De kunst van het verbinden1 201674interviewinterviewDe kunst vanhet verbindenHans K?hne1 2016 751 2016CVIn december 2015 nam Hans K?hne, na meerdan 36 jaar, afscheid van de betonsector. In zeeruiteenlopende projecten, van schoonbeton, viagietbouw en casestudy's, tot warmbeton, heeft hijzich ingezet voor een sterke marktpositie van hetmateriaal. Zijn belangrijkste rol: het ontwikkelenvan netwerken voor kennis en experts.Het is niet een bewuste carri?replanning die aan de basis ligt vande loopbaan van Hans K?hne. Ook de keuze voor een studie aande HTS maakt hij niet uit volle overtuiging. Hij heeft een breedinteressegebied en gaat misschien wel net zo lief diergeneeskundeof geschiedenis studeren. Met bouwen heeft hij aanvankelijkmaar weinig affiniteit en op de HTS duurt het dan ook evenvoordat hij plezier in het vak krijgt. Pas als hij kennismaakt metde meer praktische kant van de studie, oefeningen gaat doen inde werkplaats en bedrijven en bouwplaatsen gaat bezoeken,begint hij enthousiast te worden. Al snel wordt duidelijk dat hijvooral interesse heeft in materialen. En dan vooral in het metmaterialen een ontwerp tot uitvoering brengen.Na een afstudeerstudie ? over het ordenen van projectinformatie? heeft hij zijn droombaan nog niet voor ogen. Hij vindt hetbelangrijker dat hij werk vindt, dan wat voor werk dat preciesis. Hij heeft net een gezin gesticht en is vooral op zoek naar eenhuis en inkomen. De eerste de beste baan die op zijn pad komt,grijpt hij met beide handen aan. Hij wordt tekenaar bij hetprefab-betonbedrijf VANEG. Daar heeft hij niet het gevoel dathij iets toevoegt. Na een halfjaar heeft hij het wel gezien engaat hij aan de slag bij Bouw- en woningtoezicht Aalsmeer.Ook dat was niet echt een bewuste keuze. Het feit dat hij eenriant huis krijgt aangeboden, speelt misschien nog wel debelangrijkste rol. "Het was een relatief kleine gemeente dus ikkreeg met zeer uiteenlopende zaken van doen. Ik hield mebezig met planontwikkeling en ruimtelijke ordening en moestinformatie verzamelen en processen begeleiden. Dat onderdeelsprak mij een stuk meer aan dan de procedurele kant vanvergunningen waarmee je bij gemeentes ook veel te makenkrijgt. Maar bij alles wat ik deed, kwam het er toch vooral opaan te kijken wat anderen deden. Op een gegeven momentraakte ik ook daarop uitgekeken."CementindustrieNa drie jaar in Aalsmeer gaat K?hne aan de slag bij de bouw-kundige dienst van NJHC (nu Stayokay). Daar krijgt hij denodige verantwoordelijkheid. Zo moet hij in de regio behoeftes1 Hans K?hne in het WaterliniemuseumFort bij Vechten in Bunnikfoto: Ringnalda Fotografienaam ing. Hans K?hneleeftijd 63opleidingen HTS Bouwkundewerkgevers VANEG, Bouw- enwoningtoezicht bij gemeenteAalsmeer, Bouwkundige dienst NJHC,VA Nederlands Cement/VNC/ENCI/Cement&BetonCentrum1De kunst van het verbinden1 201676interview2 Het gemeentehuis van Tynaarloo, gebruikt als proefproject voor onderzoek naar de beheersingvan de grijstint van beton door inzet van vulstoffen als kalsteenmeel of vliegas3 Staalvezelbetonnen casco van gietbouwproefproject op het Dubopark van de TU/eAan de eerste ervaringen als redacteur bewaart K?hne uitste-kende herinneringen, hoewel de materie hem in die beginfasenog vrij onbekend is. Hij gaat zichzelf dan ook snel bijscholen,vooral op het gebied van betontechnologie. "Gesprekkenvolgen en vastleggen lukte nog wel, maar als goed redacteurmoet je artikelen ook kunnen sturen. Het is daarom van belangde taal van de doelgroep te spreken." De meeste affiniteit gaatuit naar materiaaltechnologie, meer dan naar constructies. Netals in zijn HTS-tijd. "Ik heb nooit de drang gevoeld om zakenconstructief te doorgronden. Materiaaltechnologisch des temeer. Wat mij in het vak betontechnologie wel direct opviel,misschien wel tegenviel, was dat veel niet echt wetenschappelijkwerd benaderd. De meeste eigenschappen werden empirischbepaald. Druksterkte werd voorspeld op basis van water-cementfactor en cementgehalte. Naar korrelpakkingen ofsterkte van het toeslagmateriaal werd niet gekeken. In die tijdspeelden vulstoffen ook geen rol en hulpstoffen waren pas netin opkomst. Wat dat betreft is er in de loop der jaren veelveranderd. Er zijn nu vele knoppen waaraan je kunt draaien,onder meer door betonchemie, bekistingstechniek en afwer-kingstechnieken."SchoonbetonDankzij de betontechnologische bagage en zijn interesse in hetmateriaal, treedt K?hne toe tot de redactie van Betoniek. Daarhoort bij dat hij zelf nummers gaat schrijven. De eerste Betoniekvan zijn hand is: `In de brand, uit de brand' uit 1984. "Je moetje echt in zo'n onderwerp vastbijten. In de redactie werd altijduitvoerig en vasthoudend gediscussieerd. Niets werd zo maarvoor waar aangenomen. Die werkwijze was bijzonder intensief,maar daardoor ook ontzettend leerzaam."peilen, verbouwingen organiseren en meerjarenbegrotingenopstellen. "Ik heb die baan als heel leuk en leerzaam ervaren.Het feit dat het een non-profitorganisatie was, sprak mij ookerg aan. De sfeer was heel informeel en toegankelijk."Toch besluit hij in 1979 verder te kijken. Hij vindt dat hij teveel met details bezig is en is toe aan een baan waarbij hij watmeer beschouwend naar zaken kan kijken. Met die motivatie ishij van harte welkom bij de Verkoopassociatie NederlandsCement ENCI CEMIJ ROBUR (kortweg VA). Het is al zijnvierde werkgever, en dat pas op zijn 27e!Bij de VA wordt hij aangenomen als redacteur van het vakbladCement. Het is niet zozeer het materiaal cement of beton waar-door zijn interesse wordt gewekt ? het had net zo goed staal ofhout kunnen zijn ?, maar veeleer het werken met communicatieen het op enige afstand beschouwen van bepaalde kwesties.Zijn eerste ervaringen als redacteur staan hem nog helder voorde geest. "Mijn eerste klus was een artikel van D3BN, destijdshofleverancier van Cementartikelen. Ik had zo mijn idee?nover hoe dat artikel beter kon. Daar was de auteur de heerNieuwland niet bepaald van gediend. Wie was ik wel dat ik dekopij van een topconstructeur zo kon diskwalificeren! Ik keekdaar enorm van op, had geen benul van de verhoudingen indeze wereld en al helemaal niet van status. Daar is toen zelfs dechef-redacteur aan te pas moeten komen. Maar uiteindelijk ishet artikel toch behoorlijk op de kop gegaan."foto:RingnaldaFotografie2De kunst van het verbinden 1 2016 77"Dat de grijsschaal zulke heftigediscussies zou oproepen, haddenwe nooit verwacht"cultuur hadden mensen vaak te weinig geld over voor beton.Maar schoonbeton vraagt heel veel aandacht en nazorg. Jemoet bijvoorbeeld altijd uitgaan van een esthetische afwerking;het gaat nooit in ??n keer helemaal goed. En bouwplaatsmede-werkers moeten worden opgeleid en gemotiveerd. Het zijnallemaal zaken waarmee je rekening moet houden, ook infinancieel opzicht."Een van de eerste concrete resultaten van zijn inspanningen isde ENCI-uitgave `Schoon beton, mooi werk', een leidraad uit2001 met voorschriften, voorbeeldteksten, projectspecificatiesen aanbevelingen. Die ontwikkelt K?hne samen met HenkOude Kempers en wijlen Fred Gladdines. Het meest opval-lende en spraakmakende onderdeel van die publicatie is degrijsschaal beton. "We hadden er wel rekening mee gehoudenHet is de tijd dat hij de potentie en de essentie van betonbegint in te zien. Hij waardeert vooral de interactie tussenontwerp en productie, en van daaruit de dialoog tussen archi-tect, constructeur en producent/bouwer. Gaandeweg verlegthij zijn aandacht van redactiewerk naar algemene communi-catie, PR en marketingcommunicatie. Na diverse cursussendoet hij zelfs een masterstudie `Marketing Strategy' aan deRijksuniversiteit Groningen.Eind jaren tachtig kruist het onderwerp schoonbeton zijn pad.K?hne vindt het opmerkelijk dat er zo veel misgaat in de prak-tijk en dat er zo slecht wordt gecommuniceerd als het omesthetisch beton gaat. "Ontwerpers, producenten en bouwersspraken elkaars taal niet. Er werd slecht naar elkaar geluisterden ik vroeg me wel eens af of mensen elkaar ?berhaupt welw?lden begrijpen. Problemen werden terzijde geschoven of alseen vast gegeven beschouwd. Strikte kaders met betrekking tottijd en geld gaven geen gelegenheid voor onderzoek, experimentof ontwikkeling." Als er een Betonieknummer over schoonbetonmoet worden geschreven, is K?hne de aangewezen persoon omdat op te pakken. Het is het begin van een lange periodewaarin hij zich inzet voor het onderwerp schoonbeton.Om het onderwerp in de vingers te krijgen, legt K?hne zijn oorte luister bij architecten. Hij wil weten hoe die groep metesthetisch beton omgaat. Pas dan kun je met informatie enoplossingen komen die ook daadwerkelijk landt bij de doel-groep. Al snel kwam hij erachter dat als je besluit schoonbeton? dus met esthetische kwaliteiten ? toe te passen, je dat in eenvroeg stadium moet doen. "Je moet je bewust zijn en vooralblijven van de consequenties van die keuze. Schoonbetonvraagt om een heel andere benadering dan gewoon constructiefbeton. Van architect Cees Dam leerde ik dat beton eigenlijk tegoedkoop is om er zorgvuldig mee om te gaan. Door de bouw-3De kunst van het verbinden1 201678interview4, 5Concrete Design Competitionfoto 4 en 5: bureaubakkervan Claus & Kaan architecten wordt gebruikt als proefproject,onder verantwoordelijkheid van Henk Oude Kempers (ABT)."Dat project bood een ideale kans om te toetsen wat de effectenvan de CUR-Aanbeveling waren en hoe die in de praktijk konworden ingezet. Wat het document zou betekenen voor dearchitect, voor de aannemer, voor de bekistingsleverancier. Dekelder van het gemeentehuis werd gebruikt als proeftuin. Daarwaren immers niet de hoogste esthetische eisen aan gesteld.We hebben allerlei varianten uitgeprobeerd en iedereen deedenorm zijn best. Maar nadat alle wanden waren gestort ? endat was echt een enorm groot oppervlak ? hadden we het nogniet goed in de vingers. De conclusie was duidelijk: de kwaliteitvan schoonbeton kun je niet alleen op papier regelen. Je benter niet met een recept met bijvoorbeeld 180 liter fijn of met dieen die vulstof. Je zult altijd een proefwand moeten maken alsreferentie, met de materialen, technieken en mensen die voorhet project beschikbaar zijn. En op basis daarvan moet jeheldere afspraken maken."GietbouwDankzij zijn inspanningen voor schoonbeton leert K?hne water in het hoofd van een architect, een aannemer en een leve-rancier omgaat. Dat het nodig is als je dingen wilt bereiken,dat je duidelijke afspraken met elkaar maakt en samenwerkt opbasis van inzicht in en begrip voor elkaars rol en belang. Datgeldt ook bij de zogenoemde gietbouwcampagne waartoe hij,gesteund door Peter van Garderen van Probeton, eind jarennegentig het initiatief neemt. "Het was een taai proces, debetonmortelindustrie kregen we aanvankelijk maar moeizaammee. Maar dankzij de salamitactiek, het zetten van kleinestapjes, hebben we toch een hoop voor elkaar gekregen. Gaande-weg hebben we samen met de betonmortelsector het GietbouwPlatform opgezet, waarin veel expertise werd gebundeld voordat die grijsschaal niet eenvoudig zou worden geaccepteerd,maar dat het zulke heftige discussies zou oproepen hadden wenooit verwacht. Het grootste probleem was dat de grijsschaalverwachtingen wekte bij architecten, die de betonleverancierstoen nog niet direct konden waarmaken. Beton leveren opkleur was een volstrekt nieuwe gedachte. Het probleem was dathet document werd gebuikt als controlemiddel achteraf. Maardaar was het helemaal niet voor bedoeld. Het moest een hulp-middel zijn bij de discussie v??raf. Bovendien is een grijsschaaleen papieren product en papier is geen beton. Grijs papier oogtnou eenmaal heel anders dan grijs beton."Maar met beperkingen is er eindelijk een handvat om schoon-beton te specificeren in projectbestekken. Daardoor wordt degrijsschaal al snel door veel mensen gebruikt en in bestekkenvoorgeschreven. Toch wordt ingezien dat een veel brederdraagvlak nodig is. Daarom is in samenwerking met verschil-lende partijen begonnen met de ontwikkeling van de eersteCUR-Aanbeveling voor schoonbeton. Met vooruitziende blikwerd daarvoor tijdig nummer 100 geclaimd. Opmerkelijk isdat daarin de ENCI-grijsschaal zonder aanpassingen is over-genomen. Wel is in de Aanbeveling veel duidelijker aangegevenwat de rol van die grijsschaal is.In die tijd start een Stutech-studiecel die gaat onderzoeken hoede grijstint van beton is te beheersen door inzet van vulstoffenals kalksteenmeel of vliegas. Het gemeentehuis van Tynaarloo"Het is de betonindustrie nog nietgelukt met ??n krachtige, gezamenlijkeduurzaam-bouwen-boodschap te komen"4 5De kunst van het verbinden 1 2016 796 Stand Experimenteel Beton op de GEVEL/BouwBeurs 20157, 8 Proefstort van warmbetonfoto 8: bureaubakkerservice en ondersteuning aan gietbouwprojecten. Diecampagne paste goed in de tijd. In de jaren zestig en zeventigwas gietbouw nog de meest toegepaste bouwmethode voorwoningcasco's. Daarmee werd de woningnood kwantitatiefopgelost. In de jaren tachtig liep het marktaandeel sterk terug,zonder dat iemand zich er druk over maakte; er was toch werkgenoeg. Maar in de jaren negentig begon dat toch voor proble-men te zorgen. Dankzij de inspanningen in het GietbouwPlatform kon het marktaandeel vervolgens weer wordenvergroot van 25% naar 35%."Van die gietbouwactiviteiten is, tot ongenoegen van K?hne,momenteel niets meer over. "Wat ik vooral jammer vind, is datde betonmortelindustrie niet heeft gezocht naar een grotere roldan alleen het toeleveren van beton. In mijn ogen zouden ze de(mede)verantwoordelijkheid moeten nemen voor een gereedproduct. Beton uit de bekisting dus, in plaats van beton uit dekubel. Of: vierkante meters leveren in plaats van kubieke meters."In het verlengde van het Gietbouw Platform probeert K?hnemet de prefab-betonindustrie een platform prefab cascobouwop te zetten. Maar de bereidheid om samen te werken enwerkelijk kennis te delen bleek onvoldoende aanwezig.Duurzaam bouwenEen thema dat in al de jaren dat K?hne actief is, in meer ofmindere mate aandacht heeft gekregen, is duurzaam bouwen.De laatste jaren staat het weer prominent op de agenda metsubthema's als circulaire economie en carbon footprint. Betonheeft volgens K?hne meer dan voldoende mogelijkheden omjuist op dit thema sterk te scoren. Denk aan recycling, langelevensduur en thermische massa. Maar echt voordeel doet deindustrie er nog niet mee. "Het is de betonindustrie nog nietgelukt met ??n krachtige, gezamenlijke boodschap te komen.Dat vind ik ontzettend jammer. Er is geen enkel materiaal dathet concept van circulair bouwen zo goed kan waarmaken alsbeton. Het hergebruik van betongranulaat wordt weliswaargenoemd als belangrijke positieve eigenschap, maar in depraktijk komt van dat hergebruik nog maar weinig terecht.Constructeurs aarzelen of werpen drempels op, maar ook debetonindustrie werkt niet krachtig mee. Beton met 50 tot 100%granulaat is lang niet altijd te krijgen. Er is niet echt eeneenduidig beleid waaruit ambitie spreekt. Het is tekenend datpartijen binnen de Green Deal Beton elkaar zo moeilijk wetente vinden; het gaat moeizaam vooruit. Waarom niet standaardvoor elk beton uitgaan van 10 tot 20% vervanging van grinddoor granulaat? Dan raakt die voorraadberg echt wel op. En alsje echt alleen grind wilt een meerprijs vragen? Nu is het nogandersom. Traditioneel wordt in de cement- en betonindustriegestreefd naar grote volumes waardoor de ontwikkeling zichvooral richt op effici?ntieverbetering. En dan krijg je vroeg oflaat pure prijsconcurrentie in plaats van waardecreatie. Ik vindook dat de ambities voor gezamenlijke kennis- en productont-wikkeling in de betonindustrie de afgelopen jaren minder zijngeworden. Uiteraard heeft dat te maken met slechte marktom-standigheden. We zitten echt in een vechtersmarkt. Dat zijngeen ideale omstandigheden om een langetermijnvisie teontwikkelen. Maar die visie is wel noodzakelijk, bij voorkeur??n die door de hele betonindustrie wordt gedeeld, dus deprefab- en de betonmortelindustrie gezamenlijk."Hoewel hij er een duidelijke mening over heeft, heeft K?hnenooit een heel prominente rol gehad in het thema duurzaambouwen (achteraf heeft hij daar wel wat spijtgevoelens over).Anders is dat voor ??n aspect ervan, de thermische activering"Het echte gevoel van beton leer je nietuit een studieboek ? beton moet jevoelen, ruiken en proeven"67De kunst van het verbinden1 201680interviewDie dialoog en het verbinden waren ook de belangrijkstedoelen voor de zogenoemde Nacht van Beton, bedoeld als eentweejaarlijks evenement. Hier worden architecten, constructeursen bouwers getrakteerd op inspirerende presentaties vanprojecten die hun uitzonderlijke kwaliteit te danken hebbenaan de interactie tussen en integratie van architectuur enconstructie. Na twee succesvolle edities sneuvelt dat initiatiefechter al weer. "Er moesten activiteiten worden geschrapt. Ikheb er nog wel eens spijt van dat ik dat te makkelijk heb latenlopen, want ik vond het een geweldig concept!"RelatiesEen van de laatste projecten waar K?hne zich mee bezighoudt,is Warmbeton. Dit is het concept voor monoliete gevels, geba-seerd op ultra-lichtbeton dat thermische isolatiecapaciteitcombineert met draagvermogen. Er zijn wel de nodige stappengezet, zo is er onlangs een proefwand gestort. Maar volwassenis het concept nog allerminst. K?hne realiseert zich dat als hijdit project loslaat, het vermoedelijk tot stilstand komt. Hijhoopt daarom dat zijn rol snel wordt overgenomen. Hij isnamelijk niet iemand die in de betonwereld wil blijven hangen."Ik heb met veel plezier gewerkt in een omgeving waarin ikmijn ei kwijt kon en waarin mijn kwaliteiten goed tot hunrecht kwamen. Maar ik heb het werk nooit als levensvervullinggezien. Ik heb wel altijd geprobeerd iets bij te dragen en m??rwaarde te cre?ren dan dat ik mijn werkgever heb gekost. Ik benblij met de ruimte die ik heb gekregen om dat in te kunnenvullen. En vooral met de relaties die ik met veel mensen hebopgebouwd. Het is mijn overtuiging dat investeren in de zachtekant van relaties veel meer loont dan in de harde kant. En dierelaties ga ik waarschijnlijk nog wel het meeste missen." Jacques Linssenvan beton. Het is een van de voordelen die bouwen met betonheeft als het gaat om duurzaamheid. Het biedt de mogelijk-heid, dankzij de betonconstructie, energie te besparen metbehoud van thermisch comfort. Ironisch genoeg is dit eigenlijkniet de verdienste van het beton zelf. Je maakt alleen metmoderne installatietechniek op een slimme manier gebruikvan de eigenschappen van beton.Casestudy'sK?hne ziet ook voldoende positieve ontwikkelingen in debetonsector. Industrialisatie gaat verder en die is niet alleengericht op meer van hetzelfde maar juist op flexibiliteit. "Dat iskracht van beton. Mooie bouwwerken zijn namelijk niet vlak enniet recht maar hebben een specifiekere vorm en verschijning."Een van de activiteiten waar K?hne het meeste voldoening invindt, zijn de diverse casestudy's die hij met Siebe Bakker(bureaubakker) organiseert voor ontwerpers en producentenvan prefab beton. Hierbij wordt met marktpartijen de maak-baarheid verkend van de steeds verder reikende ambities vanontwerpers en vormgevers. "Het ging niet om het experimen-teren op zich. Het belangrijkste doel was het cre?ren van eendialoog. We daagden ontwerpers uit om een ultieme droommet beton te formuleren waarbij ze zich niet moesten latenleiden door beperkingen. Producenten mochten niet zeggen dathet niet kon, maar samen met de ontwerpers op zoek gaan naaroplossingen. Het ging daarbij niet eens zozeer om die uiteinde-lijke oplossing. De experimenten waren een doel om elkaarsdenkwereld te leren kennen en begrijpen." Iets vergelijkbaarsgeldt voor de Concrete Design Competition, een internationaleidee?n- en ontwerpwedstrijd voor studenten, met als doel hetstimuleren van architectonisch materiaalonderzoek. "Door zelfhands-on met het materiaal bezig te gaan, leerden studentenhet materiaal pas echt goed kennen. Als je er een keer mee hebtgewerkt, vergeet je het nooit meer. Dat echte gevoel leer je nietuit een studieboek, beton moet je voelen, ruiken en proeven."8