Fenix FenixMlefnabr F Fen FeFn F FeFn FenixMeelfabriek Groot Handelshuis Belang hergebruik Ingenieurs met passie voor techniek FeneixMFeniixnMixxFelfabrkGontaxn xntkkGnHkxebGdHbidGes FeniFxMlifabrF MnkiFGnoot FHl iFaHnbFdao ibsnbnoFrniFhnu iaoFnoFHnb xbntBiFBngnFaoBnbFHlGknoainoF rFBngnFGnoot BnMtokFinFaoBnb insonoF noFniFhnMlokFnbHloFinFaoBnb ibnxnoFGloF nnoFhnBbtfFxlbionbFabBnoFnoFxlbionbF knotniFnnoFlloilMFlloibnGGnMtGnFHaabBnu MnoFgalM FgtdihllbntBFfMtoGnFGabitokFaxF MtBrlli dlxxnoFkblit FxMlli tokFHloF Hldlisbn FnoFBnFraknMtGntBFrnnFinF xblinoFaHnbFBnFtoasBFHloFniFxMlifabrF enhFnFaaGFtoinbn nFarFxlbionbFinFabu BnoFonnrFBloFdaoildiFaxFrniF
lbitonF nnbligFFeniixMlfaMibiMrebk eG F Fenix Mlfaeifb FeneixMilfie F enniFxMlfiabrxnFfkniFGnonFtnGix knMFF nMFfkniFHnrFdbirMniF shHbdFsrbbrFfdFF FuuuBhnanMrfMgxMnBMgdbirMnisB Feneixa abBiFrnBnFraknMtGFknrllGiFBaab?? partners CEMENT 3 2025 ?1 Inhoud Vakblad over betonconstructies 2?CEMENT?3 2025 48 Evenwicht tussen nieuwbouw en hergebruik Nieuwe gevel en atrium voor bestaand Strawinskyhuis in Amsterdamse Zuidas. 58 Constructief puzzelstuk Renovatie bestaande monumenten Meelfabriek Leiden als onderdeel van transformatie industrieel gebouwencomplex. 74 Van Rijksmonument tot duurzaam kantoor Voormalige faculteit Mijnbouw- kunde Delft getransformeerd tot Paris Proof-gebouw. 86 Versterken in plaats van slopen Wat zijn de belangrijkste methoden en aandachtspunten bij hergebruik van betonconstructies? Artikelen 6 Hergebruik betonskelet: nut en noodzaak Negen vragen over het nut en de noodzaak van het hergebruik van bestaande betonnen casco's. 14 Waardering voor betonkolossen Juiste aanpak bij hergebruik geeft bestaande gebouwen een welverdiende toekomst. 22 Transformatie van een icoon van de wederopbouw Warenhuis V&D aan de markt in Groningen omgebouwd tot multi- functioneel gebouw Het Groot Handelshuis. 34 Van pakhuis tot Fenix Fenixloods Rotterdam getransfor- meerd tot kunstmuseum over migratie. 22 34 Voorpagina:?Voormalig Meelpakhuis, Meelfabriek Leiden. Foto: Corentin Haubruge COLOFON Cement, vakblad over betonconstructies, is hét vakblad van en voor constructeurs en verschijnt 8 keer per jaar. Het vakblad is een onderdeel van het kennisplatform Cement, een uitgave van Aeneas Media bv in opdracht van het Cement&BetonCentrum. Uitgave Aeneas Media bv, Veemarktkade 8, Ruimte 4125, 5222 AE 's-Hertogenbosch T 073 205 10 10, www.aeneas.nl Redactie prof.dr.ir. Max Hendriks (hoofd- redacteur), ir. Maartje Dijk, ir. Paul Lagendijk, ir. Jacques Linssen, ir. René Sterken, ir. Cindy Vissering, ing. Henk Wapperom, dr.ir. Rob Wolfs Redactieraad ir. Edwin Vermeulen (voorzitter), ing. Dick Bezemer, ir. Geoffrey van Bolderen, prof.dr.ir. Jos Brouwers, ir. Henco Burggraaf, ir. Tom Diks, ir. Maikel Jagroep, ir. Lise Jansen, ir. Hans Kooijman, ing. Michael van Nielen PMSE, ir. Paul Oomen, ir. Dirk Peters, ir. Ruud van der Rakt, ir. Paul Rijpstra, ir. Dick Schaafsma, ing. Roel Schop, dr.ir. Raphaël Steenbergen, prof.dr.ir. Kim van Tittelboom, ir. Rob Vergoossen, dr.ir. Rutger Vrijdaghs, prof.ir. Simon Wijte Uitgever/vakredacteur ir. Jacques Linssen j.linssen@aeneas.nl, T 06 10333180 Planning, coördinatie & eindredacteur Hanneke Schaap, h.schaap@aeneas.nl, T 073 205 10 19 Ontwerp daily creative agency, Miranda van Agthoven Vormgeving daily creative agency, Maarten Bosch Community manager & media-advies Martine Geeratz, m.geeratz@aeneas.nl, 073 2051010 Klantenservice klantenservice@aeneas.nl T 073 205 10 10 Website www.cementonline.nl Overname artikelen Overname van artikelen en illustraties is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Lidmaatschappen 2025  Kijk voor meer informatie over onze lidmaatschappen op www.cementonline.nl/lidworden of neem contact op via klantenserice@aeneas.nl of 073 205 10 10. Voorwaarden Je vindt onze algemene voor- waarden op www.cementonline.nl/algemene- publicatievoorwaarden Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Cement niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belang­ hebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. ISSN 0008-8811 CEMENT 3 2025 ?3 Voor wie retro en vintage verwart: Denk aan de vele nieuwbouwwijken die de grond uit rijzen, die de illusie geven dat ze organisch gegroeid zijn. Met uitspringende rooilijnen, afwisselende nokhoogten, geschakeerde dakvormen en alternerende kleuren, als het even kan in de stijl van de jaren 30. Vintage daarentegen is echt oud, maar niet zomaar oud. Vintage refereert aan nostalgie, kwaliteit en duurzaamheid: "zo bouwden we vroeger", "vroeger was alles ...", "mooi als we dit gebouw kunnen hergebruiken". Dit themanummer gaat over transformatie: vintage gebou- wen die met aanpassingen constructief en economisch gezien weer mee kunnen met de tijd, waarbij de nostalgie hopelijk niet verloren gaat. Ik noem drie voorbeelden. De Fenixloods gaat over de nostal- gie van migratie en toont een mix van oud én nieuw. Boven een gerestaureerde historische havenloods in de Rotterdamse Veel vindingrijke vintage Kaap is een nieuwe tornado- trap toegevoegd. Dan, een oud pand van de V&D. Kan het nog nostalgischer? Het oorspron- kelijke gebouw in Groningen is behouden, maar dan wel met de nodige constructieve ingre- pen. En, de voormalige faculteit Mijnbouwkunde van de TU Delft krijgt een nieuwe bestem- ming als kantoor van Royal HaskoningDHV. De grootste uitdaging was de transformatie tot een Paris Proof-gebouw. Ik zal mijn nieuwe Delftse buren wat tijd geven om te settelen alvorens ik ga aanbellen. Deze en ook alle andere projecten in dit themanummer laten zien dat de constructeur een steeds breder takenpakket krijgt: niet alleen meer door- rekenen van de constructie zelf, maar ook nadenken over erfgoed, behoud, hergebruik, aanpassingen en uitbreidingen. De randvoorwaarden die vinta- ge gebouwen hierbij opleggen, vragen om creatieve vondsten. De constructeur als arts: het zijn de ingenieurs die de ge- zondheidsverklaring van oude gebouwen afgeven en ze weer toekomstbestendig maken. Max Hendriks Voor reacties: cement@aeneas.nl 58 En verder 55 Maar wie draait die kraan dan open? Column Rico Zweers. 90 3D-betonprinten: voorbij de belofte Column Diederik Veenendaal, Constructeur van het Jaar 2024. 4?CEMENT?3 2025 Aan dit nummer van Cement werkten mee: auteurs ir. Rob Doomen RO Pieters p. 6 ? 13, p. 58 ? 73 ir. Lars Hogenboom ABT p. 14 ? 21 ing. Dirk-Jan Kortman RC IMd Raadgevende Ingenieurs p. 34 ? 47 ing. Willem Klaverveld RO ABT p. 48 ? 54 ir. Koos Tolsma Royal HaskoningDHV p. 74 ? 85 ir. Theo van Wageningen Dijkhuis ingenieurs p. 22 ? 32 ir. Eveline Gootzen ABT p. 14 ? 21 ir. Michiel IJskes ABT p. 48 ? 54 ing. Antony van Middelkoop ABT p. 86 ? 88 ir. Paul Korthagen RO IMd Raadgevende Ingenieurs p. 34 ? 47 dr.sc.ir. Diederik Veenendaal Summum Engineering p. 90 ? 92 ir. Rico Zweers De Mannen van Schuim / Miss Clark p. 55 ? 57 Efficiënte wapening- oplossingen ? lokaal geproduceerd ? robuust en flexibel ontwerp ? ultieme capaciteit ? BIM tools www.hrc-europe.nl CB-reeks Meer informatie of direct bestellen? Ga naar de shop op boekenbeton.nl Wil jij je kennis verbreden over beton? Wil jij je kennis verbreden over beton, van het materiaal tot aan de betonconstructie? Dan is de CB-reeks iets voor jou! De boeken gaan in op constructie, uitvoering, betontechnologie en duurzaamheid. De CB-reeks bestaat uit: Basiskennis Beton (CB1) Constructieleer Gewapend Beton (CB2) Constructieleer Voorgespannen Beton (CB3) Ontwerpen in Gewapend Beton (CB4) Praktische Betonkennis (CB5) 1 2 3 4 5 1 Meelfabriek in Leiden. Foto: Annette Fauchey 1 6?CEMENT?3 2025 We kunnen niet door blijven gaan met het maken van nieuwe be- tonnen gebouwen op de manier zoals we gewend zijn. Klimaat- verandering door CO?-uitstoot dwingt tot aanpassing. De uitstoot van CO? in de bouwfase wordt voor een groot deel bepaald door constructiemateriaal en daarin is beton een grootgebruiker. De be­ tonbranche werkt weliswaar hard aan het verduurzamen, maar nog steeds is beton een grote uitstoter van CO?, met name door het cement. Verder geldt dat er een grote opgave ligt om nieuwe woningen te realiseren ter­ wijl er veel gebouwen leeg staan. Toch zien we dat nog veel te veel gebouwen worden ge­ sloopt. Aan de hand van negen vragen wordt ingegaan op nut en noodzaak van het herge­ bruik van gebouwcasco's. 1. Hoeveel staat er leeg? Volgens het CBS was de leegstand begin 2024 in aantal panden 229.710 (verblijfs­ objecten). Dit gaat om ruim 36,5 miljoen m² vloer­ oppervlakte. Alhoewel niet al deze gebouwen een-op-een te gebruiken zijn, zou dit in ­ potentie toch al snel honderd­ duizenden woningen kunnen opleveren. Het grootste deel van de leegstand wordt veroorzaakt door leegstaande wonin­ gen (fig. 3). Een nieuwe bestemming als woning ligt voor de hand. Maar door andere gebouwen te transformeren kunnen ook deze worden ingezet voor woningbouw. Het gaat dan met name om kantoren, winkels, multifunctionele en publieke gebouwen (bijvoorbeeld gezondheidszorg, onderwijs, cultuur). Hiervan staat in totaal circa 9,4 miljoen m² leeg. In potentie genoeg voor zo'n honderdduizend woningen. IR. ROB DOOMEN RO Partner / Adviseur Constructies Pieters auteur Hergebruik betonskelet: nut en noodzaak Beton is een prachtig materiaal dat lang meegaat. Veel bestaande betonnen constructies kunnen nog eeuwenlang worden gebruikt. Toch worden er veel gebouwen gesloopt. Hoe komt dit? En waarom laten we zo veel duurzame kansen liggen? Negen vragen over het nut en de noodzaak van het hergebruik van bestaande casco's. Niet slopen zonder door te vragen CEMENT 3 2025 ?7 2. Hoeveel wordt er gesloopt? In 2024 werden 11.800 woningen gesloopt. Cijfers van andere gebouwtypes zijn niet goed terug te vinden, maar uit praktijkerva­ ring weet ik dat veel niet- woongebouwen maar moeilijk overeind blijven als transfor­ matie duurder blijkt dan nieuwbouw. Veel transformaties betreffen monumenten die simpelweg niet gesloopt mogen worden vanwege de monumentale waarde. Voor niet-monumenten ligt dit anders. Als daar onzekerheid is over de kwaliteit van het betonskelet en hoe goed dat herbruikbaar is, dan wordt snel de nieuwbouwkaart ge­ trokken. Constructeurs zijn hier de sleutel. Wij kunnen de klant uitleggen dat herge­ bruik technisch goed mogelijk is en wij kun­ nen berekenen hoeveel duurzamer dit is en daarmee de klant overtuigen. Bijvoorbeeld aan de hand van CO?-berekeningen. 3. Hoeveel CO? kun je besparen? Bij traditionele constructieontwerpen met bijvoorbeeld breedplaatvloeren, betonwan­ den en een betonnen fundering op palen, wordt de materiaalgebonden CO?- uitstoot voor de bouwfase voor grofweg 60% door de constructie bepaald. Door hergebruik van een bestaand betonskelet kunnen dus grote hoeveelheden CO? worden bespaard. Een goed voorbeeld is de transforma­ tie Herta Mohr voor de Universiteit Leiden (foto 4). In figuur 5 en figuur 6 is de bereken­ de CO?- uitstoot van zowel de bestaande als de nieuwe constructies zichtbaar. Daarbij is voor de bestaande constructies berekend wat de CO?- uitstoot zou zijn als het beton opnieuw zou worden gestort met C30/37 CEMIII/B (een relatief duurzaam mengsel) met gemiddeld 100 kg wapening per m³. De conclusie is dat door het hergebruik van 2 Het casco van de voormalige Knoopkazerne werd getransformeerd tot rijkskantoor. Foto: cepezed, Lucas van der Wee 3 Leegstand volgens CBS op 1 januari 2024 2 3 8?CEMENT?3 2025 4 Interieur Herta Mohr voor de Universiteit Leiden waarin de bestaande betonconstructie is hergebruikt 5 Uitstoot CO?-eq bij de verbouwing van Herta Mohr voor de Universiteit Leiden. Links de totale uitstoot door de verbouwing, rechts het aandeel van 70% van de bespaarde CO? door hergebruik van het betonskelet 6 Inzicht in de onderverdeling van CO?-uitstoot per constructie element voor Herta Mohr Constructeurs zijn de sleutel om de klant te overtuigen 4 5 6 CEMENT 3 2025 ?9 7 7 Totaalmodel van het eindresultaat van Herta Mohr 8 Bestaande skelet (donkergrijs) Herta Mohr met lokaal nieuwe ingrepen (blauw en lichtgrijs) 9 Overzicht aandeel CO?-uitstoot voor project Brabant Wonen in Den Bosch. Een zeslaags woongebouw met daaronder een kelder. Dit diagram laat voor een traditionele constructie zien welke onderdelen van de constructie het meeste CO? uitstoten 8 9 10?CEMENT?3 2025 Bestaande betonskelet, behoud meeste CO 2 Nieuwe, lichte optopping in plaats van enkele gesloopte verdiepingen Bestaand gebouw met veel CO 2 in de fundering, kelder en onderbouw Verbouwing met optopping waarin door hergebruik betonskelet veel CO 2 bespaard is. Het is belangrijk vroegtijdig betononderzoek te doen waarbij kennis van constructeur en betononderhouds- deskundige wordt samengebracht 10 Een oplossing kan zijn de bovenste verdiepingen van een bestaand pand te verwijderen en in plaats hiervan een aantal lichte verdiepingen te maken het betonskelet 70% CO? bespaard is ten opzichte van volledige nieuwbouw. Met de aanname dat 60% van de CO?- uitstoot in de bouwfase door de constructie kwam, geeft dit in totaal in de bouwfase een reductie van 42% voor het gebouw. 4. Welke elementen zijn het belangrijkst? De paalfundering, eventuele kelders, funde­ ringen en de vloeren van het gebouw zijn de grootste uitstoters (fig. 9). Hierin zit name­ lijk het meeste beton. Gevolg hiervan is dat de meeste impact gemaakt wordt als deze onderdelen van het betonskelet worden her­ gebruikt. Dat komt goed uit, want het behou­ den van de dakvloer zonder fundering is lastiger dan andersom. Het geeft aan dat het interessant kan zijn om gebouwen van boven­ af af te pellen. Concrete oplossingen voor hergebruik kunnen dan ook worden gevonden door de bovenste verdiepingen van een bestaand pand te verwijderen om draagkrachtcapaci­ teit te winnen en in plaats hiervan een aan­ tal lichte verdiepingen te maken (fig. 10). Op die wijze worden de meeste CO?-besparende bestaande constructies, zoals de fundering en kelder, hergebruikt en kunnen er m² aan het gebouw toegevoegd worden. 5. Is slopen en slim recyclen niet beter? Tegenwoordig worden constructies vaak zo ontworpen dat losse elementen zonder kwali­ teitsverlies kunnen worden gedemonteerd en hergebruikt. Er zijn echter nog niet veel pan­ den in de gebouwvoorraad waar dit bij moge­ lijk is. Momenteel is dit in onderzoek voor prefab betonelementen bij het Europese pro­ ject ReCreate. Vooralsnog is hergebruik van elementen in andere gebouwen bij de meeste bestaande panden echter nog geen reële optie. Er zijn veelbelovende innovaties in de betonsector, onder andere op het gebied van recycling. Zo kan met slimme brekers beton worden gesloopt en compleet tot aan fijne cementfractie worden teruggewonnen. De praktijk leert echter dat de betonmengsels met gerecyclede grondstoffen nog niet op grote schaal toepasbaar zijn. Recycling van toeslagmateriaal zoals granulaat en zand is geen probleem en verstandig, maar de wer ­ kelijke verduurzaming zit in het gebruiken van minder cement, cementvervangers of vervanging door gerecycled cement. Momen ­ teel is dit laatste nog nauwelijks gecertificeerd leverbaar. Naar verwachting wel aan het ein ­ de van het jaar, waarbij gedacht moet worden aan maximaal 25% cementvervanging. Al met al een goede ontwikkeling die we als 10 CEMENT 3 2025 ?11 maatschappij vol moeten ondersteunen, maar het is nu nog geen radicale verbetering. 6. Is optopping een kans of noodzaak? Een ontwikkeling die recent aan populariteit wint, is het optoppen van gebouwen. Met een optopping wordt beoogd zonder grote con­ structieve ingrepen extra m² te maken. De basisgedachte hierachter is dat het bestaan­ de skelet wordt gehandhaafd en dus opti­ maal gebruik wordt gemaakt van de beton­ constructie. Er sneuvelen echter meerdere herontwikkelingen in het ontwerp, omdat voor de optopping dermate veel versterkin­ gen in de constructie nodig zijn dat het pro­ ject onhaalbaar wordt. De grens van het be­ tonskelet kan liggen in de draagkracht van de fundering (vaak lastig te versterken), de draagkracht van de kolommen (zeker met verhoging brandwerendheid) en opneembare (trek)krachten in de stabiliteitsvoorzieningen. Aan de andere kant biedt optoppen de opdrachtgever de kans meer m² te maken met een efficiënte (nieuwe) plattegrond en vaak zijn deze bovenwoningen (of kantoren) gewild. Vaak is dit zelfs een noodzaak om het project voor de ontwikkelaar haalbaar te maken en daarmee dus het bestaande be­ tonskelet te kunnen handhaven. Zolang er dus geen grootschalige constructieve ingre­ pen aan de onderbouw nodig zijn, is elke op­ topping absoluut een kans. Voor de con­ structeur een mooie puzzel om uit te zoeken tot welke hoogte en op welke wijze de optop­ ping mogelijk is zonder deze grootschalige versterkingen. 7. Wat moet je weten over een bestaande constructie? Bij hergebruik is het van belang om de (rest) draagkracht van de bestaande constructie te kennen en om de kwaliteit van de con­ structie te controleren. Voor de bepaling van de draagkracht is een visuele inspectie en archiefonderzoek het startpunt. Als alles bekend is kan elke betonconstructie op­ nieuw worden doorgerekend. NEN 8700 geeft duidelijke eisen voor de beoordeling van bestaande constructies. Moeilijker wordt het als archiefgegevens (deels) ontbre­ ken. In dat geval moet worden begonnen met analyse van het voormalig gebruik; hoe­ veel belasting stond er vroeger op? Als het nodig is, kan de betonsterkte worden gemeten door kernen te boren en te drukken, kan de wapening worden gescand, en kunnen diktes en dekkingen worden ge­ meten. Voor het scannen van wapening is goede aansturing van constructeurs nodig om de juiste resultaten te bereiken. Uitein­ delijk kan het verstandig of zelfs nodig zijn om proefbelastingen op vloeren of onderde­ len uit te voeren. Het mooie van beton is dat het relatief lang goed en sterk blijft. Toch kan ook beton op diverse manieren zijn aangetast. Het meest voorkomend zijn carbonatatie en chloride- indringing. Dit leidt lang niet altijd tot het onbruikbaar worden van de constructie. In de meeste gevallen is aantasting van buitenaf goed visueel waar te nemen en kan op basis van een inspectie worden vastgesteld of na ­ der onderzoek naar het beton nodig is. Het is belangrijk vroegtijdig een betononderzoek te doen, waarbij de kennis van constructeur en betononderhoudsdeskundige wordt samen ­ gebracht. Trek hierin samen op om tot een passend onderzoeksplan te komen. 8. Is er een goede business case te maken van het gebruik van bestaande casco's? Veel bestaande betonconstructies zijn ont­ worpen als kantoren, winkels, scholen of andere niet- woonfuncties. Deze functies kennen een andere ideale indeling dan wo­ ningen, met vaak ruime, centrale kernen, gangen en hallen. Bovendien is de diepte van de plattegrond niet altijd ideaal en kun­ nen dragende wanden beperkend zijn voor de nieuwe indeling. Bij de transformatie tot woningen is het dan lastig om er efficiënt woningen in te plaatsen die voldoen aan de bouwbesluiteisen voor daglicht en vlucht- veiligheid. Het resultaat is dat er minder wo­ ningen in het gebouw passen, dan wanneer een nieuw gebouw met optimale plattegron­ den wordt gemaakt. Dit wordt vaak uitge­ drukt in BVO/VVO- verhoudingen (bruto vloeroppervlak versus verhuurbaar vloerop­ pervlak). In nieuwbouw is dit circa 1,3 tot 1,4. Door de minder efficiënte indeling bij transformatie ligt dit vaak veel hoger, in een We kunnen vrijwel elk betonskelet behoeden voor de sloop 12?CEMENT?3 2025 ongunstig geval tot wel 1,6 of 1,8. Het resul­ taat hiervan is dat er voor elke m² gebouw die gemaakt wordt (BVO), 20% minder m² woning verkocht of verhuurd kan worden (VVO) dan bij nieuwbouw. Oftewel het ge­ bouw wordt in dit ongunstige geval 25% duurder bij hetzelfde aantal m² VVO. Daarnaast moeten er nog extra kosten worden gemaakt om aanpassingen in de constructie door te voeren. Denk aan nieuwe doorgangen, deuropeningen, installatiespa­ ringen etc. Rekenvoorbeeld?Bovenstaande wordt toege­ licht met een rekenvoorbeeld. Een nieuw woongebouw kost momenteel grofweg ? 2.300,- per m² aan bouwkosten. Een effi- ciënt betonskelet inclusief fundering heeft hierin een aandeel van ? 400,- tot ? 500,-. Dat wil zeggen dat het hergebruik van het betons ­ kelet slechts 20% van bouwkosten bespaart voor de ontwikkelaar, terwijl het gebouw 25% duurder wordt door een minder efficiënte BVO/VVO- verhouding. Dit is een van de be ­ langrijkste redenen waarom veel transforma­ tie business cases niet of lastig haalbaar zijn. 9. Wat is de oplossing? Mijn stelling is dat geen gebouw mag worden gesloopt zonder eerst door te vragen of de bestaande constructie kan worden herge­ bruikt. Maar hoe laten we ons door boven­ staand rekenvoorbeeld dan niet ontmoedi­ gen? Door kennis van hergebruik te benutten en de genoemde aandachtspunten met betrekking tot efficiëntie en haalbaar­ heid tijdig mee te nemen in het ontwerp, is hergebruik wel degelijk haalbaar. Mijn oproep aan iedereen is om hier een actieve rol in te nemen, zeker vanuit een constructeursrol. Vrees niet voor gebrekkige betonkwaliteit. In de meeste gevallen is eventuele schade slechts beperkt en goed oplosbaar. Maak gebruik van de juiste spe- cialisten en breng constructeurs en beton- onderhoudsdeskundigen tijdig in het ontwerp bij elkaar. Maak op basis van een visuele inspectie een onderzoeksplan. Besteed daarnaast tijdig in het ontwerp aandacht aan de efficiëntie van indeling van het plan. Indien de indeling niet efficiënt kan worden gemaakt, probeer dan alsnog kelders en funderingen te handhaven, om­ dat daar het meeste beton in zit. Vaak kan op de onderbouw een efficiëntere nieuwbouw worden gemaakt. En maak waar mogelijk een optopping op het gebouw, waarmee nieuwe en optimale vloeren worden toegevoegd. Behoeden voor sloop We hoeven ons niet als activisten aan de betonskeletten vast te ketenen om de sloop van panden te voorkomen. Door in een vroeg stadium proactief aan opdrachtgever en architect te laten zien hoeveel CO? er be­ spaard kan worden bij hergebruik, hoe effi­ ciënt het pand opnieuw ingedeeld kan wor­ den, dat betonherstel geen reden tot zorg is, dat een optopping mogelijk is én hoe het mooie beton juist een plek kan krijgen in het ontwerp, kunnen we vrijwel elk betonskelet behoeden voor de sloop.? 11, 12 Voorbeelden van schade aan beton 11 12 CEMENT 3 2025 ?13 Waardering voor betonkolossen Juiste aanpak bij hergebruik geeft bestaande gebouwen een welverdiende toekomst 1 Stadhuis Den Helder: zichtbare betonconstructie draagt bij aan industriële uitstraling. Foto: bbn 1 14?CEMENT?3 2025 Sloop gebouwen: terecht of niet? Renovatie had twintig jaar geleden een wat stoffig imago. Esthetische en pragmatische overtuigingen leidden in het verleden vaak tot de sloop van betonkolossen. Gelukkig stellen we onszelf steeds vaker de vraag: is sloop wel de beste keuze? Inzichten ten aan- zien van duurzaamheid én ontwikkelingen in technologieën voor renovatie dragen bij aan een grotere waardering voor bestaande gebouwen en materialen. Een alternatief voor sloop is de her- ontwikkeling van bestaande bouw. Beton- constructies die beschikbaar komen zijn meestal naoorlogse gebouwen tot de jaren 80. Ieder decennium heeft zijn eigen ken- merkende esthetiek en constructieprincipes (zie kader 'Ontwikkeling in betonconstruc- ties'). Die esthetiek draagt bij aan het be- staansrecht van oude gebouwen, zeker in een tijd dat er steeds minder zichtbaar beton in nieuwe gebouwen komt. De industriële uit- straling is de moeite van het 'bewaren' waard (foto 1). Roept zo'n betonnen look een milieu- vriendelijk gevoel op? Niet direct, maar de bestaande betonconstructies hebben hun CO?-uitstoot al gehad. Bij sloop gaat dat milieutechnische voordeel verloren (zie kader 'Milieu-impact'). Ondanks deze plus- punten worden er nog steeds gebouwen gesloopt. Wat zijn hiervoor de overwegingen en is het terecht? Uitdagingen hergebruik Bij het hergebruik van bestaande gebouwen zijn er een aantal uitdagingen, zoals financi- ën, flexibiliteit, materiaalkosten en comfort. Deze worden hierna achtereenvolgens be- sproken. Financiën?Afhankelijk van het aantal ingre- pen kan een grondige renovatie qua kosten vergelijkbaar zijn met sloop-nieuwbouw, en dan lijkt de keuze voor sloop-nieuwbouw logischer. Zeker omdat men bij een klein prijsverschil, net als bij een auto, liever gaat voor het nieuwste model dan voor de occasi- on. Dat is echter vaak niet terecht. Als je het gebouw goed onderzoekt en de juiste alter- natieven in kaart brengt, haal je bij het her- gebruik van een bestaand gebouw vaak het niveau van nieuwbouw als het gaat om ge- bruik en comfort. Los daarvan is het zaak andere criteria dan financiën mee te nemen in de besluitvorming, zoals architectoni- IR. EVELINE GOOTZEN Ontwerpleider ABT bv IR. LARS HOGENBOOM Specialist Civiele Techniek ABT bv auteurs In Nederland staan miljoenen naoorlogse gebouwen waarin beton een grote rol speelt. Of je deze gebouwen nu mooi vindt of niet, ze vertegenwoordigen een grote waarde. Op economisch, architectonisch, functioneel, monumentaal en milieutechnisch gebied. Dit, in combinatie met de huidige klimaatcrisis en ?doelen, zou moeten leiden tot het uitgangspunt dat hergebruik van bestaande gebouwen en/of gebouwonderdelen vanzelfsprekend is, of op zijn minst altijd zorgvuldig moet worden overwogen. CEMENT 3 2025?15 bouw minder dwingend, maar door vanuit de mogelijkheden van het bestaande gebouw te denken, is vaak meer mogelijk dan ge- dacht. Binnen de bestaande kaders valt na- melijk veel aan te passen; het vraagt alleen om een andere manier van kijken en den- ken. En passen de wensen van de gebruikers toch minder goed? Dan kan er ook deels nieuwbouw worden toegepast in plaats van volledige sloop. Ook dat is winst. Materiaalkosten?Onze welvaart heeft er in de afgelopen 100 jaar voor gezorgd dat we nauwelijks meer circulair denken en/of handelen. Nieuw materiaal is momenteel (nog) goedkoper dan hergebruik van be- staand materiaal. Bestaand materiaal vraagt namelijk vaak om meer organisatie en be- werkingen voordat het herbruikbaar is. Deze prijsverhouding zal in de komende jaren moeten gaan veranderen, bijvoorbeeld door de invoering van een CO?-tax. Daarnaast kunnen een toename van hergebruik, de ontwikkeling van technieken op dit vlak en schaarste van nieuwe bouwmaterialen gaan leiden tot een betere prijsverhouding. Comfort en energieprestatie?Bestaande ge- bouwen hebben zonder aanpassingen vaak minder comfort en een slechtere energie- prestatie dan nieuwbouw. Dit vraagt om verduurzamingsmaatregelen om de operati- onele CO?-uitstoot te verkleinen. Deze aan- passingen zijn in de meeste gevallen prima door te voeren; zo geef je het gebouw een tweede leven terwijl je een comfort bereikt dat vergelijkbaar is met nieuwbouw. Uitdagingen bouwfase?Als de gebruiker tijdens de renovatiewerkzaamheden in het gebouw blijft, kan overlast worden ervaren. Als gekozen wordt tijdelijk te verhuizen, moet er twee keer worden verhuisd, met de bijbehorende kosten en het ongemak. Daar - naast is het bij renovaties niet ongebruikelijk dat tijdens de bouwfase onverwachte tegen - vallers aan het licht komen. Je weet nog niet wat je niet weet en daar kom je alleen in het werk achter. Door in het voortraject gedegen onderzoek te doen naar de mogelijke risico's en beheerswerkzaamheden, kan de impact van tegenvallers wel worden beperkt. 2 Hugo R. Kruytgebouw in Utrecht, pionier in de toepassing van prefab constructies ONTWIKKELING IN BETONCONSTRUCTIES In naoorlogse betonnen gebouwen is de constructie vaak onderdeel van de esthetiek. De constructie is meestal niet weggewerkt achter verlaagde plafonds en gevelbekleding. Zichtbare afwerking zoals een plankenbekisting draagt bij aan de uitstraling. In de jaren 50 was er nog sprake van materiaalschaarste waardoor materiaalgebruik werd geoptimaliseerd. Zo werden voor betonvloeren verschillende diktes toegepast bij verschillende overspanningen. Kolomkoppen en kolomplaten werden toegepast om de maatgevende zone te versterken en de vloer verder licht te kunnen dimensioneren. In de jaren 60 was de vlakke plaatvloer in opkomst en verdwenen kolomkoppen uit beeld. De vloerdikte werd volledig gedimensioneerd op de maatgevende zone ter plaatse van de kolomaansluiting. Hierdoor is de hedendaagse vlakke plaat- vloer een stuk dikker dan de versie met kolomkoppen. De opkomst van prefab betonconstructies zien we in de jaren 70 (foto 2a en 2b). Het bouwproces werd geïndustrialiseerd en betonelementen werden onder geconditioneerde omstandigheden in de fabriek vervaardigd. Op de bouwplaats werden de elementen met natte en droge knopen aan elkaar verbonden. Het toepassen van voorspanning maakte het mogelijk betonconstructies slanker uit te voeren. In de jaren 80 werd er steeds meer geprefabriceerd en werden de werkzaamheden op de bouwplaats zo industrieel mogelijk gepland. 2a 2b sche waarde en duurzaamheid. Een be- staand gebouw heeft zijn CO?-uitstoot al gehad; een voordeel dat je niet zomaar mag weggooien. Flexibiliteit?Nieuwbouw kan worden ont- wikkeld als maatpak; geheel naar wens van de opdrachtgever. Zowel bij nieuwbouw als bij bestaande bouw heb je te maken met randvoorwaarden. Vaak zijn deze bij nieuw- 16?CEMENT?3 2025 3 3D-model Strawinskyhuis, kantoorgebouw Amsterdam 4 3D-model SL2, laboratoriumgebouw Universiteit Utrecht 5 3D-model stadhuis Den Helder Bestaande betonconstructies hebben veel potentie om te worden hergebruikt MILIEU-IMPACT Door het casco te hergebruiken, kan een grote milieubesparing worden behaald ten opzichte van nieuwbouw. Met name hergebruik van een con- structie heeft veel milieu-impact; zo'n 60% van de milieu-impact van een gebouw komt uit de constructie. Om de potentiële milieuwinst van herge- bruik van de draagconstructie te bepalen, kan de carbon footprint van de originele constructie worden bere- kend. Voor diverse projecten is bepaald wat de milieu-impact zou zijn wanneer de bestaande constructie nieuw zou worden gebouwd met dezelfde hoe- veelheden beton en staal. Hierbij is gebruikgemaakt van de milieu-impact van hedendaags staal en beton. ABT zet hiervoor de zelf ontwikkelde MIM- tool in (Milieu Impact Monitor). Zo kan een goede onderbouwing worden gegeven van het belang van herge- bruik van bestaande gebouwen. Afge- lopen jaren heeft deze bewijslast geholpen in besluitvorming en geleid tot een volgend leven voor verschil- lende gebouwen. 3 4 5 Behoud betonconstructie 9.500 m² BVO Milieu-impact bij herbouw bestaande betonconstructie incl. fundering: 1700 ton CO? Behoud betonconstructie 9.000 m² BVO Milieu-impact bij herbouw bestaande constructie incl. fundering en gevel: 1800 ton CO? Behoud betonconstructie 3440 m² BVO Milieu-impact bij herbouw bestaande betonconstructie incl. fundering: 245 ton CO? CEMENT 3 2025?17 Daarnaast is een goede fasering van belang om overlast zoveel mogelijk te beperken. Aanpak hergebruik Als iets duidelijk is, is het dat het rijp maken van gebouwen voor een tweede, derde of nog langer leven vraagt om een andere manier van denken. Én om een andere manier van ontwerpen en engineeren. Om construc- teurs en opdrachtgevers te helpen bij het maken van de juiste, duurzame, keuzes ont- wikkelden dr.ir. Karel Terwel van TU Delft / IMd Raadgevende Ingenieurs en ir. Roy Crielaard van TU Delft / Arup een stappen- plan met vier kernstrategieën [1]. De kern: door direct duurzame keuzes te maken in het ontwerp wordt de milieu-impact maxi- maal beperkt. De eerste stap die moet wor- den gezet, is het vergroten van de waarde van bestaande gebouwen. Deze andere manier van denken kun je ontwerpend onderzoeken of onderzoe- kend ontwerpen noemen. Het is hierbij zaak dat de ingenieurs al vroeg in het proces worden betrokken, al in initiatieffase. Door vanuit het bestaande gebouw te ontwerpen, kunnen mogelijk relevante technische as- pecten worden meegewogen in de ontwik- kelvisie. Hoe zit het gebouwskelet exact in 6 6 Het nieuwe Stadskantoor Heerlen en het gerenoveerde monumentale Raadhuis vullen elkaar aan. Foto: Ossip van Duivebode elkaar en welke mogelijkheden en onmoge- lijkheden biedt het? Hoe is het gebouw inge- deeld en wat zijn de stramienmaten en verdiepingshoogtes? Kan volume worden toegevoegd? Door het gebouw zowel tech- nisch als functioneel in beeld te brengen, kan een weloverwogen beslissing worden genomen over hergebruik of nieuwbouw (deels of geheel). Het is hierbij belangrijk keuzes voor (verduurzamings)ingrepen te maken op basis van effectiviteit, milieu-impact, kosten en terugverdientijd. Door te denken in vari- anten ? van minimale tot vergaande ver- duurzaming ? komen alle consequenties helder in beeld. Dat je hierbij niet alleen de constructie in ogenschouw moet nemen, mag duidelijk zijn. Het vraagt om een inte- grale aanpak en integrale samenwerking binnen de bouwsector. Een gebouw renove- ren en/of herbestemmen, is nu eenmaal een kennis­ intensieve opgave. Door alle disci- plines en onderdelen, zoals de gevel en installatieonderdelen ? mee te nemen in het onderzoek komen we samen tot het beste ontwerp. Dit vraagt om een integrale mind- set bij alle partijen en de opdrachtgever. Gelukkig zien we die mindset in toenemende mate ontstaan. 18?CEMENT?3 2025 gebouw te beschermen tijdens de bouw- periode om degradatie van de constructie te voorkomen. Met deze gegevens kunnen de moge- lijkheden om aanpassingen aan het gebouw te doen, worden bepaald. Door zoveel moge- lijk binnen de randvoorwaarden van de be- staande constructie te blijven, kunnen de benodigde voorzieningen om bijvoorbeeld sparingen te maken, worden beperkt of zelfs voorkomen. Uit constructief onderzoek volgt dat constructies vaak voldoende capaciteit hebben voor functiewijzigingen en in-/uit- breidingen. Zeker als het naoorlogse con- structies betreft, gebouwd voor de utiliteits- bouw. Beton in goede omstandigheden wordt alleen maar sterker. Dit geeft moge- lijkheden om binnen de veiligheidsmarges de grenzen op te zoeken van de capaciteit van de constructie. Maximaal benutten en uitbreiden capaciteit Om goed advies te kunnen geven over het gebruik van bestaande gebouwen, zijn vaak rekenkundige onderbouwingen nodig. Bij- voorbeeld omdat aanpassingen leiden tot andere uitgangspunten voor bestaande ge- bouwelementen of omdat er twijfels bestaan over de huidige werking van elementen. Kennis en ervaring zijn nodig om de resulta- ten van de archiefonderzoeken, reken- 7 Door het casco te hergebruiken, kan een grote milieubesparing worden behaald ten opzichte van nieuwbouw 7 Hoog Lindoduin Den Haag: grootschalige vernieuwing en verduurzaming galerijflat. Foto: Luuk Kramer Constructief onderzoek Om de bestaande constructie optimaal te kunnen benutten, is het van belang de op- zet, kwaliteit en prestatie vast te stellen. Bij constructiematerialen zijn de sterkte en stijfheid van belang voor het constructief be- oordelen van bestaande bouwwerken. Deze informatie kan worden herleid op basis van archieftekeningen. Hoe nieuwer het gebouw hoe vaker archiefgegevens beschikbaar zijn met daarop belastingsuitgangspunten, be- ton- en wapeningskwaliteit en toegepaste dekking. De meeste gegevens kunnen wor- den geverifieerd met visuele inspecties. Tij- dens deze inspecties kan ook de conditie van de betonconstructie worden vastgesteld. Zoals het Kennisportaal Constructieve Veiligheid aangeeft, moet per project wor- den gekeken of deze informatie voldoende is om de benodigde berekeningen en beschou- wingen uit te voeren. Soms is het nodig aan- vullend destructief onderzoek uit te voeren bij het gebouw, bijvoorbeeld om uitgangs- punten zoals de betonkwaliteit te verifiëren en carbonatatiediepte vast te stellen. Deze informatie kan worden gebruikt om de rest- levensduur van het gebouw en het degrada- tierisico vast te stellen. Dit is met name van belang als een gebouw tijdens de renovatie in buitenconditie komt te staan. Afhankelijk van de eigenschappen en conditie van de betonconstructie, kan het beter zijn het CEMENT 3 2025?19 kundige analyses en gebouwinspecties te kunnen interpreteren. Afhankelijk van de situatie kunnen eenvoudige of geavanceerde rekenmethodes worden ingezet. Met niet-lineaire berekenin- gen kan het werkelijke gedrag van gebouwe- lementen beter worden benaderd. Door dit gericht in te zetten op kritieke elementen, kan de maximale capaciteit uit gebouwele- menten worden gehaald en kunnen verster- kingsmaatregelen worden voorkomen. Is de capaciteit van de constructie toch onvoldoende dan is lijmwapening vaak een eenvoudige maatregel om balken, vloeren en wanden te versterken. Dit kan bijvoor- beeld worden ingezet wanneer er sprake is van grote sparingen in een vloer bij bijvoor- beeld de transformatie van een kantoorge- bouw naar een appartementencomplex. Of bij wijzigingen van het statisch systeem van de vloer door bijvoorbeeld de toepassing van vides. Daarnaast is het een effectieve oplos- sing wanneer een gebouw in de nieuwe functie een hogere gebruiksbelasting heeft. Door het toepassen van lamellen in twee richtingen met een totale dikte van slechts 1 tot 2 cm kan de ontwerpfilosofie van de constructieve vloer gehandhaafd blijven en toch op een veilige manier een tot tweemaal hogere gebruiksbelasting worden toegepast. Aandachtspunten bij de toepassing van lijm- wapening zijn de verankering van de lamel- Afhankelijk van de situatie kunnen voor hergebruik geavanceerde rekenmethodes en versterkingen nodig zijn 8 8 Bij SL2 Utrecht worden constructieve ingrepen geminimaliseerd door het ontwerp in te passen in de bestaande betonconstructie. Foto: ABT bv 20?CEMENT?3 2025 len en de benodigde voorzichtigheid bij de afbouwwerkzaamheden, zodat de lamellen niet beschadigd raken. Via integrale aanpak naar maximale benutting De ervaring is dat bestaande betonconstruc- ties veel potentie hebben om te worden her- gebruikt. Bovendien blijven door hergebruik de waardes van het gebouw behouden: op economisch, architectonisch, functioneel, monumentaal en milieutechnisch gebied. Aangezien elk gebouw uniek is, vraagt het maximaal benutten van de potentie van een bouw om een specifieke en integrale aan- pak. Het benutten van deze potentie past bij de huidige duurzaamheidsfilosofie. Want zelfs wanneer je een bestaand gebouw sloopt en er met de huidige technieken een super duurzame constructie voor terugzet, leidt het nog steeds tot meer milieubelasting dan hergebruik. LITERATUUR 1?Terwel, K., Crielaard, R., De rol van de constructeur in de aanpak van de klimaatcrisis. Cement 2023/1. 9 10 9 Bij Stadskantoor Westnieuwland in Vlaardingen zijn voor de cascadetrap nieuwe vloersparingen aangebracht tussen wapeningsbanen zodat versterkingen niet nodig zijn. Bron: Kraaijvanger 10 Bij het nieuwe hoofdkantoor van dsm-firmenich is hogere toelaatbare belastingen op poeren bereikt door geavanceerd rekenen CEMENT 3 2025?21 Transformatie van een icoon van de wederopbouw Warenhuis V&D in Groningen omgebouwd tot Het Groot Handelshuis 1 Het Groot handelshuis kent een gevarieerd programma: fietsenstalling, supermarkt, horeca, kantoorruimtes en dakterrassen. Foto: De Zwarte Hond, Eva Bloem 1 22?CEMENT?3 2025 Na het faillissement van Vroom & Dreesmann in 2015 kwam een aantal panden in de binnenstad van Groningen leeg te staan. In de jaren daarna zijn al die gebouwen aange­ pakt. Vanaf 2017 tot en met 2019 is het oude V&D-distributiegebouw aan de Rode Wees­ huisstraat getransformeerd in The Ware­ house: een goed toegankelijke winkelruimte in de kelder en op de begane grond, met daarboven een optopping met 24 woningen. Vervolgens durfden ontwikkelaars het aan om voor eigen rekening en risico de andere leegstaande V&D- panden te verwerven, om daarmee greep te krijgen op de herontwik­ keling. In de jaren 2017 tot en met 2021 is het gebouw van de Vendorama (een merk van V&D) aan de Stalstraat gesloopt en vervan­ gen door Mercado, een gebouw met com­ merciële ruimte over twee lagen en daarbo­ ven 41 woningen. Vanaf 2019 tot en met 2022 is het V&D- warenhuis aan de Grote Markt getransformeerd in Het Groot Handelshuis, met daarin een gevarieerd programma: een fietsenstalling in de kelder voor de gemeente Groningen, een supermarkt met horeca op de begane grond en eerste verdieping, daar­ boven vier lagen met kantoren en ten slotte twee dakterrassen. De herontwikkeling tot kantoren viel midden in de coronapandemie, wat de vraag opriep of er nog wel behoefte was aan werk- ruimte. Dat bleek het geval te zijn. Met zijn flexibel indeelbare vloeren voorziet het (inmiddels geheel verhuurde) pand in de behoefte aan hoogwaardige kantoorruimte op een zeer centraal gelegen locatie.Korte geschiedenis van het gebouw Pas tegen het eind van de jaren 50 kreeg Groningen, als laatste grote stad van Neder­ land, zijn eerste vestiging van Vroom & Dreesmann. De belangrijkste reden was dat een broer van Willem Vroom, en later ook de zoons van die broer, al een eigen manu­ facturenwinkel in de stad bestierden en ­ Willem hen geen concurrentie aan wilde doen. Het warenhuis stamt uit 1958 (foto 3) en is ontworpen door de gebroeders Evert Kraaijvanger en Herman Kraaijvanger uit Rotterdam, en geconstrueerd door Raadge­ vend Ingenieursbureau Aronsohn, eveneens uit Rotterdam. Oorspronkelijk telde het gebouw zes bouwlagen: een kelder, begane grond, drie verdiepingen over het gehele gebouwopper­ vlak, en een opbouw over een deel van de vierde verdieping. Al in de jaren 60 is er een vijfde verdieping toegevoegd en zijn de rol­ trappen tot boven doorgetrokken (fig. 4). Bestaande constructie Het gebouw staat op de meest noordelijke uitloper van de Hondsrug en is gefundeerd op staal. Het opgaande werk bestaat uit een robuuste, in het werk gestorte, betoncon­ structie. De vrij indeelbare verdiepingen worden gevormd door puntvormig onder­ steunde vloeren met een dikte van 290 mm in een kolommenraster van circa 9 × 9 m² (fig. 5). De kolommen, die zijn voorzien IR. THEO VAN WAGENINGEN Adviseur & Directeur Dijkhuis ingenieurs auteur PROJECTGEGEVENS project Het Groot Handelshuis Groningen opdrachtgever MWPO architect De Zwarte Hond constructeur Dijkhuis ingenieurs betononderzoek Bejan adviseur lijmwapening ABT aannemer Bouwbedrijf Kooi Appingedam sloopbedrijf Eerens lijmwapening SealTeq oplevering najaar 2022 Het Groot Handelshuis is een multifunctioneel gebouw aan de Grote markt in Groningen, in het oude pand van de V&D. Veel van het oorspronkelijke gebouw is behouden, maar er waren ook een aantal constructieve ingrepen nodig, onder meer de toevoeging van een atrium en een nieuwe dakopbouw. CEMENT 3 2025 ?23 2 Atrium in Het Groot Handelshuis. Foto: De Zwarte Hond, Eva Bloem 3 V&D Groningen in oude staat Om het wegkantelen van de resterende vloerdelen te voorkomen zijn stalen kolommen en betonwanden geplaatst 2 3 24?CEMENT?3 2025 12 3 4 5 6 78 9 10 1112 Kelder -4.500 + Peil 1e verdieping 4.700 + 2e verdieping 8.950 + 3e verdieping 13.200 + 4e verdieping 17.450 + 5e verdieping 22.120 + 6e verdieping 26.650 + Dak 31.150 + 4 Langsdoorsnede oude situatie, met in het midden de roltrappen 5 Plattegrond oude situatie 4 5 CEMENT 3 2025 ?25 van kolomkoppen (fig. 4), verjongen van een diameter van 900 mm in de kelder tot een diameter van 500 mm boven de vierde ver­ dieping. De stabiliteit wordt in beide richtin­ gen geleverd door de portaalwerking van de kolommen en de vloeren. Eind jaren 60 is de constructie boven de vierde verdieping gesloopt en is die ver­ vangen door een opbouw over een groter oppervlak, met daar bovenop een vijfde ver­ dieping plus een dakopbouw. De constructie van deze opbouw bestaat uit stalen kolom­ men, hoofdliggers en gordingen met prefab betonplaten op de vijfde verdieping en gas­ betonplaten op de dakvloer van de opbouw. Tot 2015 heeft het pand gefunctioneerd als één van de meest succesvolle V&D- vesti ­ gingen van het land. Daarna is het door een aantal partijen in gebruik geweest als tijdelijke winkelruimte. Van eind jaren 60 tot de trans ­ formatie in 2019 is de indeling en constructie van het gebouw niet wezenlijk veranderd. Het gebouw is bijzonder goed gedocu­ menteerd; vrijwel alle constructietekeningen van de jaren 50 en 60 zijn terug te vinden in het gemeentearchief. Zoals wel vaker het geval, zijn er echter geen berekeningen aan­ getroffen. Van boekenkelder naar fietsenstalling De oorspronkelijke kelder, waarin de boeken- en platenafdeling was ondergebracht, heeft 6 6 Isometrische dwarsdoorsnede ter plaatse van het atrium plaatsgemaakt voor een openbare fietsen­ stalling. Het beleid van de gemeente is dat die dag en nacht toegankelijk moet zijn. Aan de buitenkant van het gebouw zijn daarom aan de oostzijde en westzijde nieuwe ont­ sluitingen van de kelder toegevoegd in de vorm van trappen en hellingbanen voor de fietsen (fig. 6) en in de kelderwand zijn ope­ ningen aangebracht. De inwendige vrije hoogte van de kel­ der is meer dan 4 m. Vanwege de aansluiting op de straten moesten de lengtes van de hellingbanen echter worden beperkt. De fietsers komen daarom binnen op een pla­ teau dat 1 m boven de keldervloer ligt en kunnen dan links en rechts verder naar be­ neden. Voordeel daarvan was dat de kelder­ wand niet tot bovenkant keldervloer hoefde te worden verwijderd. De slooplijn lag daar­ mee boven het grondwaterniveau en ook ruim boven het aanlegniveau van de kelder en de belendingen. Daardoor konden de nieuwe toegangen in een vrij ontgraven bouwput, zonder grondkeringen en zonder bemaling worden gerealiseerd. Met deze nieuwe fietsenstalling is ook een oost- westroute door het gebouw heen ontstaan, van de Ebbingestraat naar de Stalstraat. Van roltrappen naar een atrium Het oorspronkelijk gesloten gebouw is open gemaakt door in het hart, ter plaatse van de plateau hellingbaan 26?CEMENT?3 2025 trap naar atrium fietsenkelder fietsenkelderhellingbaan/plateau fietsenkelder in het gebouw de roltrappen van onder naar boven opgehangen. Vervolgens zijn de trappen losgeslepen van de betonconstruc­ tie, naar beneden getakeld, op karretjes ge­ plaatst en één voor één naar buiten gerold. Uiteindelijk is ook de eerste verdieping dichtgezet. Omdat het atrium veel groter is dan de oorspronkelijke openingen voor de rol­ trappen, moesten de openingen op de twee­ de tot en met de vierde verdieping worden verruimd. Voor het plaatsen van de roltrap­ pen zijn indertijd betonnen rondgaande platte ringbalken gemaakt. De ringbalken op de tweede en derde verdieping moesten deels worden doorgezaagd om het atrium te kunnen maken (foto 8). Om het wegkantelen van de resterende vloerdelen te voorkomen, konden aan de noordkant van het atrium stalen kolommen als permanente stempels worden geplaatst, vanaf de kelder tot aan de onderkant van de derde verdieping (foto 8). Vanwege de indeling van de horeca op de eerste verdieping en de supermarkt op de begane grond waren extra kolommen aan de zuidkant niet wenselijk. Aan die zijde zijn daarom op twee plekken betonwanden 7 Een deel van de vloeren is aan onder- en bovenkant versterkt met koolstof lamellen 7 Isometrische langsdoorsnede oude roltrappen, een atrium te maken dat tot het dak reikt, waardoor licht tot beneden in het gebouw naar binnen valt (fig. 7). Ook zijn ramen in de gevel geplaatst. Een nieuwe monumentale natuurstenen trap aan de kant van de Grote Markt leidt van de begane grond naar het atrium op de eerste verdie­ ping. De roltrappen zijn vervangen door een speelse invulling van trappen en bordessen. In eerste instantie reikten de roltrappen tot aan de tweede verdieping en was de derde verdieping nog dichtgelegd met een elemen­ tenvloer, in verband met later aan te bren­ gen roltrappen. Bij de verbouwing van eind jaren 60 zijn de roltrappen verder doorgezet tot aan de vijfde verdieping. Daarbij is de elementenvloer uit de derde verdieping verwijderd en is er een trapgat in de vierde verdieping gezaagd met rondom extra wa­ pening voor het opvangen van de trappen. Door de eerdere verbouwing werd het aanpassen van de vloeren rond de roltrap­ pen een project op zich. Eerst is de roltrap naar de kelder verwijderd. De begane grond is dichtgezet met een nieuw stuk betonvloer. Daarna zijn met behulp van katrollen boven­ atrium CEMENT 3 2025 ?27 tussen de tweede en derde verdieping ge­ plaatst (fig. 9). Het restant van de ringbalk van de derde verdieping rust op deze wan­ den en het restant van de ringbalk op de tweede verdieping is eraan opgehangen. De belastingen worden vanuit deze wanden via kolomkoppen rechtstreeks naar de kolom­ men geleid. Op nadrukkelijk verzoek van de architect is er enkele decimeters ruimte ge­ houden tussen de nieuwe wanden en de be­ staande kolommen (fig. 9). De nieuwe betonwanden zijn gestort via sparingen in de derde verdieping met zelfverdichtend beton, waarbij er bovenin de wandkisten ontluchtingsgaten zijn mee­ genomen. Aanpassingen aan de vloeren Als gevolg van de herinrichting van het gebouw is ook de logistiek ingrijpend aange­ past. Een liftschacht is een installatieschacht geworden en er zijn verticale en horizontale leidingtracés toegevoegd. Vanwege de grote vrije hoogtes is er voldoende ruimte voor de leidingen tussen de bovenkant van het ver­ laagde plafond en de onderkant vloer. De posities en afmetingen van de schachten zijn dusdanig afgestemd met architect, in­ stallatieadviseur en installateur, dat de meeste vloersparingen zonder aanvullende constructieve voorzieningen konden worden aangebracht. Behalve de roltrappen is er ook een vast trappenhuis over vier bouwlagen com­ pleet verdwenen (in de zuid-oosthoek, fig. 5). Het achterblijvende trapgat is dichtgezet. Het was met 4 × 5 m² zo groot, dat er een versterking moest worden aangebracht om de extra belasting af te voeren naar de kolommen. Om ingewikkelde aansluitingen te vermijden, zijn extra stalen balken onder de vloer geplaatst (fig. 10). Die balken zijn Het hart van de constructie van de opbouw bestaat uit twee robuuste portalen 8 8 Atrium in aanbouw met zaaglijn langs de kolomkoppen, gezien vanaf de dichtgelegde eerste verdieping 28?CEMENT?3 2025 best. ø700-2060best. ø700-2060 best. 470x700best. 600x700 best. 400x350best. 400x350 HEA400HEA400 HEA400 best. ø700-2060best. ø700-2060 best. 470x700best. 600x700 best. 400x350best. 400x350 hrsp ø12-150   hrsp ø12-150   hrsp ø12-150   hrsp ø12-150   hrsp ø12-150   hrsp ø12-150   +8950 +13200 +8600 +8890 +12850 +13140 09206 +/- 230 520 175 175 as 350 110 110 30 115 220 115 450 ø 80 350425 425 lijmwapening 8ø20-200 lg 500 mm Hakron TSE ø25/M30x2260 2x3 h.o.h. 150 mm ankers in 3e laag van de wapening staalplaat 500x450x30 65 220 65 wap: # ø12-150 l/r hrsp ø12-150                         -     ?                               -                                                                                                          -                                             -                                                                                                                                                                                                                                    -                                                                                                                                                                            -                                                                     -       -                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          9 10 9 Betonwanden op derde verdieping, iets losgelaten van de kolommen 10 Stalen balken onder vloer ter plaatse van dichtgelegd trapgat CEMENT 3 2025 ?29 vlak naast de kolomkop opgehangen aan de vloeren, zodat de belasting vanaf daar direct naar de kolommen wordt afgedragen (fig. 11). Zoals eerder gemeld is het vloerge­ deelte van de begane grond en de eerste ver­ dieping bij de roltrap dichtgezet en zijn op de tweede, derde en vierde verdieping grote stukken vloer verwijderd ten behoeve van het atrium. Voor de trapopgang naar het atrium is juist weer een stuk vloer verwijderd over een vlak van maar liefst 6 × 26 m². Verder is op de eerste verdieping aan de zuidzijde een vide toegevoegd als kijkgat van de horeca naar de ondergelegen supermarkt. Vanwege de bestemming tot super­ markt werd voor de begane grond een ver­ anderlijke belasting geëist van 6,00 kN/m². Voor de horeca is een veranderlijke belas­ ting van 4,00 kN/m² aangehouden. Voor de veranderlijke belasting van de verdiepingen zijn waardes aangehouden van 2,50 tot 3,00 kN/m². Verder is er op de begane grond, de eerste verdieping en delen van de hogere verdieping rekening gehouden met belasting uit tegels. Krachtswerking vloeren?De krachtswerking in de vloeren is door alle aanpassingen flink gewijzigd. Met een EEM-programma is deze krachtswerking, alsmede de invloed van de gewenste sparingen en belastingen, nauw­ keurig onderzocht. Hoewel het een robuust gebouw lijkt, is de capaciteit van de vloeren niet bovenmatig groot. Het pand is gebouwd in een periode dat er gebruik werd gemaakt van veel verschillende kwaliteiten wape­ ningsstaal. De vloeren bleken plaatselijk te moeten worden versterkt; daarbij is gedacht aan de toepassing van lijmwapening. Mede op aanwijzing van ABT, de adviseur van de lijmwapening, is besloten om nader onder­ zoek te laten doen naar de kwaliteit van de gebruikte materialen. Onderzoek verdiepingsvloeren?Er zijn op meerdere plekken betonkernen geboord en zijn er staven boven- en onderwapening uit de verschillende verdiepingvloeren gewon­ nen. De gemeten betondruksterkte komt tenminste overeen met een sterkteklasse C28/35. Dat is niet eens zo hoog, als bedacht wordt dat op de originele constructieteke­ ningen een kubusvastheid van het beton na 28 dagen van 250 kg/cm² is aangegeven, en het beton op het moment van beproeven ruim 60 jaar oud was. De gemeten vloei­ grens van de wapening bedraagt 472 N/mm², wat tenminste overeenkomt met de staal- kwaliteit QRn42 uit de GBV 1950. Versterking?Na het onderzoek zijn zones van de vloer versterkt. Grote delen van de beganegrondvloer zijn aan de onderkant, maar ook aan de bovenkant versterkt met koolstof lamellen. Op de eerste verdieping bleek dat op een veel kleiner gedeelte van de vloer noodzakelijk. Op een aantal plekken zijn de lamellen brandwerend bekleed. Slooplijnen?In overleg met de sloper en de architect zijn de slooplijnen van het atrium in de tweede, derde en vierde verdieping 11 Detail ophanging stalen balken 11 30?CEMENT?3 2025 vastgesteld. Vooraf is door Dijkhuis aan­ gegeven binnen welke marges de slooplijn kon worden gezocht, zonder dat er zou ­ moeten worden versterkt met lijmwapening. Om een al te complexe uitvoering te voor­ komen is aan de ene kant van het atrium de slooplijn precies tot aan de kolomkop ­ gelegd. ­ Vanwege de indeelbaarheid is aan de andere kant van het atrium de slooplijn juist wat verder van de kolomkop terecht­ gekomen. Met het oog op de samenhang en de horizontale doorkoppeling van de gebouw­ delen aan weerzijden van het atrium, zijn de gevelbalken aan de oostkant en westkant gehandhaafd. Nieuwe opbouw Bij de transformatie is de opbouw van de vierde en vijfde verdieping aan de zuidkant vervangen door een nieuwe opbouw met een wat langer en breder volume (foto 12). Het dakterras op de vierde verdieping is teruggekomen, maar ook op de vijfde ver­ dieping is een dakterras gecreëerd. De eerdere opbouw uit de jaren 60 steunde via uitwendige staalconstructies af op de ondergelegen betonkolommen. Bij de nieuwe opbouw was de nadrukkelijk wens van de architect om de constructie in zijn geheel binnen de gevels te positioneren. De nieuwe opbouw bestaat weer uit een staal­ constructie en net als de oude opbouw uit prefab betonplaten, dit keer in de vorm van kanaalplaten (fig. 13). Om gewicht te bespa­ ren is bij het dak gekozen voor staalplaten. Het hart van de constructie van de opbouw bestaat uit twee robuuste portalen. In de breedterichting is het volume dermate groot, dat er extra liggers onder de vierde verdieping zijn aangebracht om de boven­ bouw op af te steunen. Deze liggers zijn weer opgehangen aan de kolomkoppen van de betonconstructie (fig. 14). 12 Nieuwe dakopbouw 12 CEMENT 3 2025 ?31 +17450 +22120 +26650 C D E FGB +/- 1300raatligger +/- 5640 i.h.w. meten+/- 1050 680201150835835835835115020680 +/- 1300 raatligger +/- 5640 i.h.w. meten +/- 1050 680201150 835 835 835835 1150 20680 872 557278557278557278557278557 872872 557278557278557278557278557 872 1040 +/- 7990 9030 +/- 7990 1040 2572 5418 9030 5418 2572 2572 5418 9030 5418 2352 HEB500 HEB500 ø219.1x8.8ø219.1x8.8 ø219.1x8.8 HEB500 HEB500 ø219.1x8.8 HEB500 HEA220HEA220 HEA220 HEB550 HEA220 raatligger HEA550raatligger HEA550 PORTAAL PORTAAL mv mv mv mv 5x sparingen raatligger h.o.h. 835 mm in hart stalen ligger. Exacte maatvoering in het werk controleren en bij afwijkingen overleggen met Dijkhuis Ingenieurs! Doorsnede 8.B +17450 +17100 +17390 ø 50 afwerkvloer verwijderen, aanwerken met krimparme mortel strip 400x400x30 mm boorgat max. 4x M30-8.8 4x schotten t= 15mm 2050501005050 70 200 100 200 100 600 680 20 872 557 278 557 165 420 141 verwijderen staalconstructie verwijderen staalconstructieø219.1x8.8 85140 140 85 0309206 750 2x schotten HOLD in bewerking 278 140 278 140 2572 C/F 1272 5050100505020 200 70 278 557 872 20 680 278 140 278 140 voetplaat t = 20 mm +4x lijmankers M16-4.6 onder sabelenzie det. 8.01 100 200 100 D/E HEB500 165 420 165 0309206 750 verwijderen beton & staalconstructie Detail 8.01 Detail 8.02 De liggers zijn zo hoog dat ze conflicteren met de horizontale leidingen. Na afstemming met de installateur zijn daarom raatliggers met vijf openingen toegepast. Klimaatbewust en duurzaam bouwen In het transformatieproject van het waren­ huis zijn zo veel mogelijk elementen van het oorspronkelijke gebouw behouden. Daar­ mee is Het Groot Handelshuis een voorbeeld van klimaatbewust en duurzaam bouwen. Het gebouw is opnieuw geïsoleerd, er is HR+++-glas geplaatst en het heeft daardoor nu energielabel A. Er zijn extra klimaat­ installaties aangebracht, die de bruikbaar­ heid van het gebouw bevorderen en zorgen voor een gezond werkmilieu. Om een prettig binnenklimaat te garanderen zijn de vloeren van zowel verwarming als koeling voorzien. Een groen dakterras draagt bij aan de duur­ zaamheid van het gebouw, de biodiversiteit in de stad en het comfort van de gebruikers. Door de aanpak van de oude V&D- panden is een belangrijk deel van de binnenstad van Groningen weer aantrekkelijk gemaakt.? 13 14 13 Doorsnede nieuwe dakopbouw 14 Ophanging raatliggers 32?CEMENT?3 2025 Cement is hét kennisplatform over betonconstructies. Het speelt al 75 jaar een onmisbare rol voor constructeurs. Omdat kennis juist voor aankomende constructeurs essentieel is, is het belangrijk dat ook jij de weg naar Cement weet te vinden. Via Cementonline.nl, het vakblad en via onze nieuwsbrief krijg je toegang tot een schat aan informatie over onder meer actuele projecten en ontwikkelingen op het gebied van constructietechniek, materiaal en regelgeving. Je kunt nu een compleet lidmaatschap afsluiten voor slechts ? 57,77 (incl. btw) per jaar. Een online lidmaatschap is voor jou, zolang je student bent, zelfs helemaal gratis! Meld je nu aan bij het kennisplatform Cement WWW.CEMENTONLINE.NL/VOOR-HET-ONDERWIJS. CEMENTONLINE.NL WORD LID VANAF ? 0,- STUDENT? LEER VAN DE PRAKTIJK. Van pakhuis tot Fenix Fenixloods getransformeerd tot kunstmuseum over migratie 1 Interieur van de gerenoveerde Fenixloods 1 34?CEMENT?3 2025 De Fenixloodsen, gebouwd in 1923 aan de Maas in Rotterdam-Katen- drecht, waren ooit één gebouw dat Loods San Francisco heette. Het 360 m lange gebouw was een van de opslagfaciliteiten van de Holland-Amerika Lijn en stond destijds bekend als een van de grootste pakhuizen ter wereld (foto 2 en 3). In de Tweede Wereldoorlog liep het gebouw grote schade op door bombardementen. Bij een grondige verbouwing in 1954 werd de loods omgedoopt tot twee afzonderlijke ge­ bouwen: Fenixloods I en II. In opdracht van Droom en Daad is Fenixloods II nu getransformeerd tot Fenix, een museum met een vloeroppervlak van circa 16.000 m². Het pronkstuk van het mu­ seum is de tornado (fig. 4), een loopbrug die leidt naar een observatiedek (zie kader 'Tornado'). Hoewel dit onderdeel de publiek­ strekker lijkt te zijn, is het museum zelf ge­ vestigd in het historische pakhuis. Het im­ posante betonnen skelet, een eeuw geleden gebouwd, vormt een schitterend decor voor het museum. Naast een zorgvuldige restauratie, waarbij kosten noch moeite zijn gespaard, zijn diverse constructieve herstelwerkzaam­ heden uitgevoerd en toevoegingen aan het bestaande casco gerealiseerd. Na een ont­ werp- en bouwtraject van zeven jaar opent het museum in mei zijn deuren voor het publiek. Opbouw bestaand casco Het oorspronkelijke casco bestaat op de begane grond uit zware spanten met kolom­ men van 700 × 700 mm² bij de gevels en 700 × 1000 mm² inpandig (foto 6). De eerste verdiepingsvloer bestaat uit liggers van 1400 mm hoog. Voor de dakverdieping zijn kolommen van 500 × 600 mm² en dakbalken van 1000 mm hoog gebruikt. Samen vormt dit een robuust ogend geheel. Van de grote overspanningen kon handig gebruik worden gemaakt in het func­ tionele ontwerp. De vloerbelasting voor de verdiepingsvloer was berekend op een nutti­ ge vloerbelasting van 1000 kg/m², wat voor de toenmalige functie als pakhuis geen ex­ treem hoge waarde was. De begane grond­ vloer was in het verleden niet bedoeld als dragende vloer, gekoppeld aan het casco, maar was gefundeerd met losse betonnen Stelcon-platen op zand. Gezien de grote PROJECTGEGEVENS project Fenix opdrachtgever Droom en Daad architect MAD Architects uitwerkend architect EGM architecten restauratiearchitect Bureau Polderman constructeur IMd raadgevende Ingenieurs aannemer Dura Vermeer Bouw Heyma betonherstel Vogel oplevering 2025 De Fenixloods in Rotterdam, een indrukwekkend industrieel monument, heeft een nieuwe bestemming. Wat ooit een bakermat van bedrijvigheid was, wordt nu omgetoverd tot een moderne ruimte, die haar geschiedenis in ere houdt: Fenix, een kunstmuseum over migratie. De bestaande betonnen constructie was in de loop der tijd flink aangetast, onder meer door ongelijke zettingen. Dankzij slimme constructieve ingrepen en het nodige hers