themaHet ritsloze ziekenhuis3201030themaHet ritslozeziekenhuisSteeds vaker zien we voorstellen voor nieuwe ziekenhuizen waarbij het traditionele ziekenhuisge-bouw is `opengeritst' en als kleinere fragmenten is opgenomen in de stedelijke omgeving. Eenmooi voorbeeld van de maatschappelijke achtergrond voor deze fragmentatie van zorg is hetDordtse Albert Schweitzer ziekenhuis. Een programma voor een megaziekenhuisgebouw is hieruitgewerkt tot een ruim opgezet gezondheidspark aan de stadsrand. Het ziekenhuis wordt eind2010 opgeleverd. Een langere voorbereidingstijd betaalde zich in de aanbesteding en daaropvol-gende bezuinigingsronde dubbel en dwars terug.1Albert Schweitzer ziekenhuis DordrechtHet ritsloze ziekenhuis 32010 31Bij vrijwel alle ziekenhuizen werden vroeger de noodzakelijkeuitbreidingen en functionele veranderingen eenvoudigwegtoegevoegd aan het oude gebouw. Dit, terwijl de omgevingzichzelf ook verder ontwikkelde en de nodige ruimte claimde;een op termijn onhoudbare situatie.In Dordrecht bevonden zich tot in de jaren '70 nog drie zieken-huizen van verschillende denominatie ? openbaar, protes-tantchristelijk en roomskatholiek - in de oude binnenstad. Elkvan deze ziekenhuizen vond een nieuwe locatie in de periferie,respectievelijk de Dordtse buitenwijken Dordwijk en Amstel-wijck en de buurgemeente Zwijndrecht. Successievelijk zijnhier nieuwe gebouwen verrezen.MasterplanDe eerste nieuwbouw op locatie Dordwijk dateert van eindjaren 80. Kort daarop fuseerden de drie ziekenhuizen opbestuurlijk front tot Albert Schweitzer ziekenhuis. In de jarendaarna zijn er hier diverse uitbreidingen gerealiseerd, die ofwelvorm kregen als verticale uitbreiding op de bestaande gebou-wen ofwel als nieuw gebouw naast de bestaande.Tien jaar geleden werd besloten de zorg meer te concentrerenop de locatie Dordwijk ten koste van Amstelwijck. Een forseuitbreiding was daarom nodig. Daarnaast wilde de gemeenteDordrecht het gehele gebied tussen het bestaande ziekenhuis ende randweg N3 een meer stedelijk karakter geven en grondigvernieuwen. Dit leidde tot een masterplan, dat een `Gezond-heidspark' en een `Sportzone' omvat. Behalve ziekenhuisvoor-zieningen zouden ook winkels, een sportcomplex en een poli-tiebureau kunnen worden ingepast. Bindende factor is deopenbare ruimte.Tussen het Gezondheidspark en de Sportzone is ruimte voortoekomstige ontwikkelingen op het gebied van kantoren enwonen. Bovendien kan hier de parkeervoorziening voor hetziekenhuis worden gerealiseerd.De nieuwe uitbreiding voor het ziekenhuis omvat circa40 000 m? bvo. Door de veranderende vastgoedmarkt in degezondheidszorg, was het voor het Albert Schweitzer zieken-huis ook zaak na te denken over de te volgen route en gewensteJohn ScholtenGoudstikker - de Vries1 Spannende architectuurGGD-gebouwbron: EGM architecten, fotograafEvert van Reijswoud2 Impressie van de zieken-zone2themaHet ritsloze ziekenhuis3201032ggdDa Vinciradiotherapieziekenhuisvoorzieningenkantorenwinkelsparkhuiszotelpiketotel (=kraamhotel)aansluiting bestaandcentrale halHAPrestaurantpolitheek opnemenin oud gebouw tussensamen aansluitoppervlaktemogelijke locatie nieuwbouw bloedbankbestaand gebouwverbouw in bestaand gebouwluifel34? hotel, zorghotel, psychiatrische afdeling voor het `Parkhuis'(alle binnen de kaders van ??n gebouw).Architectonische opzetHet nieuwe ziekenhuis is een verzameling van kleinere gebou-wen, in een kleurenschema dat is ge?nspireerd door de oudebinnenstad. De gebouwen zelf hebben elk een eigen karakter.Zo kan er effectiever worden gereageerd op veranderingen inde zorgvraag: de kleinere eenheden maken aanpassing ofuitbreiding veel eenvoudiger dan bij ??n groot gebouw in eenscherp afgebakende omgeving.Om dit te realiseren is het oude ziekenhuis `opengeritst' en`uitgepakt', waarna de onderdelen zijn gerangschikt en onderge-bracht in een bredere context dan die van verpleging en verzor-ging (de context van `ziekte' dus). De aanwezigheid van kanto-ren, sportvoorzieningen en winkels maakt de omgeving veellevendiger en zorgt voor een gezondheidsomgeving, eencentrum voor zorg, ontspanning, bedrijvigheid en huisvesting.Dit concept voor het nieuwe Albert Schweitzer ziekenhuis sluitnadrukkelijk aan bij de maatschappelijke ontwikkelingen.Ziekenhuizen hebben met een terugtredende overheid eengrotere eigen verantwoordelijkheid gekregen wat betreft inves-teringen in gebouwen en medische apparatuur. Zij richten zichdus veel directer op de wensen van die markt, de consument.Aan de andere kant zien we een zelfbewuste consument, diezijn gezondheid vooral koppelt aan zijn leefwijze. Gezond etenen veel bewegen zijn vanzelfsprekende noties: het aloudeadagium `een gezonde geest in een gezond lichaam' is actuelerstructuur. Waar andere ziekenhuizen kozen voor het afstotenvan vastgoed, besloot het Albert Schweitzer de uitbreiding ineigen beheer te realiseren en delen van de nieuwbouw te verhu-ren aan marktpartijen, die graag in de buurt van het ziekenhuiswillen zitten.Een heel scala aan gebruikers zal zijn intrek in de nieuwbouwnemen (fig. 3). Naast een flink deel voor het ziekenhuis zelf(poliklinieken, kantoren, bibliotheek, auditorium, restaurant)zijn en worden er ruimten gerealiseerd voor:? GGD (met een volledig eigen gebouw);? da Vinci College (met een schoolgebouw boven de zieken-huisfunctie van de radiologie voor EMC);? EMC (Erasmus Medisch Centrum) met een dependance vande hoofdlocatie in Rotterdam (deze omvat hier vier `stralings-bunkers' en een volledige afdeling radiotherapie);Het ritsloze ziekenhuis 32010 335 63 Overzicht herhuisvesting4 Prefab-betonelementen en uitkragende wanden5 Wapeningsconfiguratie stralingsbunker6 Ontkisting na lange verhardingsduur om scheur-vorming te beheersen`hapklare' brokken ontwerp als varianten in het ontwerpteamkonden worden ingebracht, waardoor veel kostbare tijd konworden bespaard.Keuze vloersysteemVia een matrix met verschillende kenmerkende eigenschappenvoor diverse vloersystemen is de keuze via een gietbouwcasco(zoals in het huidige ziekenhuis is gebruikt) naar een variantmet meer staal en prefab beton gekomen. Uiteindelijk is doorhet zo veel mogelijk doorvoeren van ??n systeem en in goedoverleg met architect en installatieadviseur gekozen voor eenbijna kantoorgebouwachtige structuur.Belangrijke reden hiervoor was ook, dat er een grote flexibili-teit zonder al te veel extra kosten moest worden gerealiseerd. Inhet huidige bouwen voor de gezondheidszorg is het niet alleenmeer van belang dat een gebouw flexibel is, maar moet het ookmogelijk zijn een gebouw of een deel ervan in de toekomst af testoten. Een gebouw dat over tien of vijftien jaar wel eens eenheel andere functie zou kunnen krijgen, vraagt misschien ookwel om een andere constructie.Daarom is gekeken naar zo vrij mogelijke indeelbaarheid. Eenvoor de hand liggende optie is dan een constructie metdragende prefab gevels en voorgespannen vloeren. Waar datniet mogelijk was, zijn ge?ntegreerde stalen liggers en staalbe-tonkolommen toegepast. Op de begane grond is gekozen vooreen kanaalplaatvloer met een gewapende druklaag en plaatse-lijk een breedplaatvloer.dan ooit. De grenzen tussen welzijn en gezondheidszorg verva-gen daarmee; ze zijn immers met elkaar verbonden. Vroegergold als norm de medische visie dat ziekte een vorm is vanlichamelijk disfunctioneren. Tegenwoordig is de consumentaan zet, en die kijkt vooral uit naar mogelijkheden om zelfbeter te functioneren. Was de gezondheidszorg vroeger vooraleen aanbodgerichte markt van te leveren zorgproducten, nustaat de dienstverlening centraal en is de markt vraaggestuurdgeworden. Daarom ook is de zorg meer verdeeld in door hoog-waardige technologie ondersteunde diensten, logistiek verstan-dig geconcentreerd op ??n locatie, en eenvoudiger medischediensten die dicht bij de consument zijn ondergebracht, in dewijk, samen met andere diensten en faciliteiten.Het traditionele ziekenhuis is voorgoed `unzipped'.Constructief ontwerpOm de ontwerpopgave tot een goed einde te brengen was hetnodig met alle ontwerpende partijen een juiste modus tevinden, om alle informatie te kanaliseren. Naast het ontwerp-team, waarin alle ontwerpen worden vastgesteld en financieelworden afgekaderd, is er ook een adviseursoverleg in het levengeroepen. In dit adviseursoverleg zaten de architect en de advi-seurs installaties en constructies en werd het ontwerp gemaaktmet zeer korte lijnen en intensief (echt integraal ontwerpen),nadat er uiteraard door alle partijen `huiswerk' was verricht.Deze belangrijke schakel zorgde ervoor, dat als het warethemaHet ritsloze ziekenhuis32010347 Het Albert Schweitzer ziekenhuis wordt eind2010 opgeleverdbron: EGM architecten, fotograaf Evert van Reijswoudjuist was ontworpen tegen de optredende straling, zou wordenverzwakt. In overleg met de aannemer en de betoncentrale isuiteindelijk gekozen voor een `schraal' mengsel, met eenlangere verhardingsduur en een eindsterkte die pas na 90 dagenwordt bereikt. Daardoor kwam er veel minder warmte vrij enkon er zonder additionele voorzieningen een redelijk normalebetonconstructie zonder al teveel wapening worden gereali-seerd (foto 5, 6).OnderbouwGezien de grondgesteldheid was alleen een fundering op paleneen optie. Het bestaande ziekenhuis is gefundeerd op langeVibropalen en de lagere (tot twee ? drie lagen) gebouwen opvoorgespannen prefab-betonpalen. Om geen verschil in paal-systeem aan te brengen voor gebouwen die tegen elkaar staanen omdat de belastingen ook fors zijn, is gekozen voor lange(tot 36 m!!) Vibropalen.In het vroege ontwerp is voor de opdrachtgever nog een alter-natief met Fundex-palen uitgewerkt. Dit systeem is aanzienlijkduurder. Daarom is gekozen de bedrijfsvoering (operaties e.d.)aan te passen aan de heiwerkzaamheden. Vlak voor de startvan de uitvoering is deze exercitie op verzoek van het zieken-huis nogmaals gedaan, met als resultaat een prijs die nog eenmaatje hoger was dan eerder geraamd. Tijdstip van aanvragenen (niet) beschikbaarheid van dergelijke boorstellingen warendaar debet aan, zodat uiteindelijk toch met twee stellingengedurende circa twee maanden is geheid om de 526 palen degrond in te krijgen, wat zonder noemenswaardige tegenslagenprima is gelukt.Onder de gehele uitbreiding met de verschillende gebouwen iseen installatietunnel gerealiseerd. Dit is een volledig in hetwerk gestorte tunnel van holle-wandelementen en een dek vanbreedplaatelementen. Dilataties, die voor vervelende aanslui-tingen en details zouden zorgen, ontbreken.Dat integraal ontwerpen door een constructeur kan leiden totaardige architectuur bewijst het gebouw van de GGD. De archi-tect had onder een overstek van ruim 7 m een aantal kolom-men bedacht. Vervolgens is een constructief ontwerp inge-bracht met uitkragende wanden op de tweede verdieping, wathet ontwerp net een stukje spannender maakte (foto 1).UitwerkingVoor alle vloeren is een veranderlijke belasting aangehoudenvan 4 ? 5 kN/m2. De vloerplaten zijn erop gedimensioneerd dater in de toekomst op redelijke onderlinge afstanden sparingenkunnen worden geboord. De extra investeringen die daarmeezijn gemoeid, zijn beperkt. Dit systeem is eigenlijk voor allebouwdelen aangehouden. De vloeroverspanningen vari?rendaarbij tussen 7,20 en 14,40 m en de gevels zijn zoveel mogelijkmet prefab wandelementen uitgevoerd (foto 4).Het uiterlijk wordt gedomineerd door metselwerk, maarverschilt per gebouw. Daarbij is er gezocht naar nuancering inkleur en structuur, die door het toepassen van prefab-betonele-menten (bijv. raamkaders) nog wordt versterkt. Ook de stabili-teitswanden zijn uitgevoerd in prefab beton en waar nodig metlasplaten of tandverbindingen aan elkaar gekoppeld. Elkgebouw is op zichzelf stabiel door een eigen kern of verschil-lende kernen. Voor het lange kantoorachtige bouwdeel doenook de dragende langsgevels mee; de kernen zelf trekken name-lijk in onvoldoende mate verticale belasting naar zich toe.Keuze betonmengselDat niet alle gebouwdelen op een dergelijke manier kondenworden ontworpen, mag duidelijk zijn. Zo hebben de stralings-bunkers enorme betonnen wanden en tot 3 m dikke vloeren.Dit alles om ervoor te zorgen dat de straling niet buiten debunkers kan doordringen.De stortfase is bij dergelijke constructies erg belangrijk. Dezware stortbelasting moet door de onderliggende, relatiefdunne vloeren worden opgenomen en er is een zware bekistingnodig. Ook moeten er eisen worden gesteld aan het beton-mengsel, opdat de bij de verharding vrijkomende hydratatie-warmte niet tot ontoelaatbare scheurvorming zal leiden.In het oorspronkelijke bestek was uitgegaan van koelleidingenin het beton, maar dat had als nadeel dat de doorsnede, die proJectgegevenSopdrachtgever Albert Schweitzer ziekenhuisprojectmanagement PTG Adviesarchitect EGM architectenadviseur constructies Goudstikker ? de Vriesadviseur installaties Deerns raadgevend ingenieursaannemer Hurks ? van der LindenHet ritsloze ziekenhuis 32010 357breidere gegevens kon beschikken op het moment van startbouw in september 2008Zeker het feit dat bijna de volledige bovenbouw uit prefabbeton bestaat, heeft bij de aannemer en diens leverancier voorde nodige (in)spanning gezorgd. Primair stond een zo snelmogelijke realisatie van alle werkzaamheden in en direct bovende grond. Toen dat voltooid was, ging de trein pas echt rijden.In een bijzonder korte tijdsspanne is de bovenbouw gereali-seerd. Dit is natuurlijk ??n van de voordelen van het bouwen inprefab beton, maar ook de uitvoerende partijen verdienen eenpluim. UitvoeringHet constructief ontwerp en de bouwvoorbereiding namen deperiode van februari 2002 tot en met juli 2007 in beslag. Deaanbesteding had plaats in oktober 2007. Hurks ? van derLinden leverde daarbij de meest economische aanbieding.Desondanks ging de prijs het beschikbare budget te boven. Eeninspannende bezuinigingsronde volgde. Hierin is door allepartijen intensief samengewerkt om het project haalbaar tekrijgen, zonder te veel afbreuk te doen aan het gewensteprogramma en de kwaliteit. Een voordeel van de wat langerevoorbereidingstijd was, dat de aannemer over meer en uitge-