Afsluitdijk: spectaculaire eenvoud Overzicht projectonderdelen versterking en vernieuwing Afsluitdijk 1 De eerste fietsers en wandelaars passeren de vernieuwde Afsluitdijk, juli 2023 (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Jan Wessels) 1 6? CEMENT 7 2024 De Afsluitdijk is rond 1930 aange- legd op basis van de toen bekende inzichten met betrekking tot zee- spiegelstijging en mogelijke stormvloeden (zie ook artikel 'Afsluit- dijk: 400 jaar geschiedenis', elders in deze special). De Staatscommissie onder leiding van Hendrik Lorentz ging uit van een storm - vloedpeil van NAP +3,5 m en een significante golfhoogte Hs van 2,5 m. Tegenwoordig zijn er vernieuwde inzichten in waterveiligheid. Nu wordt er op basis van het Hydra-NL mo- del uitgegaan van een stormvloedpeil van NAP +5,5 m met een kans van optreden van eens in de 10.000 jaar. De significante golf - hoogte Hs is 4 m. Behalve de toename in hoogte, is een nieuw criterium geïntrodu - ceerd: het maximale overslagdebiet van 10 liter per seconde per strekkende meter (l/s/m) (tabel 1). Door deze hogere waterstanden en golven moet niet alleen de dijk worden versterkt, er ontstaat ook een nieuw probleem met het afvoeren van het water uit het IJsselmeer. De periodes waarin het spuien van water vanuit het IJsselmeer naar de Waddenzee mogelijk is ? nodig om het waterpeil op het IJsselmeer te handhaven ? worden namelijk korter. Dit is uitgelegd in figuur 3. De groene lijn geeft de waterstanden aan bij eb en vloed aan de Waddenzeezijde en de grijze lijn het peil op het IJsselmeer. Het groen gearceerde deel geeft aan wanneer het peil op het IJsselmeer hoger is dan in de Waddenzee en laat dus het venster zien waarin kan worden gespuid. Als de waterstanden in de Waddenzee stijgen (rode lijn) wordt dit venster kleiner. De hoe- veelheid water die moet worden gespuid neemt echter niet af; er zal dus in kortere tijd meer moeten worden gespuid. PROJECTGEGEVENS project Versterking en vernieuwing Afsluitdijk opdrachtgever Rijkswaterstaat opdrachtnemer Levvel, bestaande uit BAM, Van Oord, Rebel en Invesis ontwerp BAM Infraconsult De Afsluitdijk doet al meer dan 90 jaar dienst als waterkering en heeft een belangrijke taak om het achterland te beschermen tegen overstromingen. Maar dit iconische waterbouwkundige project is niet 'slechts' een stormvloedkerende dam. De versterking en vernieuwing omvat dan ook vele uiteenlopende en interessante onderdelen. Rijkswaterstaat heeft daarbij veel aandacht besteed aan de cultuurhistorische waarde, waardoor een samenspel is ontstaan tussen respect voor het oude en de noodzakelijke vernieuwing. De uitstraling van spectaculaire eenvoud is hierdoor zelfs versterkt. Tabel 1?Hydraulische randvoorwaarden toen en nu Golfcondities ToenNu Stormvloedpeil NAP +3,5 mNAP +5,5 m Significante golfhoogte Hs = 2,5 mHs = 4 m Kans van optreden 1:100 jaar1:10.000 jaar Overslagdebiet max 10 l/s/m CEMENT 7 2024 ?7 Kortgezegd heeft dat geleid tot de volgende uitvraag van Rijkswaterstaat (RWS) aan de markt: Het verhogen en versterken van de dijk; Het toevoegen van pompcapaciteit om het verkleinde spuivenster in de toekomst te compenseren. Winnende aanbieding RWS heeft in 2018 het project definitief ge - gund aan het bouwconsortium Levvel voor het ontwerpen, bouwen, financieren en on - derhouden gedurende 25 jaar. Levvel bestaat uit BAM, Van Oord, Rebel en Invesis. De naam Levvel is gebaseerd op 'Lely's Erfgoed Veilig - gesteld' in palindroom (fig. 4). Daarnaast ver - wijst de naam naar het peilbeheer van het IJsselmeer en het keren van hoog water, twee belangrijke functies van de Afsluitdijk. De contractvorm is Design, Build, Fi - nance and Maintain (DBFM). Het voert voor dit artikel te ver om dit DBFM-contract uit- voerig te behandelen. Het winnende idee van Levvel heeft een eigen invulling gegeven aan de uitvraag van RWS: Het verhogen en versterken van de dijk is voor een belangrijk deel uitgevoerd met het door BAM zelf ontwikkelde XblocPlus, voor dit project omgedoopt tot Levvel-blocs (zie het artikel 'Een nieuwe jas voor de Afsluit- dijk', elders in deze special van Cement). De gevraagde afvoercapaciteit is tweeledig ingevuld: ? Zes nieuwe pompen, die ondanks de enor- me omvang slechts een deel van de gevraag - de extra waterafvoer leveren (zie het artikel 'Spuien als het kan, pompen als het moet', elders in deze special). ? De rest van de gevraagde afvoercapaciteit wordt geleverd door de toevoeging van extra spuicapaciteit (2x vier nieuwe spuikokers) in het spuicomplex Den Oever. Dankzij de extra spuicapaciteit kan de inzet van de pompen worden beperkt en daarmee de energiebehoefte aanmerkelijk worden gereduceerd. In het navolgende worden de meest interes- sante projectonderdelen die deel uitmaken van het project van Levvel beschreven, van west (Den Oever) naar oost (Kornwerder- 2 Uitstraling van spectaculaire eenvoud 3 Verkleining spuivenster als gevolg van zeespiegelstijging 4 Logo bouwconsortium Levvel IR. HANS RAMLER TU Delft, voorheen BAM Infra auteur 2 3 4 8? CEMENT 7 2024 zand). Op een deel van de onderdelen wordt in afzonderlijke artikelen in deze special dieper ingegaan. Waar dat het geval is, wordt daar naar verwezen. In het kader 'Overige projecten op de Afsluitdijk' is meer te lezen over andere projecten. Inkoopstation Den Oever Rijdend vanaf de A7 in Noord Holland richting Afsluitdijk, is het inkoopstation het eerste nieuwe onderdeel van het project (foto 7). In dit gebouw komt de voedingskabel voor de stroomvoorziening richting Spuicomplex Den Oever binnen. Deze voedingskabel wordt in dit inkoopstation verdeeld en met ondergrondse boringen naar de juiste loca - ties gebracht. Het gebouw is onopvallend ingepast in het landschap aan de IJssel - meerzijde langs de A7. Voor de volledigheid: ook aan de Friese zijde (oostzijde) is een Inkoopstation gebouwd. Keersluis Den Oever De schutsluizen in Den Oever en Kornwer- derzand waren onderdeel van de primaire waterkering en zouden met de versterking van de Afsluitdijk ook moeten worden ver- hoogd. Omdat ze ruim 90 jaar oud zijn, was dit echter te risicovol. Daarom is ervoor ge- kozen om voor de schutsluizen nieuwe keer- sluizen te bouwen, om het achterland te beschermen. Bij dit sluiscomplex moesten tevens de omliggende dijken worden ver- hoogd tussen de draaibruggen en de nieuwe keersluis (foto 6). Bij het bouwen van de keersluis is ook de oude schutsluis aan een grondige renova - tie onderworpen. Tijdens het droogzetten bleek deze oude sluis nog in opmerkelijk goede staat te verkeren, hetgeen het duurza - me karakter van het materiaal beton nog eens onderstreept. 5 Overzicht Afsluitdijk (bron: Rijkswaterstaat) TERMINOLOGIE SLUIZEN Schutsluis: Sluis die het mogelijk maakt schepen van het ene naar het andere waterpeil te brengen (schutten). Spuisluis of spuigroep: sluis of bouw- werk bedoeld om overtollig binnenwa- ter te spuien. Niet bedoeld om scheep- vaart te laten passeren. Spuikoker: onderdeel van spuisluis, waar water doorheen stroomt. Keersluis: sluis om (hoog)water te kun- nen keren. Als het waterpeil normaal is, is de sluis open. In gesloten toestand niet bedoeld om schepen te laten pas- seren. Spuimiddel: spuisluis of pomp voor het afvoeren van water. Spuicomplex: het geheel aan spuimid- delen (spuisluizen en pompen). 5 CEMENT 7 2024 ?9 Uitstroomconstructie gemaal Leemans Naast de schutsluis bij Den Oever ligt het ge- maal Leemans. Dit was samen met het meer zuidelijk gelegen gemaal Lely verantwoorde- lijk voor het droogmalen van het Wieringer- meer. En samen zorgen ze ervoor dat de Wieringermeerpolder droog blijft. Door de hogere dijken (foto 6) moest de onderliggende afvoerkoker van gemaal Leemans worden verlengd (in de bocht van de verhoogde dijk, zie foto 6). 7 6 6 De twee draaibruggen (A), de nieuwe keersluis (B), de schutsluis (C), de hogere dijken tussen de draaibruggen en de nieuwe keersluis (D) bij Den Oever en de verlengde afvoerkoker van gemaal Leemans (E) 7 Inkoopstation Den Oever (foto's: Rijkswaterstaat/Levvel/Topview) 10? CEMENT 7 2024 A B D D E C 8 Golfbrekers in de Waddenzee bij Den Oever: D15 (A), de Lucifer (B) en de Banaan (C) 9 Bovenaanzicht kazematten (foto's: Rijkswaterstaat/Levvel/Topview) 10 Werkzaamheden aan de kazematteneilanden (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Jan Wessels) Dammen bij Den Oever Om de golfcondities bij Den Oever te beper- ken, zijn bij de aanleg van de Afsluitdijk drie dammen gebouwd aan de Waddenzeezijde (foto 8). Deze dienen als golfbrekers en heb- ben een belangrijke ecologische functie voor lepelaars. Deze dammen zijn recent ver- sterkt. Twee dammen hebben vanwege hun vorm de bijnamen 'lucifer' en 'banaan' ge- kregen. De derde dam heet D15. Kazematten Den Oever Zowel aan de kant van Noord-Holland als Friesland zijn bij de aanleg van de Afsluitdijk fortificaties gebouwd met zogenoemde kaze - matten (relatief kleine betonnen of stenen bunkers, foto 9). De kazematten zijn groten - deels intact gebleven en de eilanden waarop 8 ze liggen zijn zo goed mogelijk in oorspron - kelijke staat terug gebracht, vanwege de grote cultuurhistorische waarde (foto 10). Spuicomplex Den Oever Iets ten oosten van de eerder genoemde schut- en keersluis ligt het spuicomplex Den Oever. Dit is samen met het versterken van de dijk het meest complexe gedeelte van de Afsluitdijk. Levvel werkt hier aan de volgen - de onderdelen (letters corresponderen met figuur 11): A?Twee nieuwe pompgebouwen aan weers- zijden van het spuicomplex, met daarin 2x drie pompen met een totale gegarandeerde pompcapaciteit van 235 m³/s (zie het artikel 'Spuien als het kan, pompen als het moet', elders in deze special); 9 10 CEMENT 7 2024 ?11 C B A 11 11 Spuicomplex Den Oever (bron: Rijkswaterstaat/Levvel) OVERIGE PROJECTEN OP DE AFSLUITDIJK Een aantal onderdelen van de versterking en vernieuwing van de Afsluitdijk wor- den op een later moment aangepakt of zijn al eerder aangepakt: ? Draaibruggen Twee draaibruggen in de A7 bij Den Oever geven toegang tot de achterliggende keer- en schutsluis en zijn binnenkort aan groot onderhoud of vervanging toe. Hetzelfde geldt voor de draaibruggen bij Kornwerderzand. ? Bestaande spuisluizen De bestaande spuisluizen bij Den Oever (3x vijf betonnen spuikokers) en Kornwer- derzand (2x vijf spuikokers) zorgen al meer dan 90 jaar voor het op peil houden van het IJsselmeer. Deze moeten allebei worden gerenoveerd. ? Vlietermonument Bij de Vlieter bevindt zich het Vlietermonument. Dit bestaat uit een basis waarin zich een horecagelegenheid bevindt, een platform met balustrade en luifel, en een uitkijktoren. Het monument, ontworpen door Willem Dudok, is onlangs geres- taureerd en er zijn plannen om de horecagelegenheid geheel te vernieuwen. ? Schutsluis Kornwerderzand Net als bij Den Oever bevindt zich bij Kornwerderzand ook een schutsluis. Er bestaan plannen om deze sluis te verruimen. Meer informatie over alle onderdelen staat op www.deafsluitdijk.nl. B?Nieuwe spuisluizen met 2x vier betonnen kokers onder de A7, tussen de bestaande spuisluizen in. In elke koker bevinden zich twee stalen hef - schuiven. De verwachte afvoer van deze nieuwe spuisluizen bedraagt 2063 m³/s (bij een verval van 1 m en alle spuikokers geopend). Om het karakter van de bestaande heftorens te behouden is ervoor gekozen de aandrij- ving van de nieuwe stalen deuren op een zeer vernuftige wijze beneden het wegdek aan te brengen (zie het artikel 'Spuien als het kan, pompen als het moet', elders in deze special). De dijk en de A7 Na het passeren van spuicomplex Den Oever gaat de A7 over naar een dijk. Om deze dijk te beschermen tegen hogere golven is een hogere kruinhoogte nodig en aan de Wad - denzeezijde een zwaardere dijkbekleding (foto 12). Die dijkbekleding, waarvoor onder meer het Quattroblock en het XblocPlus is toegepast, is beschreven in het artikel 'Een nieuwe jas voor de Afsluitdijk', elders in deze special. Behalve de werkzaamheden aan de Waddenzeezijde van de dijk is ook de ver- nieuwing van de A7 het vermelden waard. In de oude situatie voldeden de vluchtstroken niet meer aan de huidige vereiste breedte. Om te voorkomen dat voor de nieuwe vluchtstrookbreedte van 3,50 m een verbre- ding van het dijklichaam nodig zou zijn, is ervoor gekozen om de middenbermbreedte te verkleinen (fig. 13). De verkleining was echter dusdanig dat het standaard type ge- leiderail niet meer kon worden toegepast. Hiervoor is een nieuw type geleiderail ont- wikkeld. Breezanddijk Breezanddijk is een plaats halverwege de Afsluitdijk die veel automobilisten kennen als de enige locatie waar je op de Afsluitdijk 12? CEMENT 7 2024 A B B A kunt keren. Breezanddijk was ten tijde van de aanleg van de Afsluitdijk een distributie- locatie geworden. Daarna deed het dienst als een vluchthaven. Ook voor de vernieu - wing van de Afsluitdijk was dit een belang - rijke logistieke hub (foto 14). Verbeelding tankversperring op de Afsluitdijk De Afsluitdijk had vroeger een belangrijke militaire functie. Deze functie heeft de Af - sluitdijk niet meer, maar verwijzingen naar het verleden zijn nog te zien. Op de fiets rij- dend vanuit Breezanddijk richting het oos- ten is vlak voor de Vismigratierivier (zie ver- derop) een onderbreking te zien van het patroon van het boventalud aan de Wadden - zeezijde (foto 15). Dit staat symbool voor de tankversperring die tijdens de Tweede We- reldoorlog op de dijk is gezet (foto 16). Tot de vernieuwing en versterking van de Afsluit- dijk is de tankversperring blijven staan, maar tegenwoordig ligt deze onder de ver- nieuwde dijk. 14 12 13 12 Versterking van de Afsluitdijk (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Jan Wessels) 13 Dwarsdoorsnede van de vernieuwde A7 met de verbrede vluchtstroken en de versmalde middenberm met het nieuwe type geleiderail (bron: Saferoad) 14 Breezanddijk met links de loswal (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Topview) CEMENT 7 2024 ?13 15 Voormalige tankversperring (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/ Jan Wessels)? 16 Symbolische onderbreking in het boventalud (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Jan Wessels) 17 Impressie van de nu al mondiaal vermaarde Vismigratierivier (bron: Feddes/Olthof-Landschapsarchitecten) 18 De in aanbouw zijnde stormvloedkerende schuifdeur (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Topview) 17 15 18 16 Vismigratierivier Eén van de hoogtepunten van de vernieuwde Afsluitdijk is de Vismigratierivier vlakbij het spuicomplex Korn - werderzand. Zoals ook in het artikel 'Afsluitdijk: 400 jaar geschiedenis' is beschreven, had de aanleg van de Af - sluitdijk in 1932 een enorme impact op de natuur. Be- halve het verdwijnen van de natuurlijke overgang van zout naar zoet water, werd ook een belangrijke vismi - gratieroute abrupt afgesneden. Met de aanleg van de Vismigratierivier, met het zogenoemde Doorlaatmiddel Vismigratierivier die de dijk doorkruist, wordt deze in - breuk op de natuur voor een deel hersteld. Net als des- tijds de waterbouwkundige wereld over onze schouders meekeek tijdens de aanleg van de Afsluitdijk, kijkt nu de ecologische wereld mee hoe dit fraaie kunststukje gaat uitpakken. Meer over de aanleg is te lezen in het artikel 'Doorlaatmiddel Vismigratierivier: innovatieve ecologi - sche verbinding', elders in deze special. 14? CEMENT 7 2024 Keersluis Kornwerderzand Voor de keersluis bij Kornwerderzand geldt hetzelfde als bij Den Oever: de schutsluis volstaat niet om stormvloeden vanuit de Waddenzee te kunnen keren. In Den Oever is een verhoogde keersluis aan de schutsluis gebouwd. Kornwerderzand behoort samen met de kazematten tot een beschermd dorpsgezicht. Een hogere keersluis met puntdeuren direct voor de schutsluis in de tussenhaven, zoals bij Den Oever, zou hier- aan afbreuk doen. Daarom is aan de noord - kant van de twee draaibruggen onder het maaiveld een roldeur gebouwd die, ook weer vanwege dat beschermde dorpsgezicht, gro- tendeels aan het oog onttrokken is. Een bij- zonder detail van deze enorme keerdeur is het vermelden waard. De rails waarover de roldeur loopt liggen 2 m onder de bodem en zijn bedekt met slib. Om sluiting van de keer- deur mogelijk te maken, zijn op de kopse kant van de deur waterjets geïnstalleerd die tijdens het sluiten het slib wegspuiten. De Keersluis bij Kornwerderzand is inmid - dels in beheer bij RWS. Trots Vanuit 'Google Maps' lijkt de Afsluitdijk een saaie dam waar weinig valt te beleven. Maar dit artikel, tezamen met het artikel 'Afsluit - dijk: 400 jaar geschiedenis' elders in dit num - mer, maakt hopelijk duidelijk dat de Afsluit - dijk van enorme cultuurhistorische waarde is, een verzameling van innovaties, een toeris - tische trekpleister en een project waar we als Nederland heel trots op mogen zijn! 19 De plaatsing van de stalen roldeur (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Jan Wessels) 20 Het Kazemattenmuseum bij Kornwerderzand (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Jan Wessels) 21 Het Afsluitdijk Wadden Center uit 2018 (foto: Wikimedia/Dominicus Johannes Bergsma) TOERISTISCHE TREKPLEISTER De Afsluitdijk is niet alleen een bijzon- der civieltechnisch kunststuk, het is ook een toeristische trekpleister. Dat komt onder meer tot uiting in het Kazemattenmuseum bij Kornwerder- zand, waarin wordt ingegaan op de Slag om de Afsluitdijk bij de Duitse aanval op Nederland in 1940. Bij het Afsluitdijk Wadden Center kunnen bezoekers kennismaken met de geschiedenis en toekomst van de Afsluitdijk, de Waddenzee (UNESCO Werelderfgoed) en het IJsselmeer. Ook de nieuwe Vismigratierivier wordt toe- gankelijk voor het publiek. Al met al meer dan genoeg aanleiding voor een bezoek! 20 21 19 CEMENT 7 2024 ?15