8?CEMENT?4 2025 1 Nieuwe entree van de westelijke reizigerstunnel. Foto: ZJA Architects & Engineers / Ilka Schumacher Samenhang in ontwerp 1 CEMENT 4 2025 ?9 Entree westelijke reizigerstunnel Amsterdam Centraal (1) Station Amsterdam Centraal is een dynamische plek die continu in beweging is. Door het steeds maar groeiende aantal reizigers is het station sinds de opening in 1889 regelmatig onder- hevig geweest aan aanpassingen en verbou- wingen. Momenteel maken ongeveer 200.000 reizigers per dag gebruik van het station. Op piekmomenten is dit aantal te groot voor de capaciteit van de perrons en tunnels (foto 2). Bovendien is de prognose dat het aantal reizigers verder zal groeien naar 275.000 per dag in 2030. Project PHS Amsterdam Centraal Gezien de problemen met de afhandeling van de reizigersstromen en de verwachte groei van het aantal reizigers in de komende jaren, is door ProRail besloten tot een groot- schalige verbouwing van het station (fig. 3). Deze verbouwing is onderdeel van het lande- lijk Programma Hoogfrequent Spoor (PHS), dat tot doel heeft meer treinen te kunnen laten rijden, en moet ervoor zorgen dat de transferruimte in het hele station wordt vergroot. Om dit te bereiken zal het huidige aantal sporen tussen de perrons worden te- ruggebracht van drie naar twee, waardoor er ruimte ontstaat om de perrons te verbre- den en de capaciteit van de stijgpunten ? trappen, liften en roltrappen ? te vergroten. De oostelijke reizigerstunnel wordt verbreed en aan deze zijde van het station komt ook een grote ondergrondse fietsenstalling met ruimte voor circa 8500 fietsen. Aan de west- zijde wordt een nieuwe entree van de weste- lijke reizigerstunnel gerealiseerd met een nieuwe lift en trap naar perron 1. Met al deze ingrepen ondergaat het station een van de meest ingrijpende verbouwingen van zijn bestaan. Een verbouwing die gefaseerd wordt uitgevoerd, want tijdens de werk- zaamheden moet het station blijven functio- neren met zo min mogelijk overlast voor de reizigers. Architectonische ontwerpprincipes verbouwing Amsterdam Centraal Station Amsterdam Centraal kent een rijke geschiedenis. Het karakteristieke hoofdge- bouw aan het voorplein is ontworpen door architect P.J.H. Cuypers en ingenieur A.L. van Gendt en gebouwd door de Duitse firma Philipp Holtzmann & co. Ingenieur L.J. Eijmer ontwierp de stoomkap boven de sporen. In de jaren 20 van de vorige eeuw werd het sta- tionsgebouw aan de noordzijde uitgebreid met het 'IJ-gebouw', wederom naar ontwerp van P.J.H Cuypers, en aan de oostzijde ont- wierp zijn zoon J. Cuypers het 'postzakken- gebouw'. IR. TEUN TEEUWISSE Projectcoördinator ZJA Architects & Engineers auteur Station Amsterdam Centraal ondergaat een grootschalige verbouwing om meer ruimte te bieden aan het groeiend aantal reizigers. Belangrijk onderdeel van deze verbouwing is de nieuwe entree van de westelijke reizigerstunnel (werknaam project: Westknoop). In dit relatief kleine projectgebied komen alle uitdagingen van de grootschalige stationsvernieuwing samen: meer ruimte creëren in een rijksmonument met al zijn beperkingen, kansen en verrassingen. Westtunnel Oosttunnel FietsenstallingMiddentunnel Entreegebied CuypershalE Ennttrreeeeggeebbiieedd STATIONSPLEIN ? 10?CEMENT?4 2025 2 Op veel plekken in het station is de ruimte te krap voor het aantal reizigers. Foto: ZJA Architects & Engineers / Ilka Schumacher 3 Een overzicht van de ingrepen ten behoeve van de transfercapaciteit van het station 2 3 N Entree westelijke reizigerstunnel Amsterdam Centraal (1) Entreegebied Westtunnel Oosttunnel Middentunnel Entreegebied Westvleugel OostvleugelCuypershal Westel?k paviljoen Koninkl?ke Wachtkamer CEMENT 4 2025 ?11 De lange reeks verbouwingen en aanpassin- gen die hierop volgden hebben ertoe geleid dat er in het station een lappendeken aan architectonische stijlen is ontstaan. Vanuit het oogpunt van de reiziger, die behoefte heeft aan een voorspelbare omgeving bij het vinden van de weg in de hectiek van een station, is dit niet wenselijk. Aangezien de huidige verbouwing een groot deel van de bouwkundige onderdelen van het station raakt, zowel op perron- als op tunnelniveau, biedt dit een unieke kans om meer eenheid en samenhang in het station te brengen. Het ontwerp is gebaseerd op vier ont- werpprincipes, alle met het doel het gebouw zo begrijpelijk mogelijk te maken voor de reiziger. Ontwerpprincipe 1: samenhang en structuur op basis van symmetrie? Het oorspronkelijke ontwerp van Cuypers is gebaseerd op een sterke symmetrie rond een centrale as (fig. 4). Door de tijd heen is de lay-out van het station ingrijpend veranderd, maar de oorspronke- lijke opzet is nog intact. Deze symmetrie helpt de reiziger bij het begrijpen van de structuur van het station. In het ontwerp is daarom gestreefd naar het herstellen en versterken van deze symmetrie. Ontwerpprincipe 2: inzet van monumentale onderdelen ? Het station omvat een aantal monumentale onderdelen, die een belang- rijke rol vervullen bij de beleving van het ge- bouw (fig. 5). Daarvan is het Cuypersgebouw, het karakteristieke hoofdgebouw aan de centrumzijde, het meest prominent aanwe- zig, maar er zijn meer onderdelen die bepa- lend zijn voor de leesbaarheid van de struc- tuur van het station. Zo vormen de stalen stoomkappen, de gemetselde bogenwand, de grondkerende wanden van het spoorem- placement en het IJ-gebouw monumentale elementen die de reiziger kunnen helpen bij het oriënteren en het vinden van de weg. Daarom worden deze structuren waar 4 Het doel is om de oorspronkelijke symmetrische opbouw van het gebouw zoveel mogelijk te herstellen Vanwege de verwachte groei van het aantal reizigers heeft ProRail besloten tot een grootschalige verbouwing van het station 4 STOOMKAPSPANTEN ?VIADUCT CUYPERSGEBOUW BOGENWAND GRONDKERENDE WAND GRONDKERENDE WAND STOOMKAPSPANTEN ?VIADUCT BOGENWAND CUYPERSGEBOUW 12?CEMENT?4 2025 5 5 Het station kent een aantal monumentale structuren die het gebouw leesbaar maken en zo helpen bij de oriëntatie mogelijk hersteld, waarbij hun oorspronke- lijke functie opnieuw zichtbaar wordt. Ontwerpprincipe 3: enscenering van de reis met een helder palet aan sferen? De rijke historie van Amsterdam Centraal toont zich in een verscheidenheid aan sferen in het gebouw; van modern tot monumentaal en van uitbundig tot sober en utilitair. Deze verschillende sferen zijn een kwaliteit van het station, maar kunnen ook zorgen voor een verlies in samenhang. Het nieuwe ont- werp brengt een heldere zonering aan met een sterk contrast in materiaal en vormge- ving. Hierdoor worden de functies van de verschillende gebouwdelen benadrukt en de structuur van het gebouw beter zichtbaar. Ontwerpprincipe 4: bieden van ruimte en visuele rust? Een station is in eerste instan- tie een plek waar reizigers zich op een effici- ënte manier van en naar de treinen kunnen bewegen, maar ook een plek waar mensen plezierig kunnen verblijven en elkaar kun- nen ontmoeten. Om de reiziger in staat te stellen makkelijk zijn weg door het station te vinden, zijn ruimte, herkenbaarheid en visuele rust van groot belang (foto 6 en 7). Entree van de westelijke reizigerstunnel De aansluitingen van de reizigerstunnels op het hoofdgebouw van Cuypers vormen be- langrijke schakels in de route van de reiziger. Elke bouwstap van de grootschalige verbou- wing wordt zodanig gepland, dat er zo min mogelijk hinder is voor de reizigers. Hierbij wegen de belangen van reizigers met een verminderde mobiliteit zwaar mee. Zo moet elk perron gedurende de gehele verbouwing bereikbaar zijn met een lift. Vanuit die over- weging is besloten de entree van de westelij- ke reizigerstunnel, met als projectnaam Westknoop, als eerste aan te pakken (fig. 8). CEMENT 4 2025 ?13 Entree westelijke reizigerstunnel Amsterdam Centraal (1) De realisatie was een uiterst complex werk. Nagenoeg alle problemen en uitdagingen die aan deze ingrijpende verbouwing zijn ver- bonden, komen in dit kleine projectgebied aan bod. Met als grootste uitdagingen de be- perkte ruimte op de bouwplaats, het werken in een station dat in dienst is, het werken in en aan een rijksmonument en de afstemming van het ontwerp en de werkzaamheden met alle stakeholders en belangengroepen. Daar komt nog bij dat het project onder grote tijdsdruk moest worden gerealiseerd, van- wege de grote impact op de capaciteit van het station, de raakvlakken met de verbou- wing van de oostelijke reizigerstunnel, de vernieuwing van de perrons en de werk- zaamheden van de aangrenzende spoor- projecten. Het station kent diverse onderdelen met een hoge monu- mentale waarde, waardoor de ontwerpruimte beperkt was 6 Door diverse ingrepen in het verleden is de samenhang in het gebouw verloren gegaan. Foto: ZJA Architects & Engineers / Ilka Schumacher 7 Door het terugbrengen van de monumentale structuren ontstaat er weer samenhang en visuele rust. Foto: ZJA Architects & Engineers / Ilka Schumacher 6 7

   14?CEMENT?4 2025 Architectonisch ontwerp In de entree van de westelijke reizigerstun- nel zijn de ontwerpprincipes voor de ver- bouwing van Amsterdam Centraal duidelijk terug te zien. Omdat dit een van de meest drukke plekken van het station is, is hier ingezet op het creëren van maximale ruimte en visuele rust (fig. 9 en 10). Daarnaast wordt hier de oorspronkelijke architectuur van het monument ingezet om de leesbaarheid van het gebouw te vergoten. Zo zijn de gemetsel- de bogen van de originele perronconstructie teruggebracht en zijn de noordgevel van het Cuypersgebouw en de voormalige grondke- rende wand weer als zodanig herkenbaar gemaakt. Heldere contrasten in vormgeving en materiaalkeuze verdelen de ruimte ver- der onder in zones. Werken aan een monument Het station kent diverse onderdelen met een hoge monumentale waarde. Hierdoor was de ontwerpruimte beperkt. Binnen het spanningsveld tussen het behouden en her- stellen van deze monumentale onderdelen en de opgave om meer ruimte te creëren voor de reiziger, was het dan ook noodzake- lijk om steeds de grenzen op te zoeken in de maatvoering van zowel constructieve als bouwkundige onderdelen. Om de beschik- bare ruimte zo volledig mogelijk in te zetten voor de reizigers, zijn veel van de gebruike- lijke ontwerpmarges al vroeg in het ont- werpproces naar nul teruggebracht. De con- sequentie hiervan was dat alle afwijkingen die tijdens de uitvoeringsfase ontstonden vrijwel altijd ook meteen invloed hadden op de functionaliteit van het ontwerp. Hierdoor bleef een nauwe samenwerking tussen ont- werpende en uitvoerende partijen tot aan het moment van opleveren noodzakelijk. Nauwe samenwerking tussen de verschillende disciplines Een integraal BIM-model maakte het moge- lijk alle onderdelen van de verschillende bouwdisciplines in samenhang uit te werken. De grote uitdaging hierbij was de grilligheid van de bestaande situatie. Het station is een monument van 135 jaar oud en vaak ontbra- ken nauwkeurige modellen of as-built gege- vens. Hierdoor moest het ontwerp veelal worden gebaseerd op archieftekeningen en aannames. Pas tijdens de sloop kwam de werkelijke situatie aan het licht. Regelmatig leverde dit verassingen op, die van zowel het ontwerpteam als van de bouwer om een grote mate van flexibiliteit vroegen. De technische hulpmiddelen in het he- dendaagse ontwerpproces kunnen een vals gevoel van precisie en controle geven. Ze stel - len ontwerpers in staat om een ontwerp drie- dimensionaal tot op de millimeter nauwkeu- rig uit te werken, maar bij verbouwingen als deze bedraagt de foutmarge in de uitgangs - punten en bronbestanden al snel enkele decimeters. Hoewel het project zonder deze moderne hulpmiddelen nooit met de bereikte controle had kunnen worden gerealiseerd, blijft de kwaliteit van de samenwerking tussen ontwerp en uitvoering de meest bepalende factor voor het uiteindelijke resultaat. 8 Situering van de entree van de westelijke reizigerstunnel in het stationsgebouw 8 STATIONSPLEIN ENTREEGEBIED WESTTUNNEL STATIONSPLEIN WESTTUNNEL CEMENT 4 2025 ?15 Entree westelijke reizigerstunnel Amsterdam Centraal (1) 9 Plattegrond van de entree van de westelijke reizigerstunnel vóór de verbouwing 10 Plattegrond van de gerealiseerde entree van de westelijke reizigerstunnel 9 10