Schoonbeton vraagt om co?rdinatie3201528Schoonbetonvraagt omco?rdinatie1Nieuwbouw Stadscampus Saxion Enschede (3): SchoonbetonSchoonbeton vraagt om co?rdinatie 32015 29Eind2013verscheendevernieuwdeCUR-Aanbeveling100?Schoonbeton(CUR100).Naastdiversetechnischinhoudelijkewijzigingen,ligtnumeerdaneerderhetaccentopdeafstemmingenco?rdinatievandediversedisciplines,uittevoerendooreenschoonbetonco?rdi-nator.Daarnaastwordtmeeraandachtbesteedaandespecificatievanschoonbeton.DenieuwbouwvanSaxioninEnschedeisheteersteprojectwaarbijvanafdestartisgewerktconformCUR100.Ditprojectgeefteenaardiginzichtindevoordelenvanhetwerkenmetdenieuweaanbeveling.In het project Saxion Enschede is bijna al het beton, op dat in defundering na, uitgevoerd als schoonbeton. In het aanbestedings-contract is door de ontwerpers een projectspecificatie uitgewerkt(zie kader Projectspecificatie) met behulp van de tabellen 1 en 2van CUR100. De projectspecificatie is als bijlage in het contractopgenomen en gaf in het voortraject de mogelijkheid om alsontwerpers specifieke schoonbetonaspecten af te stemmen envast te leggen. Daarnaast kreeg het schoonbeton zo een plaats inhet bouwproces. De aannemer werd al voor de aanbestedingmeegenomen in de ontwerpgedachte van het schoonbeton enwas ge?nformeerd over risicovolle en prijsbepalende onderdelen.Schoonbetonco?rdinatorNieuw in CUR100 is de voorgeschreven rol van de schoonbeton-co?rdinator. De co?rdinator verzorgt met name de afstemmingtussen de verschillende disciplines, zowel in ontwerp- alsuitvoeringsfase. Er is gebruikgemaakt van de in CUR100genoemde tools, zoals een startbespreking, werkplannen enbegeleiding van het uitvoeringstraject. Dit laatste van hetmaken en beoordelen van proeftegels tot en met het storten enafwerken van de betonconstructie.Ten behoeve van de afstemming vonden schoonbetonoverleggenplaats, waarin naast de aannemer ook de ontwerpers en leveran-ciers waren betrokken. Het resultaat hiervan werd verwerkt envastgelegd in werkplannen. In dit soort overleggen is een doel-gerichte en technisch inhoudelijke benadering essentieel.Proeftegels en proefstortsDe eerste horde die moest worden genomen, bestond uit deafstemming van de mengsels van het in het werk gestorte enhet prefab beton. Naast de schoonbetoncriteria speelden deplanning en de duurzaamheidsambitie hierin een grote rol.Beide leveranciers werken met attestbeton, dus niet met uitslui-tend hoogovencement of portlandcement. De mengselsamen-stelling kan hiermee per situatie worden bepaald en afgestemd,onder andere door te vari?ren in de hoeveelheid hoogovenslak.De korte ontkistingstijd van het prefab beton vroeg om eenlagere hoeveelheid hoogovenslak. Dit leidde tot een iets donker-der oppervlak dat tevens gevoeliger is voor vlekvorming.Om de juiste kleur en maximale kleurverschillen vast te stellen,zijn proeftegels gemaakt voor het ter plaatse gestorte beton enhet prefab beton. Dit conform de procedure van CUR100(par. 5.5.3). Uit deze serie zijn in overleg drie tegels geselecteerdom vast te stellen wat de acceptabele grijstinten waren (foto 2).Daarbij werd besloten dat maximaal ??n grijsschaal verschiltoelaatbaar was tussen prefab en in het werk gestort beton.Hiermee werd voor beide soorten de boven- en ondergrens ingrijstint vastgesteld. De meerwaarde van deze werkwijze is datook grote kleurverschillen tussen naast elkaar staande elemen-ten worden voorkomen. Een absolute benadering op basis van??n monster schiet doorgaans tekort.Na het bepalen van de mengsels is een aantal wanden in dekelder gebruikt als proefwand om ook de uitvoeringswijze`schoonbetonproof' te maken. Dit betrof wanden in toekom-stige sanitaire ruimten, waar het beton in een later stadium zouworden getegeld.ir. Ronald Wenting,ing. Theo van WolfswinkelABT bv1 In het project Saxion Enschede is bijna al het beton, opdat van de fundering na, uitgevoerd als schoonbetonDrieluikDit is het derde artikel in een serie van drie over de nieuwe Stadscampus vanSaxion in Enschede. Dit artikel gaat in op het schoonbeton en de ervaringenmet de vernieuwde CUR-Aanbeveling 100. In het eerste deel,`Flexibiliteit inconstructie', wordt het constructief ontwerp beschreven en in het tweede deel,`Sturen op CO2-emissie van beton', de carbon footprint van het beton.ProjectspecificatieEnkele projectkenmerkende aspecten die in de projectspecificatiezijn opgenomen, zijn:- toepassing van hoogovencement (mede vanwege duurzaamheid);- oppervlakteklasse B2 voor het prefab beton en klasse B1 voorde in het werk gestorte wanden;- de gewenste grijstint: III conform CUR100-grijsschaal;- het maximale verschil van ??n grijstint conform CUR100-grijs-schaal tussen het prefab en in het werk gestorte beton;- de maximale wisseling tussen de vloerplaten als gevolg vanverschil in doorbuiging;- een tekening met plaatnaden- en centerpennenpatroon, afge-stemd op de vaste stramienmaten in het gebouw en bepalendvoor het type bekisting.Schoonbeton vraagt om co?rdinatie3201530stortfase 1stortfase 2stortlat verwijderdontkist (fase 3)stortnaad vlakstortfase 1stortfase 2ontkist (fase 3)profiellat verwijderdstortnaad met verdiept profiel5 De ovale kolommen vormen een specifiek onderdeel van hetprefab beton en zijn staand gestort6 Hoge kolommen werden in verband met de beschikbare hoogtein de hal buiten gestort2 Overeengekomen acceptabele grijstinten prefab beton3 Detaillering stortnadenbron: VOBN4 De schoonbetonnen souterrainwanden hebben een schuin afgesnedenbovenzijde om licht te scheppen in de kelderIn het werk gestorte wandenDe aannemer maakte bij voorkeur gebruik van een systeem-bekisting. De kwaliteit van de plaat is daarbij grotendeelsbepalend voor het eindresultaat. Om het voorgeschrevenplaatnadenpatroon mogelijk te maken, werden op dezesysteembekisting nieuwe bekistingsplaten toegepast. Hetcenterpenpatroon werd afgestemd op de systeembekisting.Ook het aantal centerpennen werd beperkt ten opzichte vanwat was voorgeschreven in de projectspecificatie.234Schoonbeton vraagt om co?rdinatie 32015 31Naar aanleiding van de proefstorten zijn de bekistingselementenverstijfd, waarmee lekkende centerpennen en plaatnadenwerden voorkomen. Ter voorkoming van niet-vlakke plaatnadenwerd de dikte van de bekistingsplaten goed op elkaar afgestemd.Daarnaast zijn de omkanten en centerpengaten behandeld. Ditis ter voorkoming van delaminatie van de platen als gevolg vaninwerking van vocht.Het moment van ontkisten werd deels bepaald door de plan-ning. De aannemer ontkistte bij voorkeur na een dag zodat debekisting meteen weer kon worden ingezet en de hoeveelheidbekisting kon worden beperkt. Echter vanuit kwaliteitsoogpuntvan schoonbeton is het aan te raden de wanden juist langer inde bekisting te laten staan. Voor schoonbeton geldt nabehande-lingsklasse drie volgens de NEN 13670. Hiermee wordt bepaalddat er moet worden nabehandeld totdat het beton op 50% vande eindsterkte is. Praktisch gezien zou dat in dit geval beteke-nen dat de bekisting enkele dagen tot ruim een week moestblijven staan, afhankelijk van weersomstandigheden. Gekozenis voor ontkisten na twee dagen, waarna de wanden zijn afge-dekt met zeilen. Hiermee werden tevens leksporen vanuitregenwater voorkomen.De verticale stortnaad in de wanden werd gecre?erd metharingraatstaal en een lat tegen de bekisting aan. Deze voor-komt weglekken van vocht op de stortnaad, zodat deze strak ennetjes is geworden. Hiermee wordt de verticale stortnaadhetzelfde als de plaatnaad in een doorgaande bekisting (fig. 3).In de praktijk is dit een kritisch detail; de bekisting moet exacten dicht tegen de gestorte wand aansluiten.Tijdens de proefstorts is het mengsel aangepast naar aanleidingvan luchtbellen aan het oppervlak. Hiervan was met name56Schoonbeton vraagt om co?rdinatie32015327 Kistdetail van de schoonbetonnen ellipsvormige kolommensprake in de afschuining aan de bovenzijde van de kelderwand,die was voorzien ten behoeve van extra lichtinval in de kelder(foto 4). De consistentieklasse is aangepast van S3 naar S4. Uithet patroon van de luchtbellen bleek dat de wijze van storten(met de pomp) en verdichten moest worden aangepast. Doorde slang vaker over korte afstand te verplaatsen, wordt de hori-zontale verplaatsing van het beton in de bekisting beperkt.Juist doordat er op drie proefwanden kon worden ge?xperi-menteerd met de uitvoeringswijze, was de aannemer in staatom op de eerste schoonbetonwand kwaliteit te kunnen latenzien. De afstemming tussen uitvoering en de betonmortel-leverancier was hier mede bepalend in.Prefab betonOok in de prefabfabriek is gebleken dat schoonbeton specifiekeaandacht behoeft ? hoewel de kwaliteit van prefab beton door-gaans al behoorlijk op niveau is. Specifieke kwaliteitsaspectenvanuit opdrachtgever en gebruikers moeten worden vertaald inhet productieproces in de fabriek. In dit project bleek de kwali-teit van de sparingsmallen in de binnenspouwbladen kritisch tezijn. Afwijkingen hierin veroorzaken storende afwijkingen inde dagzijde, die extra opvallen door de lichtinval in de raam-openingen. Het algehele beeld kan goed zijn, zeker vanuit dealgemeen geldende regel dat schoonbeton op een afstand van5 m moet worden beoordeeld. Dit betekent echter niet dat erop detailniveau niet hoeft te worden bijgestuurd. Juist in dedetails wordt de kwaliteit gemaakt.De basiskwaliteit kwam op niveau door het frequent bijwerkenofwel herstellen van de mallen en de binnenopslag van deelementen gedurende de eerste dagen na ontkisten. Bij groteelementen met relatief zware wapening werd de wapeningopgehangen, zodat de aftekening van afstandhouders werdvoorkomen. Ook de stortvolgorde van de aan de wand beves-tigde oplegneuzen werd aangepast naar aanleiding van deeerste storts. Door de oplegneuzen na enkele uren direct op dewand te storten, hoefden de wanden niet meteen na stort teworden ontkist. Daarmee werd aftekening van oplegblokje inhet relatief jonge beton voorkomen.De ovale kolommen vormen een specifiek onderdeel van hetprefab beton (foto 5) en zijn staand gestort in een stalen mal.De verdiepingshoge kolommen (foto 6) konden binnen wordengestort, hogere kolommen werden buiten gestort in verbandmet de beschikbare hoogte in de hal. De hoogte en slankheidvan de kolommen in combinatie met de aanwezigheid van degains en wapening onderin de kolommen (foto 7), vroegen omeen zorgvuldige opbouw tijdens het storten. Dit om groteluchtbellen aan het oppervlak te voorkomen, zelfs met detoepassing van zelfverdichtend beton.Bij de kolommen die buiten zijn gestort, speelden ook deweersomstandigheden een rol. Bij het storten in een relatiefkoude periode (oktober 2014) bleef de sterkteontwikkeling inhet buitenoppervlak achter. Dat leidde tot afwijkingen in hetoppervlak (kleurverschil en loslaten cementhuid) bij hetontkisten. Door het minimaliseren van de valhoogte en hetverwarmen van de bekisting tijdens het storten, kon degevraagde kwaliteit worden bereikt.In de montage van de prefab elementen is extra gelet op demaatvoering. Door de elementen afzonderlijk op positie testellen, werden maatafwijkingen ten opzichte van aansluitendebouwkundige onderdelen en in de voegen beperkt.Ervaringen schoonbetonco?rdinatorHet project bevindt zich tijdens het schrijven van dit artikel inde afbouwfase. Dit is het juiste moment om de laatste slag voorhet schoonbeton te maken: de esthetische afwerking. Dankzijhet bijsturen tijdens de proefstorts door aannemer en leveran-ciers, is een mooi resultaat neergezet. Ook weten we op welkepunten in het werk mogelijk nog aanvullend moet wordenafgewerkt.Dit project laat zien dat de aanpassingen in CUR100 effectiefzijn. Juist door vooraf te sturen op kwaliteit en tijdens hetproces bij te sturen, kon een goed resultaat worden gehaald. Ditgaat over het proces, maar belangrijker dan dit is de wil van departijen om er iets moois van te maken. Ingezet door deopdrachtgever, uitgewerkt door de ontwerpers en verwezenlijktdoor de aannemer en de leveranciers. 7