Betontransitie geanalyseerd Van concept naar realiteit: een meerlagige analyse 54?CEMENT?5 2025 Achtergrond en doelstellingen Beton is een veelgebruikt materiaal in de bouwsector. De productie ervan is echter sterk afhankelijk van natuurlijke toeslagma- terialen. Schaarste van grondstoffen is een punt van zorg, te meer omdat de vraag er- naar toeneemt. Daarom worden duurzame alternatieven ontwikkeld zoals alternatieve cementgebonden materialen, alkali-geacti- veerde bindmiddelen en gerecyclede toe- slagmaterialen (fig. 1). Deze alternatieven worden ook wel groen beton genoemd, om- dat ze zorgen voor een lagere CO?-uitstoot, een minder groot beroep doen op natuurlijke grondstoffen en minder afval produceren. Groen beton is op dit moment echter nog een nicheproduct. Voor een sectorbrede overstap moeten meerdere obstakels wor- den overwonnen [5]. En om het proces te versnellen is beter inzicht nodig in de tech- nische prestaties en kosteneffectiviteit. Dit zal bijdragen aan de acceptatie door organi- saties aan zowel de vraag- als aanbodzijde, toezichthouders, onderzoekers en financiële instellingen (fig. 2). Organisaties aan de vraagzijde, zoals gemeenten, particuliere projectontwikkelaars en publieke opdracht- gevers, zijn vaak risicomijdend. Bovendien zijn ze meestal niet bekend met innovatieve betonsoorten en geven ze de prioriteit aan bewezen technieken boven duurzaamheids- doelstellingen [5]. Hun betrokkenheid is dan ook een randvoorwaarde voor de succesvolle introductie van groen beton. De betontransitie is in het onderzoek op verschillende niveaus benaderd: niche, regime en landschap (zie verderop). Deze aanpak wordt ook wel Multi-Level Perspec- tive Analysis genoemd ofwel MLP-analyse. Onderzoeksopzet Het onderzoek is kwalitatief, waarbij onder andere gebruik is gemaakt van een literatuur- onderzoek en interviews. Er is een cross-case- analyse toegepast, een onderzoeksmethode waarbij de resultaten van meerdere casestu- dies met elkaar worden vergeleken (fig. 3). Er zijn drie anonieme casussen geselecteerd: (1) een snelwegrenovatieproject (SRP), (2) een kademuurrenovatie (KMR) en (3) een fiets- en voetgangersbrugproject (FVP). Voor elk van deze casussen zijn interviews afgeno- men met relevante deskundigen (tabel 1) om een beeld te krijgen van de huidige houding binnen de bouwsector ten opzichte van groen beton. Ook is onderzocht hoe de vraagzijde tegen duurzame innovatie aan- kijkt. Casus A?Provincie A heeft een brede visie op duurzaamheid, mede ingegeven door de ambitieuze doelen op het gebied van In de ambitie de uitstoot van broeikasgassen te verminderen is een centrale rol weggelegd voor groen beton, met een aanzienlijk kleinere CO2 -voetafdruk dan gewoon beton [1]. Om een sectorbrede overstap naar dit materiaal mogelijk te maken, moeten economische, institutionele, sociale en technische obstakels worden overwonnen [1, 2 en 3]. Op de TU Delft is de dynamiek rondom deze betontransitie in Nederland onderzocht. Dat onderzoekt richtte zich op hoe opdrachtgevers de integratie kunnen versnellen. Daarbij zijn drie casussen geanalyseerd. CEMENT 5 2025 ?55 Grondstof- winning Voorbeeldoplo ssinge n: ?Alternatieve cementgebonden materialen (SCM's) ?Alkali-geactiveerde bindmiddelen (geopolymeren) ?Gecalcineerde klei ?Calciumsulfo-aluminaat (CSA) Cement- productie (bindmiddel) Beton- productie Gebruik Sloop Organisatie aan de vraagzijde Toezichthouders Onderzoekers Financiële instellingen Aanbodzijde (cementfabrikant) ? Ministeries, provincies en gemee nten ? Bouwbedrijven ? Betonproducenten ? Ingenieurs- en architectenbureaus Selectie van casussen Semi- gestructureerde interviews Cross-case- analyse Interpretatie 1 Voorbeeld van een groene betonoplossing voor de gehele levenscyclus van het materiaal 2 Belanghebbenden in de betonindustrie 3 Onderzoeksstappen 2 1 DR. YIRANG LIM Postdoc Onderzoeker Faculty of Civil Engineering and Geosciences, TU Delft MUHAMMAD ARTONO MSC. Engineer Pipeline Facility Design, PT Pertamina Patra Niaga, Indonesia Faculty of Civil Engineering and Geosciences, TU Delft PROF.DR.IR GUANG YE Professor Faculty of Civil Engineering and Geosciences, TU Delft DR. IR. JOHAN NINAN Assistant Professor Faculty of Civil Engineering and Geosciences, TU Delft auteurs 3 Tabel 1?Overzicht van geselecteerde casussen en gesprekspartners Casus Actorcode Categorie Rol Datum interview Renovatie snelweg SRP1 Opdrachtgever Projectmanager 30 april 2024 SRP2 Opdrachtgever Senior projectleider 2 mei 2024 SRP3 Opdrachtgever Duurzaamheidsadviseur 29 april 2024 SRP4 Ingenieursbureau Technisch team 15 april 2024 SRP5 Aannemer Projectmanager 10 mei 2024 SRP6 Opdrachtgever Inkoper 28 mei 2024 Renovatie kademuur KMR1 Opdrachtgever Technisch team 11 april 2024 KMR2 Opdrachtgever Projectleider 17 april 2024 KMR3 Opdrachtgever Activateam 12 april 2024 KMR4 Opdrachtgever Duurzaamheidsadviseur 9 april 2024 KMR5 Opdrachtgever Duurzaamheidsadviseur 18 april 2024 Fiets- en voetgangersbrug FVP1 Opdrachtgever Projectmanager 22 april 2024 FVP2 Aannemer Projectteam 1 mei 2024 FVP3 Betonproducent Projectteam 26 april 2024 56?CEMENT?5 2025 CO2-vermindering en circulariteit die de overheid heeft gesteld voor 2030 en 2050. De respondenten merken echter op dat er een gebrek is aan specifieke, meetbare doelen of KPI's op projectniveau, waardoor het ge- bruik van groen beton sterk afhangt van de interesse van individuele projectleiders. Er wordt prioriteit gegeven aan veiligheid en onderhoud. Daarnaast denken belangheb- benden dat innovatieve materialen, zoals groen beton, risico's met zich mee kunnen brengen op het gebied van levensduur en veiligheid. Het gebrek aan interne techni- sche expertise belemmert bovendien de controle die nodig is om groene innovaties te implementeren. Hierdoor krijgt een con- servatieve aanpak de voorkeur in zowel de ontwerp- als aanbestedingsfase. Deze casus laat zien dat de traditionele infrasector vanwege de vermeende risico's terughoudend is ten aanzien van groen beton. Projectmanager van de opdrachtgever bij casus A (SPR1): "We moeten ook externe adviseurs inhuren om daarnaar te kijken, en dat is prima. Maar een groot nadeel daarvan is dat je de kennis kwijtraakt wanneer die mensen weer weggaan, omdat het geen interne medewerkers zijn. Het is dus echt een stroom van kennis, in en uit, die je niet in je organisatie kunt houden." Casus B?Net als in casus A, is er ook in pro- vincie B een gebrek aan concrete doelen, ondanks hoge duurzaamheidsambities. Bij deze provincie wordt groen beton makkelij- ker omarmd dankzij aanbestedingsmetho- den die ruimte scheppen voor flexibiliteit en innovatie. Momenteel ontwikkelt de provin- cie een methode om de uitstootverminde- ring te kunnen meten. Bij innovatie wordt gebruikgemaakt van zowel interne expertise als academische samenwerkingsverbanden. In deze provincie wordt geopolymeer- beton toegepast bij de renovatie van een kademuur langs een fietspad. Het team durft de overstap naar geopolymeerbeton aan door het gebruik te beperken tot minder kritieke toepassingen. Zo worden de risico's geminimaliseerd en kan er ervaring worden opgedaan met het materiaal. Ondanks de moeizame kennisoverdracht naar onder- houdsteams, hiaten in de innovatieplannen en het beperkte aantal geplande projecten, zien de respondenten het huidige project als een mooie kans om stappen te zetten op het gebied van duurzame innovatie. De hoogste managementslaag moedigt transparantie over mogelijke tegenslagen aan en begrijpt dat leren van uitdagingen onderdeel is van het innovatieproces. Bij dit project worden de garantie-eisen voor het nieuwe materiaal aangepast. Ook wordt er nauw samengewerkt met onderaannemers en leveranciers om te voldoen aan speci- Uit de resultaten blijkt dat Nederlandse infrastructuur- projecten veel baat kunnen hebben bij het standaardiseren van duurzaam- heidseisen AFSTUDEERONDERZOEK Dit artikel is gebaseerd op de master- scriptie van Muhammad Artono 'Stimu- lating the Adoption of Green Concrete in the Project Level: A Demand Side Perspective' voor de master Construc- tion Management and Engineering aan de TU Delft. In zijn afstudeercommissie hadden zitting Johan Ninan, Yirang Lim en Guang Ye. Tabel 2?Overzicht van casussen Casus A B C Projectomschrijving Snelwegrenovatieproject (SRP) Kademuurrenovatie (KMR) Fiets- en voetgangers- brugproject (FVP) Opdrachtgever Provincie A Provincie B Gemeente C Projectstatus In aanbouw In aanbouw Voltooid (gebruiksfase) Betontype Conventioneel beton (CEM III) Groen beton (geopolymeer) Groen beton (geo­ polymeer, gerecycled toeslagmateriaal) Totale projectomvang Groot Groot Klein Planning en controle Ingenieursbureau Intern Intern Bewustzijn bij stakehol- ders van de pilotstatus In lage mate In hoge mate In hoge mate Belangrijkste aanbeste- dingscriteria Overlast, prijs en milieu- kostenindicator (MKI) Prijs en milieukosten­ indicator (MKI) Prijs Betaalmethode Standaard Standaard Aparte vergoeding voor betongedeelte Garantie aannemer Standaard Vrijgesteld Vrijgesteld CEMENT 5 2025 ?57 Innovatie hangt meer af van persoonlijke interesse dan organisatiebrede motivatie. Organisaties hebben ambitieuze duurzaamheidsdoelen, maar het ontbreekt aan heldere, meetbare KPI's op operationeel niveau. Technische capaciteit, risicotolerantie Pilotstatus, flexibele inkoop Conservatief, gericht op veiligheid Casus C Casus A Casus B fieke technische eisen, zoals verhardingstij- den. De provincie ziet het project als pilot, waarmee interne expertise kan worden op- gebouwd en een voorbeeld wordt gecreëerd voor toekomstige projecten. Duurzaamheidsadviseur van de opdrachtgever bij casus B (KMR 4): "Wees transparant. Weet wat de risico's zijn, en wees bereid om die te accepteren. En weet ook dat er tegenslagen kunnen zijn tijdens de ontwikkeling van het project, bijvoorbeeld qua planning of budget. Ook die moet je accepteren." Casus C?Net als in de vorige twee casussen erkent ook gemeente C het belang van de na- tionale CO2 - en circulariteitsdoelen voor 2030 en 2050. Toch ontbreekt het ook hier aan specifieke KPI's en een stapsgewijze aanpak. Het gebruik van geopolymeerbeton in dit project is grotendeels het gevolg van de motivatie van het ingenieursteam en de ma- teriaalexpertise die aanwezig is binnen de organisatie. De gemeente, die overigens zon- der gestructureerde innovatieroutekaart werkt, heeft ervoor gekozen risico's te om- armen en accepteert dan ook een bepaalde mate van onzekerheid over de langetermijn- prestaties van geopolymeerbeton. Deze keuze is gemaakt op basis van ervaringen met eerdere projecten waarbij een proactieve technische aanpak noodza- kelijk was. Het project wordt intern beheerd in samenwerking met een universiteit. Er is gebruikgemaakt van een conservatief ont- 4 De overstap naar groen beton draait niet alleen om het vervangen van technologie, maar ook om het inrichten van bredere sociotechnische systemen 4 Belangrijkste obstakels en stimulansen voor de betontransitie (per casus) werp, een aangepast budget en een voor- schrijvende aanbesteding. Bij het opschalen van laboratorium- naar projectniveau ont- staan enkele uitdagingen, vooral met betrek- king tot de omgang met verontreinigingen in toeslagmaterialen. Na de bouwfase wordt er uitvoerig getest en worden sensoren ingezet om de veiligheid en prestaties op de lange termijn te garanderen. Dit project laat zien dat de organisatie bereid is om gaandeweg te leren, waarbij het belang van samenwerking in de transitie naar duurzame materialen centraal staat. De ontwerp-, aanbestedings- en bouwfase laten zien hoe niche-innovaties kunnen wor- den beheerd en ondersteund. Projectmanager opdrachtgever casus C (FVP1) "Pas als ze ergens mee geconfronteerd worden, beginnen ze te leren. Zo hebben wij ook dingen geleerd, door een situatie te creëren waarin we geconfronteerd werden met het daadwerkelijk bouwen van een brug van geopolymeer. [...] Als je alleen maar documenten leest, leer je niet hoe je het moet doen. Het is net als met wiskundige berekeningen. Je kunt een theorieboek lezen, maar je leert het alleen door te oefenen. Alsof je leert fietsen of een instrument leert bespelen" Overzicht?Tabel 3 biedt voor elke casus een overzicht van de inzichten. Figuur 4 laat zien wat de belangrijkste obstakels en stimulansen waren. 58?CEMENT?5 2025 Lappendeken van regimes Niches (innovatie) Landschap Nederlandse betontransitie gebaseerd op MLP-analyse De MLP-analyse gaat uit van verschillende zogenoemde sociotechnische systemen. Een sociotechnisch systeem is een benadering die uitgaat van interactie tussen menselijke middelen en technologie op de werkvloer. De systemen zijn in het onderzoek verdeeld in drie eerder genoemde, onderling afhan- kelijke niveaus: landschap, regime en niche (fig. 5). Daarbij is ook geanalyseerd hoe deze niveaus op elkaar inwerken om innovaties te ondersteunen of juist te belemmeren. Landschapsniveau?Het landschapsniveau omvat brede, vaak langzaam veranderende externe invloeden, zoals klimaatbeleid en maatschappelijke aandacht voor duurzaam - heid. Invloed op de toepassing van groen komt onder meer vanuit het emissiehandel - systeem (ETS) van de EU en de Nederlandse Klimaatwet, waarin ambitieuze doelen zijn 5 5 De hiërarchie tussen de niveaus [4] opgenomen voor het verminderen van de CO2-uitstoot. Ook is er het Carbon Border Adjustment Mechanism (CBAM), waarmee be - lasting wordt geheven op CO2 -intensieve im - port naar Europa. Dit moet bedrijven ervan weerhouden hun productie te verplaatsen naar buiten Europa, om zo de Europese emis - sieregelgeving te omzeilen. Hierdoor worden sectoren indirect aangemoedigd zelf milieu - vriendelijke alternatieven te onderzoeken. Regimeniveau?Het zogenoemde regime- niveau omvat de gevestigde praktijken, regel- geving en marktstructuren die de status quo in stand houden (fig. 6). In de Nederlandse betonsector worden actoren op dit niveau, zoals brancheverenigingen en publieke op- drachtgevers, gedreven door de wens winst te maken en te voldoen aan de geldende eisen. Ze geven daarbij vaak de voorkeur aan stapsgewijze verbeteringen boven radi- cale innovaties. Tabel 3?Inzichten met betrekking tot de betontransitie Casus A B C Belangrijkste stimulans voor omarming groen beton - Bewezen staat van dienst op het gebied van innovatie en interne expertise Interne expertise en partner- schapsprogramma Aanbevolen strategie Duurzame inkoop verplichten Gezamenlijk voor- en nadelen van innovaties omarmen Projectkennis moet binnen de organisatie aanwezig zijn Duurzaamheidsdoelstellingen overheid worden erkend Ja Ja Ja Specifieke KPI's voor duurzaam bouwen Nee Nee Nee Capaciteit van intern ingenieursteam Beperkt Groot Groot Primaire drijfveer voor infrastructuur­ innovatie Regelgeving Persoonlijke interesse (project- manager) Persoonlijke interesse (project- manager) Belangrijkste obstakel voor duurzame infrastructuur Nadruk op kwaliteit Afwezigheid van beleid op ­operationeel niveau De geleerde lessen verspreiden binnen de organisatie CEMENT 5 2025 ?59 Landschap Aard van bulksector EU-ETS Verandering in staalindustrie Toenemende CO 2 -prijs SCM-cement (huidige standaard) Industriële netwerken Symbolische culturele betekenis Sectorbeleid Infrastructuur Technologie Technisch-wetenschappelijke kennis Markt, gebruikspraktijk Regime Niches Geopolymeer CCUS Gecalcineerde klei Nieuwe SCM'sRegime Niche SCM-cement (huidige standaard) Andere nieuwe SCM Geo- polymeer Gecalci- neerde klei Vulka- nische as CCUS De stabiliteit van het regime is gebaat bij stapsgewijze innovatie binnen het bestaande systeem. Dit maakt het moeilijk om ingrij- pende veranderingen door te voeren, aange- zien er al veel is geïnvesteerd in bestaande technologieën en infrastructuur, zowel finan- cieel (verzonken kosten) als structureel (padafhankelijkheid). Nicheniveau?Op het nicheniveau worden radicale innovaties en nieuwe technologieën zoals groen beton ontwikkeld. Deze niches zijn vaak afgeschermd van de druk van de reguliere markt, waardoor ze de vrijheid hebben om te experimenteren en te leren. Binnen de context van groen beton omvat dit niveau pilotprojecten en experimentele technologieën (fig. 7), zoals geopolymeer- beton en alternatieve cementgebonden materialen (SCM's), die de traditionele, CO2- intensieve bestanddelen van beton moeten vervangen. Voor de lange termijn wordt ook CCUS (Carbon Capture Utilisation Storage) als oplossing gezien, omdat het kan worden geïntegreerd in de bestaande infrastructuur. Niche-innovaties kunnen doorgaans niet op eigen kracht tot wasdom komen. Ze vereisen ondersteuning, bijvoorbeeld in de 6 De Nederlandse betontransitie binnen de MLP-analyse 7 De Nederlandse betontransitie op nicheniveau 6 7 60?CEMENT?5 2025 vorm van financiering voor onderzoek en ontwikkeling of pilotprojecten om de prakti- sche toepasbaarheid aan te tonen. Als niche-innovaties breed genoeg worden opgepakt, kunnen ze het stelsel mo- gelijk veranderen. Hiervoor is het echter wel noodzakelijk dat de ondersteunende regel- gevende kaders en de vraag vanuit de markt goed op elkaar zijn afgestemd. Dynamiek?De MLP-analyse illustreert hoe de druk vanuit het landschap en de reacties van het regime vorm geven aan niche-inno- vaties, en dat deze dynamiek uiteindelijk bepalend is voor het succes van materialen zoals groen beton. In Nederland blijft het landschap (onder meer als gevolg van het EU-ETS en het CBAM) aansturen op CO2- besparende oplossingen en zijn regime- actoren groen beton gaan zien als een haal- bare en voordelige optie. Relevantie voor Nederland De casussen laten zien hoe Nederland pro- jectstrategieën kan inzetten om de overstap naar groen beton te ondersteunen. Uit de resultaten blijkt dat Nederlandse infrastruc- tuurprojecten veel baat kunnen hebben bij het standaardiseren van duurzaamheidsei- sen bij aanbestedingen, en bij financiële en juridische ondersteuning. Dit zou een drem- pelverlagend effect kunnen hebben. Organi- saties aan de vraagzijde, zoals gemeenten en publieke opdrachtgevers, kunnen een belangrijke rol spelen door heldere duur- zaamheidsdoelen te stellen, innovatie aan te moedigen en stimulansen te bieden voor leveranciers van groen beton. Uit de MLP-analyse blijkt dat de over- stap naar groen beton in Nederland niet al- leen draait om het vervangen van technolo- gie, maar ook om het opnieuw inrichten van bredere sociotechnische systemen. Land- schapsdruk (bijvoorbeeld als gevolg van kli- maatdoelen) destabiliseert het traditionele regime, waardoor er mogelijkheden ont- staan voor het opschalen van niche-innova- ties. Initiatieven zoals het Betonakkoord fungeren als intermediair: ze brengen acto- ren uit het regime op één lijn met niche-op- lossingen en zorgen voor meer samenwer- king tussen de verschillende niveaus. De cruciale rol van beton in Nederland reikt dus verder dan enkel functionele toepassin- gen, en symboliseert daarmee de bredere uitdaging met betrekking tot duurzame groei. Door effectief gebruik te maken van de dynamiek tussen de verschillende ni- veaus, kan Nederland een voortrekkersrol spelen bij systeemveranderingen in de bouwsector en zichzelf positioneren als we- reldleider op het gebied van duurzame bouwpraktijken. De MLP-analyse benadrukt het samenspel tussen technische innovaties, beleidsinterventies en maatschappelijke betrokkenheid bij het stimuleren van de betontransitie. Conclusies en aanbevelingen De overstap naar groen beton kan een grote bijdrage leveren aan het behalen van de Ne- derlandse klimaatdoelstellingen. Dit vereist echter wel actieve participatie en ondersteu- ning op alle niveaus van het sociotechnische systeem. Door gebruik te maken van strate- gieën uit de MLP-analye en inzichten uit Nederlandse casuïstiek, kunnen organisaties aan de vraagzijde een centrale rol spelen bij de normalisering van groen beton en duur- zame bouwmethoden, en zo een internatio- naal voorbeeld stellen. Belangrijkste aanbevelingen: Moedig pilotprojecten aan: ondersteun pilotprojecten op het gebied van groen beton in verschillende sectoren, om zo de presta- ties en betrouwbaarheid van het materiaal te bewijzen. Moedig innovatie aan: bied financiële sti- mulansen voor organisaties aan de vraagzij- de die gebruikmaken van groen beton, om zo de zorgen over de eventuele risico's te verminderen. Pas de normen aan: neem duurzaamheids- criteria op in nationale en regionale bouw- normen, zodat groen beton voldoet aan zowel de wettelijke vereisten als de verwach- tingen van de markt. Het onderzoek laat zien dat de vergroening van de bouwsector afhankelijk is van samen- werking tussen beleidsmakers, organisaties aan de vraagzijde en belanghebbenden uit de sector zelf.? LITERATUUR 1?Liew, K.M., Sojobi, A.O., & Zhang, L.W., Green concrete: Prospects and challenges. Construction and Building Materials 156, 2017, 1063?1095. 2?Sivakrishna, A., Adesina, A., Awoyera, P.O., & Rajesh Kumar, K., Green concrete: A review of recent developments. Materials Today: Proceedings 27, 2020, 54?58. 3?Suhendro, B., Toward Green Concrete for Better Sustainable Environment. Procedia Engineering 95, 2024, 305?320. 4?Geels, F.W., Technological transitions as evolutionary reconfiguration processes: A multi-level perspective and a case-study. Research Policy 31(8), 2002, 1257?1274. 5?Wesseling, J.H., & Van der Vooren, A., Lock-in of mature innovation systems: The transformation toward clean concrete in the Netherlands. Journal of Cleaner Production 155, 2017, 114?124. 6?Geels, F.W., Ontologies, socio- technical transitions (to sustainability), and the multi-level perspective. Research Policy 39(4), 2010, 495?510. CEMENT 5 2025 ?61