48 interview De kunst van constructief ontwerpen Walter Spangenberg De kunst van consructief ontwerpen 6 2017 interview 49 CV naam Walter Spangenberg leeftijd 57 opleiding TU Delft, Civiele Techniek werkgevers ABT Het zijn bijzondere tijden voor Walter Spangenberg. Na tien jaar in de algemene directie van ABT en flink wat wijzigingen in de organisatiestructuur, heeft hij recent een stapje terug gedaan. Hij zit nog boorde - vol energie en wil die gaan inzetten op innovatie binnen het bureau en op het ondersteunen van medewerkers. Ook ontstaat er meer ruimte voor misschien wel zijn grootste passie: het constructief ontwerpen van spraakmakende projecten. Net als bij veel generatiegenoten zijn het eind jaren zeventig vooral de Deltawerken die de interesse voor de studie Civiele Techniek bij Walter Spangenberg aanwakkeren. Spangenberg studeert af op de TU Delft bij de afdeling gebouwen, onder begeleiding van professor Jaap Oosterhoff. Inderdaad, de Oosterhoff die ABT in 1953 heeft opgericht. Op het moment dat Spangenberg solliciteert, is Oosterhoff echter al niet meer werkzaam bij ABT, maar voltijd hoogleraar op de TU in Delft. Spangenberg heeft er dan ook geen weet van dat zijn afstudeer - prof de grondlegger is van het bureau waar hij wil gaan werken. "Of Oosterhoff een rol gespeeld heeft bij mijn aanname, ben ik nooit te weten gekomen. Ik heb het hem wel eens gevraagd. 'Dat is toch niet belangrijk', zei hij dan." De sollicitatieprocedure is pittig. Het is een tijd dat de banen niet voor het oprapen liggen en Spangenberg heeft concurrentie van zo'n 65 anderen. "Ik was nogal verrast dat ik het werd. Ik vond mezelf namelijk helemaal geen briljante student. Ook merkte ik dat mijn denkvermogen in de 1,5 jaar diensttijd, die ik er net op had zitten, volledig tot stilstand was gekomen. Psychologische tests gingen mij bijvoorbeeld veel minder makkelijk af dan voorheen." Leermeesters Spangenberg begint als projectleider/constructeur bij de vestiging in Delft, in die periode nog maar een kleine afdeling 1 Walter Spangenberg bij het Hilton Hotel bij Schipholfoto: Ringnalda Fotografie 1 6 2017 De kunst van consructief ontwerpen 6 2017 50 tevens hoogleraar in Delft en bekend van ontwerpen als Thialf, Ahoy' en De Kuip en Michel van Maarschalkerwaart (Burger's Bush, Terminal West Schiphol). "Dat waren briljante ontwerpers, zeer inventief in het ontwerpen van slimme constructies. Het was de tijd dat veel ontwerpen nog werden gekenmerkt door constructieve zuiverheid. Later kreeg je een periode waarin architecten ontwerpen maakten die meer over de top waren waarbij er spanning werd gezocht door de regels van de zwaar - tekracht te provoceren." Piepsysteem Het eerste grote project dat Spangenberg min of meer zelfstandig doet, is Terminal West op Schiphol. Zijn rol is die van hoofd - constructeur. Hein Rekveldt is oorspronkelijk de beoogde projectleider en Michel van Maarschalkerwaart en Jacques Hulbergen de raadgevend ingenieurs. Spangenberg stuurt als broekie al snel een team aan van vijftien collega's en wordt heel vrij gelaten. "Rekveldt hanteerde het zogenoemde piepsysteem: zolang hij niets hoorde ging het goed. Ik heb op Schiphol enorm veel geleerd. Ook van de manier waarop mensen met elkaar omgaan en de verhoudingen binnen een project. Die waren toen nog behoorlijk ouderwets. Bij bouwvergaderingen zaten opdrachtgever en aannemer letterlijk en figuurlijk tegen - over elkaar, beiden met het mes op tafel." Eenmaal klaar met het project krijgt Spangenberg de nodige aanbiedingen, zowel bij ingenieursbureaus als bij aannemers. Bij enkele bedrijven gaat hij op gesprek maar tot een overstap komt het niet. "Ik vond dat ik met mijn vijf jaar ervaring nog veel moest leren. En ABT leek mij daarvoor de beste plek. Daar zat zoveel kennis bij collega's." ? in totaal werken er zo'n zeven personen ? met een duidelijke focus op constructies. Spangenberg wordt in zijn beginjaren goed begeleid. Hij begint achter de tekentafel, gaat vervolgens rekenen aan elementen als kolommen, balken en poeren. Daarna komen de gewichts- en stabiliteitsberekeningen en gaandeweg gehele gebouwen. "Mijn leercurve was enorm. Ik kon aanvankelijk helemaal niets. Om de materie onder de knie te krijgen heb ik vele avonden gestudeerd, de normen van voor naar achteren doorgenomen, studieboeken van Vis en Sagel doorgelezen (tegenwoordig CB2, red.). Ik heb daar een basis gelegd waaraan ik tot de dag van vandaag heel veel heb. Het meeste heb ik denk ik geleerd van mijn oudere collega's Hein Rekveldt, destijds afdelingsleider in Delft, en Aalt van Bokhorst." "Mijn leercurve was enorm. Ik kon aanvankelijk helemaal niets." Het ontwerpen leert hij vooral van de twee echte constructief ontwerpers die ABT op dat moment rijk is: Arie Krijgsman, foto: Ringnalda Fotografie Projecten Onderstaand een chronologisch overzicht van projec - ten die de loopbaan van Walter Spangenberg typeren. Bij elk project geeft hij aan waarom het bijzonder voor hem was. Het is lang geen uitputtende lijst. Veel schoolgebouwen, kantoren en woongebouwen ontbreken. Ook is Spangenberg betrokken bij meer dan 100 bruggen die niet in de lijst staan. Terminal West Schiphol ? Benthem Crouwel (1989-1993) "Een van mijn eerste grote projecten als constructeur/ projectleider. Wat een dynamische leeromgeving." Kardinge Groningen ? de Zwarte Hond (1991-1994) "Een zeer scherp ontwerp, qua staal - hoeveelheden van een 400 m wedstrijd - baan, gewonnen in een competitie. Tijdens een bezoek aan de bouw constateerden mijn mentor Arie Krijgsman en ik de nodige omissies die we gelukkig nog konden verhelpen." Faculteit Economie en Management Utrecht ? Mecanoo (1991-1995) "Mijn eerste project als raadgevend ingenieur. Mecanoo stopte het gebouw vol met al hun ideeën over gevels, beleving en archi - tectuur. Over elk hoekje is ontwerptechnisch nage - dacht. Schetsen en ideeën gingen continu heen en weer en leidden tot slimme oplossingen binnen een ontzettend laag budget." Schiphol Hoofd- gebouw ? Wim Quist (1992-1997) "De verschillen tussen de architecten waarmee ik heb mogen werken waren soms heel groot. Oud-rijksbouwmeester Wim Quist was van de zuiverheid en het detail dat zijn architectuur maakte. Altijd een verademing om mee te werken." Mecanoo Schiphol Group interview De kunst van consructief ontwerpen 6 2017 51 2 Het eerste project dat Spangenberg zelf - standig doet, is Terminal West op Schiphol absolute top van Nederland te behoren. Sommige disciplines worden daarom verder ontwikkeld. Zo wordt de groep bouw - fysica & installaties flink uitgebreid, onder andere door delen van het failliete Cauberg-Huygen over te nemen. Synergie Integraliteit is dus een belangrijk speerpunt. Opvallend genoeg is de leiding van het bureau altijd in handen geweest van mensen met een constructieve achtergrond. Volgens Spangen - berg is dat geen probleem. "Al vanaf het begin dat ik bij ABT werk, hebben andere disciplines een rol gespeeld. En vergis je niet dat er in mijn opleiding aan de TU ook al een aanzienlijk deel bouwfysica en installaties zat." Projecten waarin synergie het beste tot uiting komt, hebben de voorkeur. ABT wil daarbij het liefst als partner optreden. Maar Directie Spangenberg krijgt de rol van raadgevend ingenieur, een wat ouderwetse term die inmiddels is vervangen door 'senior adviseur'. In die periode ontwikkelt ABT zich verder. Er worden verschillende blokken gevormd: constructies, bouwkunde, civiele techniek, bouwmanagement en installaties. Spangenberg wordt adjunct-directeur, neemt zitting in de raad van bestuur en krijgt de leiding over de groep constructies. Dat doet hij zo'n twaalf tot dertien jaar, waarna hij in 2007 algemeen directeur wordt, samen met twee, soms drie mededirecteuren. Het is bij ABT gebruikelijk dat de directie na een bepaalde periode plaatsmaakt voor vers bloed. Dat is de reden dat Spangenberg recent terugtreedt als directielid en plaatsmaakt voor Rudi Roijakkers. De gehele ABT Holding is inmiddels flink gegroeid. In totaal vallen er zes bedrijven onder: ABT (actief in Velp en Delft), ABT België (Antwerpen), abtWassenaar (Haren), bbn (met name bouwmanagement), IBD (Düsseldorf ) en Adviesbureau Lüning (met name houtconstructies). Er werken in de holding nu zo'n 450 mensen, 250 daarvan bij ABT zelf. Inmiddels is ABT ook actief in BORG, het samenwerkingsverband tussen ABT en BAM op het gebied van seismisch advies. De afgelopen vijf jaar sleutelt Spangenberg samen met mededirecteur Gerard Doos flink aan de structuur binnen het bedrijf. ABT Holding wordt Oosterhoff Group en in de holding zijn nu de directeuren van de verschillende werkmaatschappijen vertegen - woordigd. Het doel hiervan is dat er meer ondernemerschap ontstaat en dat iedereen binnen de holding dezelfde drijfveren heeft. De strategie binnen ABT focust zich enerzijds op hoogwaardige techniek en anderzijds op integraliteit. Het doel is tot de TU Bibliotheek Delft ? Mecanoo (1993-1998) "Op dit project mocht ik als jonge projectleider/ constructeur laten zien dat ik construc - tief kon ontwerpen. Mijn leermeester Arie Krijgsman keek hier instemmend naar. De top van de TU Bibliotheek als 'symbool voor de techniek van de TU Delft'. Mooier kan je het als constructeur niet krijgen. Mecanoo omarmde de ideeën en ging er nog verder in door er symboliek aan te geven." Ichthus Hogeschool Rotterdam ? Erick van Egeraat associated architects (1996-2000) "Het constructief ontwerp ontstond in een ontwerpgesprek met Erick van Egeraat, al schetsend. Mooie strakke school met helder concept." Megabioscoop Pathé Arena Amsterdam ? Frits van Dongen (1995-2000) "Een ambitie van de architect van een kolomloze foyer met fraaie showbizztrappen. Het constructief ontwerp met een zwevende grote bioscoopzaal boven die foyer heeft iets magisch. Het oog wordt misleid doordat de constructie qua dimensie nergens zichtbaar is, wat een vervreemdend effect heeft." Stadhuis Alphen aan den Rijn ? Erick Van Egeraat associated architects (1997-2003) "Dit gebouw konden we alleen maken omdat we heel veel projecten al samen hadden gedaan en verschil - lende technieken hadden beproefd. Hier kwam alles bij elkaar in een ontzettend complex gebouw dat in die tijd stond voor de 'blob'-architectuur. De vrije vormgeving." 2 Christian Richters 52 De kunst van consructief ontwerpen 6 2017 Misschien lijken wij op het eerste oog dan wat duurder maar onze overtuiging is dat een opdrachtgever die investering makkelijk kan terugverdienen. En de bedragen zijn het niet. Ik zeg altijd dat de kosten voor een constructeur minder zijn dan die van de zandcementdekvloer." Projecten Met deze visie weet ABT indrukwekkende projecten binnen te halen. Spangenberg heeft aan ongekend veel werken meege - daan (zie ook kader 'Projecten'). Er zijn niet veel constructief ontwerpers die bij zoveel gebouwen betrokken zijn als hij. Want hoewel hij in zijn carrière behoorlijk wat organisatorische en leidinggevende taken heeft, blijft hij zich nadrukkelijk bezig - houden met projecten. Vaak zijn het spraakmakende projecten van verscheidene toparchitecten in binnen- en buitenland. "Wij vinden het belangrijk dat er af en toe een project tussen zit waarmee je sier kunt maken, waarop je trots bent. Op dat soort projecten zetten wij teams met topmensen in. Op die manier kunnen wij goede ontwerpen realiseren, beter dan bijvoorbeeld aannemers. We komen engineeringsteams van bouwbedrijven tegen. Die blijken dan voor die ene gelegenheid te zijn samengesteld. Maar zo eenvoudig is dat niet. Wij zelf maken echt werk van samenwerking in teamverband. Aanne - mers zijn op hun beurt weer veel beter in het optimaliseren van de uitvoering." Buitensporige investeringen "In het realiseren van een goed en efficiënt ontwerp denken we een belangrijke stempel op tenders te kunnen drukken. Van de het is niet zo dat ABT helemaal geen monodisciplinaire opdrachten meer aanneemt. "We zijn af en toe best eigenwijs, maar mogen niet de arrogantie hebben ons daar te goed voor te voelen. Maar we vinden dat die monodisciplinaire opdrachten niet ten koste mogen gaan van onze capaciteit voor integrale opdrachten. En vaak blijkt ook dat als het om een uitgeholde rol gaat, we er gewoon niet uitkomen met de opdrachtgever. Dat is echt een lastigere markt. Er zijn veel concurrerende bureaus die zich, meer dan wij, richten op een zo efficiënt mogelijke advisering en zich vooral bekommeren om voldoende werk. Dat kan op zich een succesvolle strategie zijn, maar het is niet onze keuze. In die zin onderscheiden we ons dus van veel andere bureaus. In feite is de markt voor ons soort bureaus veel kleiner. Ik durf te zeggen dat er in Nederland in totaal maar drie bureaus in deze markt zijn die op net zo'n niveau een integraal aanbod kunnen doen als wij. Als je de combinatie met architectuur ook nog eens meetelt, zijn dat er misschien zelfs maar twee." "De kosten voor een constructeur zijn minder dan die van de zandcementdekvloer" De kans op succes is volgens Spangenberg erg afhankelijk van hoe de opdrachtgever tegen de rol van advisering aankijkt. "Ziet hij een constructeur als een noodzakelijke kostenpost of als een adviseur die echt toegevoegde waarde kan leveren. Het mag duidelijk zijn dat wij een voorkeur hebben voor de laatste. Toneelschuur Haarlem ? Mecanoo/ Joost Swarte (1998-2003) "Een ontwerp in het hoofd van een striptekenaar. Vertaald door Mecanoo naar een uitvoerbaar ontwerp. Een bijzonder traject met striptekenaar Joost Swarte die absoluut gevoel had voor dimensies en architectuur." Montevideo Rotterdam ? Mecanoo (1999-2005) "We hadden nog niet veel hoogbouw gedaan en wilden ons met deze toren laten zien. Drie aan elkaar gekoppelde stabiliteitssystemen binnen één toren was nog maar zelden vertoond. Het leverde een constructief ontwerp waar per zone een optimalisatie van indeling en constructie is gemaakt." A.A. Hijmans van den Berghgebouw Utrecht ? Erick Van Egeraat associated architects (2002-2005) "Een bijzonder spannend gebouw met grote lichtvides en speelse trappen." Muziekgebouw aan het IJ Amsterdam ? 3 X Nielsen (1997-2005) "Fantastische eyecatcher aan het IJ. Complexe doos- in-doosmuziekzalen en ontkoppelde constructies. Met buitenlandse architect en een van de projecten waar ABT veel disciplines oppakt als opstap naar het meer integraal werken." Govert Driessen Rob Hoekstra Luuk Kramer interview 53 De kunst van consructief ontwerpen 3 Het Nationaal Militair Museum in Soesterberg, een mooi voorbeeld computional design solutionsfoto: Anne Reitsma-Heijmans Aanjager van innovaties In zijn nieuwe rol richt Spangenberg zich vooral op coaching en kwaliteitszorg. Als het gaat om techniek en innovaties is zijn rol vooral die van aanjager. Bijvoorbeeld op het gebied van computational design solutions, digitale oplossingen waarmee je tot een efficiënter ontwerp kunt komen. "Dat vakgebied is het niveau van hobbyisme absoluut ontstegen. De mogelijkheden zijn ongekend. Mooi voorbeeld is het Nationaal Militair Museum in Soesterberg. Van het dak hebben wij één groot algoritme gemaakt. Op die manier hebben wij de staal - constructie goed kunnen optimaliseren. De groep die zich hier binnen ABT mee bezighoudt, is zich in rap tempo aan het doorontwikkelen. We willen de techniek ook op andere plekken gaan inzetten en de mogelijkheden gaan uitbreiden. Zo willen we direct inzichtelijk maken wat het voor de inves - tering betekent als we bepaalde variabelen aanpassen. Wat betekent het bijvoorbeeld als je een parkeergarage 100 m langer maakt voor het aantal parkeerplaatsen en voor de investering. Je kunt er op die manier ook informatie over je return on investment aan koppelen. Op een vergelijkbare manier willen we gaan kijken naar CO2-uitstoot, zodat je direct ziet wat ontwerpkeuzen betekenen voor de footprint. Ook op het gebied van virtual reality zijn wij stappen aan het zetten. Laatst konden we een architect met een VR-bril letter - lijk laten zien wat het effect was van bepaalde ontwerpkeuzen. Die architect, in dit geval Michiel Riedijk voor de gevel van Naturalis, was echt razend enthousiast. Hij ziet duidelijk de meerwaarde en de tijdwinst die we op die manier kunnen boeken bij het onderzoeken van alternatieven. Toen ik een collega die techniek zag demonstreren, kreeg ik echt een gevoel van trots." andere kant moeten we ook zo eerlijk zijn dat de architectuur vaak veel bepalender is bij selecties. Die weegt verreweg het zwaarste door in de keuze van de opdrachtgever. Voor mijn gevoel zwaarder dan uit de puntentelling (van EMVI-trajecten, red.) blijkt." Het meedoen aan een tender is een zwaar traject, zeker bij een prestigieus project. Er wordt veel energie gestoken in een plan. En dat soms wel met in de laatste fase vijf teams. Maar uitein - delijk kan er maar één winnen. "Het hele proces kost klauwen met geld. Gelukkig krijgen we regelmatig een rekenvergoeding, maar die dekt bij lange na de kosten niet. Soms moet je buiten - sporige investeringen doen om een project binnen te halen, zeker als je bedenkt dat je ook gewoon mis kunt grijpen. We maken bij onze aanbiedingen daarom duidelijke afspraken. Daarmee willen we voorkomen dat als we een project eenmaal hebben gewonnen, we in het vervolgtraject flink worden uitge - knepen. Vaak bedingen wij ook een bonus als compensatie voor de te veel gemaakte uren in het voortraject. Als je hier duidelijk en transparant over communiceert, snappen opdrachtgevers deze aanpak uiteindelijk wel." De Philharmonie Haarlem ? Frits van Dongen (2000-2006) "Zeer complexe verbouwing in de binnenstad. Oud en nieuw door elkaar." 1000 Studentenwo - ningen Utrecht ? Rudy Uytenhaak (2004- 2008) "Enorm project met complexe betonbouw, en een ambitie die absoluut niet paste in de beschik - bare bouwbudgetten. Eerder complexe utiliteitsbouw dan eenvoudige woningbouw." Stadsschouwburg Haarlem ? Erick Van Egeraat associated architects (1997-2008) Het drieluik van cultuurgebouwen in Haarlem werd met dit derde project voltooid. ROC van Twente ? IAA architecten (1999-2009) "Een enorme school rond de oude Stork ijzerhal. Architect Harry Abels pakte het idee om een verwijzing te maken naar de oude functie met de gietijzeren kolommen op en samen maakten we prachtig gevormde gietijzeren kolommen bij de entree." 3 Rob Hoekstra Rob Hoekstra De kunst van consructief ontwerpen 54 interview deel nog moeten ontdekken. Duidelijk is in ieder geval dat we niet moeten blijven hangen in oude gewoonten." Onrustig landschap Door al deze ideeën ontstaat er veel energie binnen de organi - satie. Maar het is niet allemaal rozengeur en maneschijn in de wereld van de constructeur. Spangenberg heeft ook wat kritische noten. "De bouwwereld heeft zich in mijn ogen de laatste jaren onvoldoende ontwikkeld. Wij geloven erg in partnerships, maar nog steeds merk je dat als bepaalde zaken iets moeizamer gaan, partijen weer recht tegenover elkaar komen te zitten. Dan wordt het weer een ouderwetse loopgraven - oorlog. Nu het economisch weer voor de wind gaat, zouden bedrijven beter moeten nadenken over hoe dingen structureel beter kunnen. Maar dat gebeurt niet. Bedrijven beginnen weer als vanouds te graaien. Ook de overheid mist in mijn ogen visie. Dat Rijkswaterstaat zo veel basiskennis heeft verkwanseld, is toch ongelooflijk stom?! En waarom neemt de overheid geen verantwoordelijkheid voor het slagen van het Constructeurs- register. Iedereen vindt het een hartstikke goed initiatief, maar opdrachtgevers pikken het niet op. Dat is doodzonde! Inmiddels Coaching "Het zijn leuke ontwikkelingen maar we moeten onszelf ook in het dagelijkse werk blijven ontwikkelen. Want natuurlijk gaan er ook bij ons dingen niet goed. Het is belangrijk ervoor te zorgen dat fouten geen grote gevolgen hebben en dat ze niet nog eens gebeuren. We steken veel energie in de ontwikkeling van onze mensen. Die krijgen alle ruimte om opleidingen te volgen en actief te zijn buiten ABT. Recent zijn we gestart met de ABT Academy. "Als bepaalde zaken iets moeizamer gaan, wordt het een ouderwetse loopgravenoorlog" Ook houden we geregeld techniek-cafés waarin interessante en innovatieve zaken worden besproken. Maar het gaat niet alleen om techniek maar ook om de zachte kant van het vak. Op die manier proberen we een interessante werkgever te zijn en mensen aan ons te binden. Het is een terrein dat we voor een Eye Filmmuseum Amsterdam ? Delugan Meissl Associated architects (2005-2012) "Hoe vaak kom je nog tegen dat de opdrachtgever met een zware delegatie nederig komt vragen of je adviseur van dit project wil worden. Het is een prachtig uitdagend project geworden ondanks het zeer lage budget. En gelukkig één aannemer (Tijs de Nijs) die de uitdaging wilde aangaan en het met veel vakman - schap heeft gebouwd." Nationaal Militair Museum Soesterberg ? Felix Claus Van Wageningen Archi - tecten (2012-2014) "Een spannende PPS waar we met nieuwe optimalisatietechnieken een fraaie dakconstructie met grote overspanningen kunnen maken en veel staal kunnen besparen. Geschikt om willekeurig vliegtuigen aan op te hangen. Als totaal gebouw architectonisch zeer geslaagd. Een museum waar ik erg graag kom." Hilton Schiphol ? Mecanoo (2009-2016) "Een project met een lange geschiedenis. Over de jaren hebben we met Mecanoo hier diverse ontwerpen voor gemaakt. Hilton Schiphol heeft een bijzonder complexe constructie in hoofdzakelijk beton. De complexiteit wordt veroorzaakt door de beddenhuis - structuur en de incisies aan de onderkant die dwars door de constructie snijden." Stadskantoor en Stadionhal Delft ? Mecanoo archi - tecten (2008-2017) "Het lijkt een eenvoudig gebouw maar in werkelijkheid draagt het slechts op een beperkt aantal punten af op de onderstaande diepwanden van de spoortunnel. Een gewonnen prijsvraag waar we eerdere technieken verder konden brengen. De 4 Hans Roggen Serge van Schie Anne Reitsma_Heijmans Fredde de Weert De kunst van consructief ontwerpen 6 2017 55 veel dingen me zouden gaan storen. En ik zit zo in elkaar dat ik me er dan mee wil gaan bemoeien. Dat zou me te veel energie gaan kosten." Die energie steekt hij liever nog een aantal jaar in het begeleiden van mensen binnen ABT en het verder helpen van de organisatie. En natuurlijk het doen van mooie projecten. "Ik ben echt heel blij dat we recent de Nieuwe Terminal op Schiphol hebben verworven (figuur 4). Daarmee is de cirkel rond. Want zoals gezegd was ook mijn eerste grote project een terminal op Schiphol. En ik heb ook vele andere projecten op de luchthaven gedaan, zoals het hoofdgebouw en het Hilton Hotel (fig. 5). En wie weet komt er nog eens een ander mooi project voorbij. Zoiets als de Terminal 5 op JFK, van Eero Saarinen. Dat is het gebouw dat mij misschien wel het meeste heeft geïnspireerd. Maar voor een deel zie ik wel hoe het gaat lopen. Ik wil het vooral leuk blijven vinden en voorlopig heb ik nog voldoende energie om dingen op te pakken." ? Jacques Linssen komen we op een punt waarop we ons afvragen hoeveel we nog in het register willen investeren." Ook veel aannemers kijken volgens Spangenberg te weinig vooruit. "Dat kan ook haast niet, als je ziet hoeveel wisselingen er plaatsvinden in de top van grote bouwbedrijven. Dat is niet gezond." Het is al met al een onrustig landschap met te weinig stabiliteit. Ideeën zijn er genoeg en de intentie is bij veel organi - saties goed. "Maar het daadwerkelijk doorvoeren van die ideeën blijkt toch een stuk lastiger. We zouden veel meer krachten moeten bundelen. Nu kijkt iedereen nog te veel naar zichzelf." Toekomst Nu gaat Spangenberg een nieuwe fase in. Wat die tijd gaat brengen weet hij niet exact. Ook weet hij nog niet hoelang hij wil doorgaan. Of dat drie jaar is of vijf. Of nog iets langer. De tijd tot zijn officiële pensioengerechtigde leeftijd ? hij is nu 57 ? zal hij waarschijnlijk niet volmaken. Maar voorlopig heeft hij nog volop energie en zit hij vol enthousiasme en ideeën. Lange tijd heeft hij overwogen een stap naar het onderwijs te maken. Hij is wel eens benaderd voor een hoogleraarschap. Dat zou op zich goed passen binnen de traditie van ABT, dat met Jaap Oosterhoff, Arie Krijgsman, Rob Nijsse, Frans van Herwijnen een rijke traditie heeft van hoogleraren. Maar die ambitie is inmiddels getemperd. Hoewel hij nog altijd enthousiast wordt van het idee om studenten les te geven en te begeleiden, is hij bang dat hij te veel energie zou gaan verliezen in randzaken. "Ik ken die wereld goed. Ik heb ooit eens advies uitgebracht over de organisatie op de TU en heb ook een aantal promotieonderzoeken begeleid. Ik heb dan ook het idee best wat te kunnen betekenen. Maar ik vrees dat brugconstructie van de uitbreiding van de Ichthus Hogeschool heeft affiniteit met de constructie van dit project." Fenix Rotterdam ? Mei architecten (2007-2018) "Ook een project waar ik al heel lang bij betrokken ben. Uiterst complex combinatieproject van nieuw - bouw-oudbouw-verschillende functies verweven met de oude structuur." Groninger Forum ? NL architects (2007-2018) "Op sommige projec - ten worden we oud. Samen met NL wonnen we deze prijs - vraag in 2007. Een gebouw met een ambitie voor een iconisch gebouw om een stad op de kaart te zetten. Een ontwerp voordat we ooit dachten dat aardbevin - gen in Groningen een ontwerpissue zouden zijn. Ondanks alle (aardbevings)eisen is het bijna ongeloof - lijk dat dit project haar ambitie heeft vastgehouden en in 2018 opgeleverd gaat worden." De nieuwe Terminal ? Kaan architecten/Estudio Lamela (2017-2023) "Hier gaan we de komende tijd onze tanden in zetten. Een prachtig ontwerp waarbij ik veel opgebouwde kennis van gebruik Computational Optimisation, grote overspanningen, voorgespannen vloerconstruc - ties en het werken op de Luchthaven Schiphol hoop in te zetten in een inspirerend traject." 4 Recent heeft ABT de opdracht voor de Nieuwe Terminal op Schiphol verworvenontwerp: Filippo Bolognese5 Veel werkt Spangenberg met schetsen waarin de belangrijkste constructieve principes zijn aangegeven, zoals voor het Hilton Hotel op Schiphol 5 Filippo Bolognese NL Architects WAX (Mei Architecten en Stedenbouwers)