1  De langsgevels van de Swiss Life Arena zijn ontworpen als golvende 'gordijnen' met diepe vouwen, foto: Marti AG IN HET WERK GESTORT theater gordijn Swiss Life Arena, Zürich, Zwitserland 50? CEMENT 7 20 23 beton in beeld door ir. Kirsten Hannema OPTISCHE ILLUSIE Voor de vormgeving van de gevel van de Swiss Life Arena lieten de architecten zich onder meer inspireren door The Guards Tent in de Koninklijke Tuinen in Stockholm, een (raamloos) trompe l'oeuil-gebouw van metaal dat de illusie wekt van gestreept tentdoek te zijn gemaakt, compleet met drape- rieën en gordijnkwasten. In het prijsvraagontwerp hadden de architecten de gevel als een dubbele betonmuur met spouw- isolatie getekend, maar dat bleek te kostbaar. De constructieadvi- seur stelde voor om een enkele dragende in het werk gestorte betonnen gevel te maken, die van binnen is geïsoleerd. Daar- mee lukte het om 1 miljoen Zwitserse francs (1,3 mln euro) te besparen, alsook een flinke hoeveelheid beton, en werd het project financieel haalbaar. IN HET WERK GESTORT theater gordijn CEMENT 7 2023 ?51 beton in beeld 2 Het stadion heeft de grootste aaneengesloten zichtbetongevel van Europa, foto: Marti AG PROJECTGEGEVENSproject Swiss Life Arena, Zürich, Zwitserland ontwerp 2012 ? 2019 uitvoering maart 2019 ? okt. 2021 opdrachtgever ZSC Arena Immobilien AG, Zürich architect Caruso St John Architects, Zürich constructeur Ferrari Gartmann AG aannemer Arge Marti AG, Barizzi AG betonhoeveelheid circa 43.000 m3, waarvan circa 4.300 m3 wit cement gebouwoppervlak (incl. verkeersruimte) 70.000 m2 Theatre of Dreams is de titel van het plan waarmee het Britse architectenbureau Caruso St John in 2012 de ontwerpprijsvraag won voor een nieuw stadion voor ijshockeyclub ZSC Lions in Zürich. Een plek voor spel en vermaak; zo'n gebouw mag monumentaal zijn maar ook iets speels hebben, meenden de architecten. Ze bedachten om het complex ? 170 m lang, 110 m breed, 33 m hoog ? te omkleden met een betonnen 'theatergordijn', gemaakt van in het werk gestorte betonelementen. Tezamen vormen die de grootste aaneengesloten zichtbetongevel van Europa. 2 52? CEMENT 7 20 23 beton in beeld 3 Voor de vormgeving van de gevel lieten de architecten zich inspireren door de illusie van een gestreept tentdoek, foto: NOE-Bekistingstechniek b.v. BRANDVEILIGHEIDSEISEN De Swiss Life Arena staat op een zichtloca- tie aan de rand van Zürich en moest een markant gebouw worden. Duidelijk was ook dat het ijshockeystadion niet veel ramen mocht krijgen, vanwege de warmte en hinder door directe lichtval. De architecten wisten al snel dat ze een grote gesloten gevel zouden maken, waarbij de vraag was: hoe maak je die aantrekkelijk? De keuze voor in het werk gestort beton was aller- eerst esthetisch, maar had ook te maken met brandveiligheidseisen. Het gebouw geldt volgens de Zwitserse bouwregelgeving als hoogbouw (hoger dan 30 m), waarbij strengere brandeisen worden gesteld. In overleg is besloten dat die niet nodig zijn, maar wel werden extra eisen gesteld aan de gevel, die niet brandbaar mag zijn. 3 CEMENT 7 2023 ?53 beton in beeld 4 De kopgevels hebben een geplooide structuur rond de ronde raamopeningen, foto: Marti AG PRECIEZE POSITIONERING De langsgevels zijn ontworpen als golvende 'gordijnen' met diepe vouwen, de kopgevels zijn vlakker en hebben een geplooide structuur rond de ronde raamopeningen. De zicht- betonvlakken zijn gemaakt met een zelf gefabriceerde bekisting waarvan de precieze positionering een nagenoeg naadloos beeld geeft. De polyester bekistingselementen zijn vervaardigd met computergestuurde freesmachines en het 3D-modelleerprogramma Rhino. Er waren zo'n 80 verschillende bekistingselementen nodig. De gevel is opgebouwd uit een 25 cm dikke dragend deel met wapening en een 6 cm dikke bekistingsmat voor het vormwerk, waarin geen wapening zit. De gevelelementen zijn met ankers aan de vloeren gekoppeld. 4 54? CEMENT 7 20 23 5 6 5 Perspectivische doorsnede, bron: Caruso St John Architects 6 Uit hetzelfde beton gegoten zijn ook de vier ZSC Lions-logo's, die met een sterke kunsthars aan de gevel zijn 'geplakt', foto: NOE-Bekistingstechniek b.v. 100.000 TON BETON De architecten maakten proefstukken van de gevelelementen in klein formaat, vervolgens is op locatie een 3 m hoog prototype (mock-up) van een geveldeel met raam gemaakt. De bekistings- elementen werden met een kraan op hun plek gehesen. Daarna werd het wapeningsstaal erin geplaatst en het beton gestort. Naar aanleiding van deze test zag de bouwer kans om grotere elementen te maken: 9,10 m breed x 10,26 m hoog met een gewicht van 45 ton. De uitvoering van het project, waaraan dagelijks 350 bouwvakkers werkten, duurde drie jaar. In totaal is 100.000 ton beton in het gebouw verwerkt. Het gebruikte betonmengsel is standaard, maar met wit cement in plaats van grijs portland- cement. Uit dit beton gegoten zijn ook de vier ZSC Lions-logo's, met een diameter van 5,5 m en gewicht van 7,5 ton, die met een sterke kunsthars aan de gevel zijn 'geplakt'. De Swiss Life Arena in Zürich staat uitgebreid beschreven en geïllustreerd op www.tektoniek.nl. Tektoniek is het kennisnet- werk voor architectuur in beton. Via lezingen, projectbezoeken, w orkshops, expert meetings en online communicatie wordt infor - matie, inspiratie en ondersteuning geboden aan (toekomstige) ar chitecten, constructief ontwerpers, bouwkundig adviseurs en producenten. Daarbij gaat het altijd om de relatie tussen vorm - geving, constructie en maakbaarheid. CEMENT 7 2023 ?55 beton in beeld