4Differentiatie woningbouw essentieel 1 2017 4 thema Differentiatie woningbouw essentieel Visie van prof. Dick van Gameren op 100 jaar woningbouw thema 5 Het is een bijzondere periode voor de woningbouwmarkt, zeker internationaal. De vraag naar nieuwe woningen is enorm. Van Gameren: "Er vindt over de hele wereld, vooral in Azië en Afrika, een grootschalige verstedelijking plaats die leidt tot een gigantische vraag naar nieuwe woningen. Zo wijzen onderzoeken uit dat er alleen al in India de komende 10 jaar 500 miljoen nieuwe woningen nodig zijn. Dat vraagt om efficiënte en goed- kope methodes om die woningen in korte tijd te kunnen bouwen. En natuurlijk ook om voldoende materiaal. Je kunt je afvragen waar we dat allemaal vandaan moeten halen. Beton zal er onmiskenbaar een belangrijke rol in spelen. Want, hoewel het natuurlijk interessant is om met exotische en lokale materialen als bamboe of rammed earth te gaan bouwen, echt reëel is dat voor deze volumes niet."Ook dichter bij huis, in steden als Londen, Berlijn maar ook ons eigen Amsterdam is er een groot tekort, vooral aan betaal- bare woningen. Dat leidt tot een grotere dichtheid. In Amster - dam worden nu al FSI's gevraagd van 4 (zie kader). Dat is voor Nederlandse begrippen enorm. Geschiedenis Deze grote vraag naar nieuwe woningen is niet nieuw. Er zijn in het verleden meerdere pieken geweest (fig. 2). Het bekendste voorbeeld in de recente geschiedenis is de hausse die ontstond met de wederopbouw na de tweede wereldoorlog, en die aanhield tot midden jaren 70. Het grote risico van de grote vraag is dat de kwaliteit ten koste gaat van de kwantiteit. Van Gameren hoopt dat we geleerd hebben uit die tijd. "Het streven was om heel veel woningen zo goedkoop en zo efficiënt mogelijk neer te zetten. Helaas voldoen die woningen in heel veel opzichten nu niet meer. Hele wijken uit de jaren 50 zijn gesloopt. Of neem de Bijlmer waar eind jaren 60, begin jaren 70 de grote honingraatflats werden gebouwd (foto 3). Die hebben we toen naar eer en geweten gebouwd. En het waren ook nog eens relatief goede en grote woningen voor een heel betaalbare prijs. Maar al snel kreeg de wijk een slechte reputatie, en inmid- dels is een groot deel gesloopt." Rationalisatie Het is de periode waarin ook bouwmethodes in ontwikkeling zijn. Aannemers zijn op zoek naar systemen waarmee snel en efficiënt kan worden gebouwd. Zo ontstaan tunnelgietbouw- methode en prefab cascobouw. Deze methodes zijn in de loop der jaren verder doorontwikkeld. "Rationalisatie en standaar- disatie waren antwoorden op de vragen uit die tijd. We waren in Nederland heel goed om dat haast tot in het extreme door te voeren. En eigenlijk is dat nog steeds zo. Het gevolg is dat de aannemer heel bepalend is, die dicteert een heleboel randvoor - waarden in het ontwerp. Op zich is dat niet erg, maar we moeten ons wel realiseren dat het leidt tot heel veel meer van hetzelfde. Aan de andere kant zijn de bouwkosten in Nederland daardoor zeer laag in vergelijking met onze buurlanden. Ook Woningbouw is een sector die altijd in beweging is. Conjuncturele schommelingen spelen een rol maar ook architectonische visies en ontwikkelingen van bouwtech- nieken. De redactie van Cement sprak met prof. Dick van Gameren, architect bij Mecanoo en hoogleraar woning- bouw op de TU Delft. Hij pleit voor meer variatie in wonin- gen, niet zozeer in de schil als wel in de opbouw en functie. 1 1 Woonwijk Borneo-Sporen brug in Amsterdam FSI FSI staat voor Floor Space Index. De FSI geeft de verhouding aan tussen het bebouwde bruto vloeroppervlak en de oppervlakte van het terrein. Een FSI van 1,0 betekent dus dat er op één hectare grond (100 × 100 m) 10 000 m 2 bebouwd oppervlak is. Dierentiatie woningbouw essentieel 1 2017 6 thema 2 Ontwikkeling woningnieuwbouw 1900-2016 bron: CBS 3 Woningen in jarendertigstijl: oud vs. nieuw 4 Bijlmer waar eind jaren 60, begin jaren 70 de grote honingraatflats werden gebouwd appartementen niet. Dat komt voor een belangrijk deel door de constructie. In oude woningen met houten vloeren en metsel- werkwanden is het niet zo moeilijk om de trap eens op een andere plek te zetten of een wand door te breken. Bij recentere woningen gaat dat haast niet meer. De uniformiteit in onze woningen komt voor een deel ook doordat Nederlanders heel behoudend zijn. Van Gameren onderbouwt dat met de praktijk van welstandsvrije wijken. Daar worden over het algemeen heel traditionele woningen neergezet. De verklaring is dat mensen het belangrijk vinden dat hun huis verkoopbaar is en zijn waarde blijft houden. Ook wat betreft type woning willen we meestal vooral hetzelfde. In de jaren 50 maakten we vooral portiekwoningen, in de jaren 70 en 80 eengezinswoningen. En de laatste tijd zie je nieuwbouw- woningen in jarendertigstijl. "Van een afstand zien die woningen er aardig uit. Maar als je kijkt naar de detaillering halen ze het niet bij het origineel en een vergelijkbare flexibiliteit hebben ze niet. Wat dat betreft zijn het maar treurige kopieën." Duidelijk is ook dat door de jaren heen de eengezinswoning de meest geliefde woningvorm blijft. Wonen in appartementen hoort volgens Van Gameren niet bij de Nederlandse wooncul- tuur. In de steden zie je nog wel hoogbouw ontstaan, maar ik geloof niet dat we op grote schaal hoge woontorens van 20, 30, voor de woningen in het hogere segment. Zelfs daar is de kwaliteit vaak maar heel armoedig. Er worden dezelfde tech- nieken gebruikt, dezelfde materialen, dezelfde goedkope opdekdeuren, dezelfde beukmaat van 5,40 m, als bij de goed- kopere woningen. Maar wij Nederlanders hebben kennelijk voor hogere kwaliteit geen geld over. Dat terwijl de prijs voor het belangrijkste deel wordt bepaald door de grondkosten, en die zijn worden weer nagenoeg alleen door de markt bepaald." Variatie Toch heeft de bewoner tegenwoordig veel meer keuzevrijheid. Bouwers zorgen met slim uitgedachte concepten dat ze binnen een bepaalde standaardisatie toch veel kunnen variëren. Maar of dat de juiste variatie is vraagt Van Gameren zich sterk af. "We richten ons vaak op de schil van een gebouw. Er wordt gevarieerd in de kleur van de baksteen en de maten van het kozijn. Eigenlijk gaat dat helemaal nergens over. Natuurlijk moet de buitenkant er goed uitzien. Maar uiteindelijk gaat het erom dat een huis van binnen ook leefbaar is. En juist van binnen zie je overal dezelfde plattegronden, met een keuken die deel uitmaakt van de woonkamer, simpelweg omdat de beuk- maten te smal zijn om hem ergens anders te plaatsen. Maar flexibel zijn die woningen niet, eengezinswoningen niet én 180 160 140 120 100 80 60 40 200 Inwoneraantal Nederland: 1925 - 7.300.000 1950 - 10.000.000 1975 - 13.600.000 2000 - 15.800.000 2012 - 16.700.000 1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2016* 2 3 0 50000 100000 150000 200000 Aantal woningen *prognose Dierentiatie woningbouw essentieel 1 2017 7 langzamerhand volgebouwd is, is Van Gameren het niet eens. "Er zijn nog genoeg gebieden waar ruimte is voor woningbouw. Dat geldt zeker in de steden. Veel oude woningen worden gesloopt en je ziet dat industrieterreinen worden omgetoverd tot aantrekkelijke woonwijken. Kijk in Amsterdam bijvoor- beeld naar het Oostelijk Havengebied, Borneo-Sporenbrug (foto 1) of het Funen. Of naar Binckhorst in Den Haag dat nu ontwikkeld wordt. Daar zie je ook al variaties in woonvormen ziet ontstaan. En dan is er natuurlijk nog de mogelijkheid tot hergebruik van bestaande gebouwen." Energie Onmiskenbaar is ook energiebesparing een belangrijke thema in de woningbouw. Je ziet nu de vraag ontstaan naar energieneutrale woningen ofwel nul-op-de-meter-woningen. "Technisch is het mogelijk maar het is nog altijd een moeilijke opgave. Want we willen ook veel daglicht in de woning en een mooi uitzicht. Dus willen we voldoende ramen. Dat staat op gespannen voet met extreem hoge isolatiewaardes die je nodig hebt. Natuurlijk kun je met PV-panelen flink wat energie opwekken. Maar de beschikbare oppervlakte is maar beperkt, zeker bij woongebouwen. En wie weet moeten we woningen over een tijdje ook nog gaan koelen. Al met al is het een nogal ingewikkelde puzzel waarover we niet te makkelijk moeten doen. De architectuur van de woningbouw zal hierdoor radicaal gaan veranderen". 100 jaar Het zijn allemaal lastige vraagstukken waar de woningbouw- markt voor gesteld staat: energiezuinigheid, aanpasbaarheid, variatie, differentiatie. "We moeten streven naar woningbouw die er we over 50 of 100 jaar nog waarderen. Dat is echt essen- tieel. We moeten voorkomen dat we over dertig jaar, over wat we nu bouwen, zeggen: 'Hoe hebben we dat ooit kunnen doen'. Laten we lering trekken uit 100 jaar grootschalige woningbouw." ? 40 verdiepingen gaan bouwen. We willen een duidelijk link tussen de woning en de openbare ruimte. Een paar lagen gaat dan nog wel maar vooral jonge gezinnen hebben toch het liefst een eigen voor- en achtertuin." Wijken Het gaat volgens Van Gameren dus niet zozeer om variatie maar om aanpasbaarheid. Zo kun je mensen de kans bieden hun woning aan te passen als hun situatie verandert. En je voorkomt dat teveel mensen uit eenzelfde sociale klasse of levensfase naar elkaar toe trekken. Een andere manier om dat te bereiken is diversiteit aan woningen binnen een wijk. "Wat ik belangrijk vind, is dat je wijken krijgt met een gezonde mix aan woonvormen. Je ziet nu heel sterk segregatie optreden, vooral in steden als Londen. De lagere sociale klasse wordt uit de steden verdreven, wat ten koste gaat van de variëteit in een stad. Maar ook variëteit is een vorm van kwaliteit. De overheid moet hierin een sturende rol spelen. Als je het alleen aan de markt overlaat zal dat niet snel gebeuren. Natuurlijk moet je daarbij de juiste maat zien te vinden. Binnen een straat of woongebouw willen de meesten toch leven met soortgenoten." Ook de kwaliteit van bestaande wijken is voor Van Gameren een belangrijk aandachtpunt. Ook die moeten worden door - ontwikkeld. Hij doelt dan niet alleen op wijken uit de jaren 50 of 60, maar bijvoorbeeld ook op de bloemkoolwijken uit de jaren 80. "Die woningen worden best gewaardeerd, maar je zult moeten blijven investeren om deze wijken leefbaar te houden. Voor een deel kun je bijvoorbeeld woningen vervangen. Maar het gaat ook om de collectieve en openbare ruimtes. Die zijn enorm belangrijk voor de leefbaarheid. Mensen willen zich kunnen identificeren met een wijk, zich veilig voelen. Pas dan nemen ze ook verantwoordlijkheid voor hun eigen woonomgeving. Is dat niet het geval, dan treedt onherroepelijk verloedering op." Zowel bij bestaande als bij nieuwe wijken moet dus goed naar de invulling worden gekeken. Met de stelling dat Nederland zo 4 Dierentiatie woningbouw essentieel 1 2017