili - euklasse en sterkteklasse, dan heeft hij verder niet zoveel invloed meer. Maar als hij daarnaast toch nog wat specifieke voor- waarden wil stellen, bijvoorbeeld door een MKI-grens te eisen of zelfs bepaalde zaken voor te schrijven, dan kan hij die ruimte best pakken." Lensen: "We kunnen natuurlijk een hele reeks voorwaarden aan het mengsel stellen, maar als we voor ruimte in de planning zor- gen, kunnen we ook overgaan tot een optie als langer de bekisting laten staan, waardoor we met een trager verhardingsproces voor- uit kunnen en minder cement nodig hebben. We kunnen ook afstappen van de normering van de 28-daagse sterkte en overgaan op de 91-daagse sterkte. Zeker in de infrabouw worden een heleboel constructies pas na een jaar maximaal belast. Het strak vast- houden aan de standaard regeltjes is ongun - stig voor het cementgehalte vanuit het oog - punt van duurzaamheid. Het zou goed zijn als de constructeur dat weet en die kennis heeft en als ook de opdrachtgever dat weet. Maar er moet ook ruimte zijn om de discus- sie hierover te voeren." Peters: "Hiermee geef je wel direct een ge- bonden advies aan de uitvoering. Zeker voor een constructeur is dat lastig, want hij is niet verantwoordelijk voor de uitvoering en de consequenties daarvan. Ik zou makkelijk morgen een constructie met geopolymeer- beton kunnen voorschrijven, maar hoeveel aannemers gaan dat dan zo uitvoeren en de 20? CEMENT 3 2021 garantie bieden dat ze dat kunnen realise- ren? Een constructeur die bij een aannemer werkt kan dat wel voorschrijven, maar on - afhankelijke bureaus kunnen dat niet." Lensen: "Het klopt zeker dat wij als con - structeurs van aannemers meer invloed op de uitvoering hebben, maar soms hebben ook wij de ruimte niet omdat er zulke krap- pe tijdschema's worden gehanteerd. En daar hebben onafhankelijke bureaus weer meer invloed op." Peters: "De onafhankelijk constructeur daarentegen kan de opdrachtgever advise- ren het gebouw twee maanden later op te leveren. Dan gaat de milieulast bijvoorbeeld met 20% naar beneden, en op basis daarvan heb je een heel duurzaam gebouw." We kunnen reactief zijn en bij de dag van vandaag leven, maar we kunnen ook vooruit kijken naar waar we heen- gaan. Mobilis heeft nu één keer geopo- lymeerbeton toegepast, en er moest nog wat geld bij om het haalbaar te maken. Het was nog geen routine. Maar volgend jaar is dit misschien bij veel meer projecten aan de orde. Daar heb je nieuwe kennis voor nodig. Peters: "Dat klopt. Laatst kregen we de vraag van een aannemer of we 100% gerecy - cled beton kunnen toepassen. Dat kan wel, maar dan moet je andere rekenregels han - teren. Omdat we echter twee dagen voor de uitvoering stonden, hadden wij geen tijd om ons daarin te verdiepen. Ik heb mij erover verbaasd dat niemand bij ons wist wat de rekenregels zijn voor meer dan de norm toegelaten gerecycled beton. Die zouden we toch standaard in huis moeten hebben? Wij doen heel veel intern onderzoek, vaardigen mensen naar commissies af en dragen in - tern de resultaten uit. Maar daarbij zijn de kansen van gerecycled beton blijkbaar nog onderbelicht." Sterken: "In het verleden hadden we de gou - den driehoek constructeur-technoloog-uit- voerder. Die drie spraken veel met elkaar en kwamen samen tot de meest ideale oplos- sing. Als we duurzaamheid serieus willen nemen, dan zullen die drie disciplines veel nauwer met elkaar in gesprek moeten en durven samenwerken. Elke discipline moet zich in de ander verdiepen en voldoende basiskennis bezitten van de andere discipli - nes, om een volwaardig gesprekspartner te kunnen zijn en de ander te kunnen begrij- pen. Het kan nooit alleen de constructeur of alleen de technoloog of alleen de uitvoerder zijn die dit moet doen. De constructeur moet weten dat hij niet zomaar beton met weinig cement moet voorschrijven en ver- volgens een planning neerleggen dat na drie dagen de bekisting eronder uit moet. Dat hij geen bouwmethodiek kan voorschrijven waarbij we enorm snel moeten bouwen in combinatie met een duurzaam 'langzaam' mengsel. Hij moet de integrale afweging kunnen maken. Hij moet iets weten van uit- voering, hij moet iets weten van technologie, en daarbovenop kennis hebben van duur- zaamheidsaspecten. Daarvoor is het belang - rijk dat constructeurs het dashboard inzich - telijk krijgen; dat ze zien dat wanneer ze aan de ene knop draaien, dit op andere vlakken gevolgen heeft. Daarnaast is voorlichting op dit moment erg belangrijk. Dit creëert be- wustwording en daarna kunnen we door- pakken. Nogmaals, ik vraag me af hoeveel van die 10.000 constructeurs we tot nu toe hebben bereikt." Hermens: "Het is het verhaal van de wortel en de stok. Verleiden, inspireren, kennis aanreiken, zorgen dat je weet wat er kan en wat er niet kan. Aan de andere kant moet er ook vraag zijn. De wereld gaat niet duurzamer worden als alleen de construc- teurs hun best gaan doen. We hebben de opdrachtgevers daar ook bij nodig, en de andere stakeholders in de bouw. Maar goed, ik had het over verleiden: de wereld is wel aan het veranderen. Die vraagkant naar duurzame betonconstructies komt er steeds meer. Je moet je zo langzamerhand gaan voorbereiden, want anders sta je ach - teraan in de rij. Ik heb nu enkele dingen voorbij zien komen waar we niet altijd in - vloed op hebben. Laten we daarom kijken naar de dingen waarop we wel invloed heb- ben. Daarnaast zijn er ook dingen die je gewoon kunt doen. Als je die betonsterkte niet echt nodig hebt, doe dan even de moeite om een lagere sterkteklasse toe te passen. Het is heel weinig moeite, en je hebt zo resultaat." 25 HANDELINGS- PERSPECTIEVEN De onder de noemer van het Betonakkoord ontwikkelde en recent gepubliceerde Road Map CO? biedt in totaal 25 opties om op CO?-uitstoot te besparen. Deze opties kunnen in diverse fases van het bouwproces worden aange- wend: 1. Projectplanning 2. Materiaalkeuze 3. Technisch ontwerp 4. Bouwproces 5. Afval opslaan De constructeur kan nu al de vijf in fase 3 genoemde opties toepassen: ontwerpoptimalisatie, oversterkte gebruiken, 3D-printen, demonte- ren voor hergebruik en energiere- ductie in gebruiksfase. Maar ook in de fases 1, 2 en 4 zijn er volop mogelijkheden. Hier moet hij de opdrachtgever, aannemer en pro- ducenten zien te beïnvloeden. Het thema duurzaamheid biedt de constructeur de mogelijkheid weer een stukje van zijn takenpakket terug te veroveren, maar dan moet hij wel in de benodigde kennis investeren. Meer over de Road Map CO? en de handelingsperspectieven staat in het artikel 'Nederland gidsland voor duurzaam toegepast beton' elders in deze uitgave. CEMENT 3 2021 ?21 Milieulast reduceren van constructies in gebouwen De invloed van de constructeur 1 Bij het project De BunkerToren in Eindhoven is ervoor gepleit om een dunnere verdiepingsvloer toe te passen om de hoeveelheid beton te minimaliseren; architect: Powerhouse Company, foto: IMd 1 22? CEMENT 3 2021 Naast het reduceren van energie- gebruik, wordt er in het ontwerp- proces van gebouwen eindelijk ook aandacht besteed aan de (hoeveel - heid) toegepaste materialen. Ook opdrachtgevers en architecten zijn zich bewuster geworden van het grote aandeel dat de constructie daarin speelt. Dit is te danken aan de invoering van een minimum - eis voor de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG) in het Bouwbesluit 2012. De noodzaak om in het ontwerp de milieulast te beperken, onder meer om aan het klimaatakkoord van Parijs 2015 te kun - nen voldoen, wordt steeds sterker. Dat blijkt alleen al uit het feit dat op 1 juli 2021 een wij- ziging van het Bouwbesluit 2012 in werking treedt met een aanscherping van de MPG van 1,0 naar 0,8. Het streven is om de norm uiterlijk in 2030 te halveren naar 0,5. Om dit te kunnen halen, is invloed vanuit het con - structief ontwerp noodzakelijk. Onomstote- lijk staat vast dat de constructeur zich niet meer kan onttrekken aan de discussie over duurzaamheid. Constructief ontwerp Circa 60% van alle toegepaste materialen in gebouwen wordt gebruikt voor de construc- tie, waarbij de vloeren het grootste aandeel voor rekening nemen. Met deze wetenschap en het groeiende belang de milieulast van gebouwen te reduceren, moet de bewust- wording hiervan wel gaan doordringen bij constructief ontwerpers. In het ontwerp zijn grote slagen te maken, omdat hierin de keuzes en constructieve uitgangspunten voor het gebouw worden vastgesteld. De constructief (register)ontwerper moet zijn rol pakken aan tafel bij de opdrachtgevers, architecten, duurzaamheidsadviseurs en bouwers om voor het gebouw tot de optimale duurzame constructie te komen. Ontwerpen op milieulast? Door bij de con - structieve varianten van het gebouw direct de MPG-berekening toe te voegen, kan met de onderbouwing van de milieulast, naast onder andere de bouwkosten, verdiepings- hoogte en bouwtijd, het ontwerp ook inhou - delijk worden gestuurd op duurzaamheid. Hierbij is het van belang om de functionele eenheid van de constructieve elementen voor alle te beschouwen varianten van het gebouw gelijk te houden. Voor de elementen met een bouwkundige én constructieve functie moeten in andere varianten de bouwkundige equivalenten in de MPG-bere- kening worden meegenomen. Belangrijkste winst die bij deze onderbouwing kan worden behaald, is overduidelijk dat constructieve materialen worden toegepast daar waar deze het beste tot hun recht komen. Daar zijn in het verleden al diverse hybride con - structies uit voortgekomen door te sturen op een lagere milieulast (foto 3). Levensduurverlenging? Om de milieulast door de toegepaste materialen te kunnen vergelijken met het benodigde energiever- bruik per jaar, wordt de berekende milieu - last met de MPG-berekening uitgedrukt IR. PIM PETERS RO Directeur / Raadgevend ingenieur IMd Raadgevende Ingenieurs IR. MARIJN LANDMAN Constructeur IMd Raadgevende Ingenieursauteurs 'In het land der blinden is eenoog koning'. Als het over duurzaam bouwen gaat is dit vandaag de dag misschien wel een passend gezegde. En dan met name als het gaat om de invloed van het materiaalgebruik op de milieulast. Eenoog slaat daarbij ook op de constructeur, die zijn pijlen nu vooral nog richt op mechanica en constructieve veiligheid. CEMENT 3 2021 ?23 in de schaduwkosten, verdeeld over het bru- to vloeroppervlak en de levensduur van het gebouw. Hierbij wordt gebruikgemaakt van een defaultwaarde van 50 jaar voor kanto- ren en 75 jaar voor woningen. Afwijken van deze defaultwaarde is mogelijk door aan te tonen dat het (constructief ) ontwerp adap- tief is en bijvoorbeeld verschillende functies in de gebruiksfase kan faciliteren. De ver- wachte levensduur van het gebouw wordt daarmee opgerekt, waardoor de schaduw - kosten per jaar lager uitvallen. Levensduur- verlenging is ook te realiseren door gebou - wen te ontwerpen die remontabel zijn. Na de functionele levensduur kan het uit elkaar worden gehaald en elders weer worden in - gezet. Dit kan op de schaal van het gehele gebouw of van de losse constructieve ele- menten. Goede documentatie door middel van bijvoorbeeld een constructiepaspoort naast het materialenpaspoort is daarbij een belangrijk aandachtspunt. Donorskelet? In 2013 lanceerde IMd Raadge- vende Ingenieurs het onderzoek naar het toepassen van een donorskelet bij nieuw - bouw. Hergebruik door de toepassing van een donorskelet bleek een enorme invloed te hebben op de reductie van de milieulast: er wordt downcycling van primaire grond - stoffen mee voorkomen. Een goede integra - tie in het ontwerp kan zelfs leiden tot een meerwaarde in de beleving van het gebouw. Niet de minste resultaten van het onder- 2 Fases in een LCA-berekening, inclusief fase D waarin hergebruik wordt meegenomen, bron: Stephan Backx 3 Up Mountain Amstelveen, met een hybride constructie van staal en beton. Ten behoeve van de flexibiliteit is de constructie van het gebouw separaat van de inbouw ontworpen; architect: Rijnboutt, foto: Kees Hummel NATIONALE MILIEUDATABASE EN MPG De milieulast van (constructieve) pro- ducten is vastgelegd in productkaarten in de Nationale Milieudatabase (NMD) op basis van een levenscyclusanalyse (LCA), waarin alle milieueffecten in reke- ning worden gebracht vanaf de winning van grondstoffen tot aan het einde levensduur (fases A1-A5, B1-B7 en C1-C4 in een LCA-berekening) (fig. 2). Die milieulast is bepalend bij het vast - stellen van de MPG, de MilieuPrestatie Gebouwen. In de Bepalingsmethode 'Milieuprestatie Gebouwen en GWW' zijn geharmoniseerde rekenregels opge- steld die in acht moeten worden geno- men bij het opstellen van een MPG-be- rekening. Op 1 oktober 2020 is er een wijzigingsblad gepubliceerd dat ingaat op het in zijn geheel hergebruiken van een product. Tot op heden is deze wijzi- ging nog niet geïmplementeerd in de productkaarten in de NMD. Momenteel is de Bepalingsmethode van januari 2019 tezamen met het wijzigingsblad van juli 2019 van kracht om te voldoen aan de Regeling Bouwbesluit 2012 voor de milieuprestatie. Volgens deze rege- ling kan men producten die in zijn geheel worden hergebruikt zonder milieulast in een MPG-berekening opnemen. 2 3 24? CEMENT 3 2021 zoek, naast het feit dat een donorskelet aansluit op de transitie naar een circulaire economie. De stap van onderzoek naar werkelijk - heid is gelukt door in het ontwerp te pleiten voor de toepassing van een donorskelet en te onderbouwen dat het gebruik van al toe- gepaste constructieve elementen wel dege- lijk tot de mogelijkheid behoort (foto 4). Alle ontwerppartners hiervan overtuigen is een belangrijke taak voor de constructief ont- werper. Het vertrouwen creëren dat het constructief verantwoord kan, staat daarbij voorop. Maar bovenal het oppakken van de uitdagingen samen met de bouwpartners. Uitwerking constructief ontwerp Op de schouders van de (register)construc- teur rust de uitwerking van het ontwerp dat door de constructief ontwerper samen met de opdrachtgever en het ontwerpteam is vormgegeven. De werkzaamheden van de constructeur bestaan niet alleen uit sommen maken om de constructieve veiligheid te onderbouwen, maar ook uit het aanschou - wen van het ontwerp met een kritische blik. Waar zijn er nog optimalisaties mogelijk? Kan er nog aan knoppen worden gedraaid zodat het ontwerp een lagere milieulast tot gevolg heeft? Oftewel: kunnen er nog ont- werpuitgangspunten worden aangescherpt, aangevuld of verbreed? Een kritische en duurzame constructeur neemt bij de start van en gedurende zijn werkzaamheden de mogelijke opties met de