themaZwitserse uitstraling in Groningen4200920themaZwitserseuitstralingin Groningen1Duurzaamste school van Noord Nederland20_25_20_Vensterschool 20 11-06-2009 17:08:24Zwitserse uitstraling in Groningen 42009 21Stedenbouwkundige contextHet programma moest worden ontwikkeld in een 4 km langelandschappelijke zone en het ontwerp moest in drie fasen van elkcirca 2000 m2te bouwen zijn. Tegelijkertijd moest de samenhangmet de wijkrealisatie eromheen in oog worden gehouden, hoewelde betreffende bestemmingsplannen nog niet waren volgroeid.Uiteindelijk duurde het gehele ontwikkelingsproces zo lang, datfase 1 en 2 toch in één procesgang konden worden ontwikkeld.Maar de eis van uitbreiding op termijn bleef.Een langgerekt plan viel stedenbouwkundig niet in goedeaarde. Verticale uitbreiding was zodoende de enige reële optie.Uitbreiden op het dak zou echter wel betekenen dat de schooltijdelijk weer een half jaar dicht zou moeten. Parallel aan hetontwerpproces liep de discussie over de inrichting van de 4 kmlange landschapszone. Hiervoor circuleerden allerlei leukeplannen; ook was er wat subsidie beschikbaar. Het ideeontstond dit subsidiegeld op enkele locaties te concentreren ende rest van het landschap braak te laten liggen.Nu waren er ook sportvoorzieningen ingepland. Dat bracht deontwerpers op het idee enkele 1,5 m hoge terpen op te werpen;mooie plekjes om het sporten te aanschouwen! Dit idee is opéén locatie omgevormd tot een terp die van 0 m tot 3 moploopt. Financieel maakte dat geen verschil, maar het boodwel de mogelijkheid op 3 m hoogte de school in te gaan. Eenplein op een dergelijke hoogte is tevens veilig en zichtbaar, duslevert sociale controle vanuit de wijk, ook 's avonds na 5 uur.Door het gebouw op poten te zetten, kon bovendien de beganegrond in een later stadium worden ingevuld.Een basisschool waarvan de hoofdingang zich op de eerste verdie-ping bevindt en met een op 3 m hoogte liggend schoolplein: inbergachtige streken is dat een normaal verschijnsel, maar in hetvlakke Groningen al gauw een bezienswaardigheid. Toch is hetconcept van de nieuwe Vensterschool in de noordwestelijkeuitbreidingswijk Gravenburg na een logisch ontwerpproces totstand gekomen.Driekwart van de benodigde warmte wordt onttrokken aan debodem en betonkernactivering zorgt ervoor dat verwarming enkoeling met zo min mogelijk verlies gepaard gaan. En passant ishet gebouw bestempeld tot de schoonste, duurzaamste en meestfrisse school van Noord Nederland en wordt het gebruikt als voor-beeldproject `Frisse Scholen' van Senternovem.1 Koperen gevel met monoliete uitstralingfoto: Eibe SönneckenHet Groningse concept `Vensterschool' staat landelijk bekendonder de noemer `Brede school': een bundeling van verschillendezuilen ­ openbare, protestant-christelijke en katholieke basis-school ­ en andere instellingen in één wijk. In Gravenburg zijntwee scholen voor basisonderwijs (openbaar en protestant-chris-telijk), peuteronderwijs, voor-, tijdens- en naschoolse opvangonder één dak gebracht. Tevens zijn een sportvoorziening,jeugdhonk en buurthuis voor de omliggende wijk opgenomen.20_25_20_Vensterschool 21 11-06-2009 17:08:25Zwitserse uitstraling in Groningen4200922als de ene school iets populairder wordt dan de andere en menklaslokalen van elkaar zal gaan huren, zal het organisch inelkaar gaan groeien. Aan de andere kant vind ik het heelbelangrijk dat een gebouw één duidelijk zichtbare ingang heeften dat je binnen pas hoeft te kiezen waar je naartoe wilt. Hethebben van verschillende voordeuren heeft overigens wel hetvoordeel dat de verschillende verkeersstromen die tegelijkplaatshebben, elkaar nu minimaal raken."Schoon en frisDe hoofddraagconstructie bestaat uit een staalskelet met beton-nen vloeren met betonkernactivering. Verder is beton toegepastin stabiliteitswanden en trappenhuizen (foto 4). De binnenkantvan het gebouw is waar nodig bekleed met betonplex. "Dit ishoogwaardig plaatmateriaal, glad en dus gemakkelijk af tenemen, in allerlei tinten verkrijgbaar, warm. Verder hebben wedoor de betonkernactivering nergens radiatoren. Betonplex enBKA samen maken dat de school een beetje groter is, de ruimtesgemakkelijker schoon te houden zijn (stofnesten ontbreken) enkinderen zich ook nergens aan kunnen bezeren."Één voordeur voor iedereenDe terp zorgt aldus voor de ontsluiting en de verbinding vanhet gebouw met het omliggende landschap. Twee betonnenbruggen bieden toegang tot de onderwijsinstituten (foto 2).Het middendeel bestaat uit ontmoetingsfuncties zoals kantine,overblijfruimte en sportzaal. De afzonderlijke onderdelen zijnseparaat te ontsluiten en te gebruiken.Het gebouw is in zijn maatvoering redelijk complex, maar inzijn systematiek juist eenvoudig. Achter de voordeur bevindtzich een grote gang waaraan klaslokalen vastzitten. Vervolgensworden de gangen kleiner, omdat er minder mensen doorheenhoeven (foto 3). Daardoor is de buitenkant zeer grillig. Vervol-gens is zodanig met de gevel gedraaid en geschoven dat metminder gevel meer vloeroppervlak overbleef. Als gevolg heefthet gebouw vele knikken, ook in het verticale vlak.Volgens de ontwerper van het gebouw, Klaas Paul de Boer vanTeam 4 Architecten, is de uitdrukking ervan enigszins eentussenvorm: "Er is al veel overleg, maar beide scholen hebbennog wel hun eigen ingang. Ik wilde een autonoom gebouwmaken dat nergens aan refereert, maar met één voordeur vooriedereen. Op termijn zal dat waarschijnlijk wel gaan gebeuren:thema3220_25_20_Vensterschool 22 11-06-2009 17:08:27Zwitserse uitstraling in Groningen 42009 232 Vanaf verhoogd schoolplein leiden twee bruggennaar de Vensterschool3 Gangenstelsel kent een grillig verloop4 Betonnen trappenhuisinterne jaloezieën genereert extra daglicht doordat het daglichttegen het plafond reflecteert. Zo wordt het directe zonlicht's zomers tegengehouden en `s winters doorgelaten. Door eenautomatische aanwezigheidsdetectie en daglichtafhankelijke rege-ling, wordt optimaal van de zon gebruikgemaakt. Bijkomendvoordeel is dat de koordjes van de zonwering, die al gauw gaanscheefhangen en kinderen uitnodigen ermee te gaan spelen,ontbreken. Het gebouw is verder voorzien van een gebalanceerdventilatiesysteem, waarbij speciale zorg is gegeven aan detoevoer van schone lucht."De opgave bij Gravenburg was: zo weinig mogelijk energieverbruiken. De energie die wordt gebruikt, moet zo duurzaammogelijk worden opgewekt. Duurzaam bouwen betekent voormij echter veeleer `programmatisch duurzaam bouwen'. Hetgaat niet alleen om het actuele programma van eisen, maar ookom de voorziene aanpassingen binnen nu en vijf tot tien jaar!Zijn die gemakkelijk aan te brengen in het gebruikersschemavan nu? Hergebruik van een gebouw dat is gebaseerd op deovermaat van het oorspronkelijke ontwerp betekent eigenlijkdat het oorspronkelijke ontwerp niet duurzaam was. Tochbegint het hiermee: niet bouwen, maar kijken of de bestaandehuisvesting voldoende mogelijkheden biedt. En als er dan tochUiteindelijk leverde dit het predikaat `schone school, frisseschool' op. "Dat was nooit de opdracht, maar wel de intentie.Het probleem met `schoonmaakbaar' is wel weer dat de meestegeschikte materialen nogal `hard' zijn. En dan heb je weer trucsnodig om het geluid te kunnen dempen. Geluidsreductie inschoolgebouwen wordt dus hét probleem dat in de nabijetoekomst moet worden opgelost. De akoestische breedplaat-vloer is een eerste stap."Duurzaam koperDe Boer bouwt het liefst in schoon beton. Vooral het monolieteuiterlijk boeit hem. Voor de Vensterschool kreeg hij deopdrachtgever echter niet zo ver. Op de begane grond zijnprefab-betonnen gevelelementen toegepast. Verder is debuitenkant met koper bekleed. "Goede materialen worden uitzichzelf beter: een leren stoel, maar ook beton vind ik mooierals het een beetje doorleefd is. Plaatmateriaal wordt eigenlijkaltijd armoediger; er komen deuken in. Maar koper wordtmooier en is daarmee duurzaam. Jon Kristinsson zei eens overduurzaamheid: `Iets is duurzaam als je kinderen dat van jezouden willen hebben als je dood gaat'. Gebouwen zijn eigenlijkbest wel duurzaam; als je ze een beetje onderhoudt, worden zealleen maar meer waard. Niet alleen geeft het toegepaste kopertoch enigszins de gewenste monoliete uitstraling, maar als jehet gebouw over een jaar of tien zou willen ontmantelen leverthet koper een geweldige restwaarde op. De kozijnen en het glasdaarentegen leveren nauwelijks meer iets op. Financieel gezienis dit dus een duurzame oplossing."EnergiezuinigBij de Vensterschool is de koude-warmteopslag de grootsteenergiewinst. Er zijn zestig bodemwarmtewisselaars geplaatstwaarmee warmte aan de bodem wordt onttrokken. Deze warm-tebron levert 75% van de benodigde warmte en aandrijfenergievan de pompen de resterende 25%. In de zomer wordt deondergrond gebruikt om het pand te koelen. Per saldo wordt zocirca 40% bespaard op de verwarmingskosten.Het gebouw maakt gebruik van bijzondere verlichting en zonwe-ring. Zo is er `spiegelplankglas' toegepast. Dit dubbelglas met420_25_20_Vensterschool 23 11-06-2009 17:08:29Zwitserse uitstraling in Groningen42009245 In Gravenburg zijn twee scholen voor basison-derwijs, peuteronderwijs, voor-, tijdens- ennaschoolse opvang onder één dak gebrachtfoto-: Eibe Sönnecken6 Plattgerond begane grond (boven), 1e (midden)en 2e verdieping (onder)gebouwd gaat worden, hoe kan dat dan het meest compact?Compact betekent minder gevel, en dus minder materiaal,minder warmteverlies. Momenteel is de tendens dat we gebou-wen zo situeren dat warmte er niet binnendringt. Misschienmoeten we andersom redeneren en gebouwen meer zien alseen warmteaccu. Maak bijvoorbeeld een heel grote glazen gevelop het zuiden, waar veel warmte binnenkomt. Collecteer diewarmte en zet dit om in andere energie. Gebouwen die geenenergievraag meer hebben, zitten er echt aan te komen."6a6b6c5I PROJECTGEGEVENSproject Vensterschool Gravenburgopdrachtgever Gemeente Groningenarchitect Team 4 Architecten (Klaas Paul de Boer, Nico Visser)constructeur Ingenieursbureau Dijkhuisadviseur installaties Adviesbureau Van der Weeleaannemer BAM Utiliteitsbouwleverancier kanaalplaatvloer VBIleverancier breedplaatvloer Omnia Plaatvloercementmaart2BewustwordingNa alle kleine verbeteringsstappen van de laatste jaren, zoalsHR-ketels en verbeterde isolatie, staat de bouw aan de vooravondvan een grote sprong voorwaarts op energiebesparing. Demeegebrachte techniek wordt minder, omdat het materiaal nuook een rol speelt. Lagetemperatuurverwarming geeft al eenhoger rendement. Afregelen moet echter op afstand en compu-tergestuurd door de installateur gebeuren. Daarmee wordt de rolvan de installatieadviseur steeds belangrijker, ook al omdat hetbinnenklimaat momenteel de meeste klachten oplevert. "Vantevoren geeft niemand aan dat hij het bijvoorbeeld constant 19°C wil hebben, of dat hij het snel warm wil hebben als het koud isof koud als het warm is. Er ligt een globaal programma van eisenop tafel en men gaat ervan uit dat alles goed wordt geregeld.Niemand zegt echter: ik wil die installatie niet horen!" Er moetdus ook worden geïnvesteerd in bewustwording onder consu-menten. "Mensen vinden de theorieën vaak fantastisch, maarhandelen in de praktijk toch anders. Neem alleen al de hoeveel-heid energie die nog wordt verbruikt als een huis in ruste is! Alsje bewust met energie omgaat, kun je zonder bouwkundigeingrepen in de woningbouw al 20 à 30% besparen." )Henk Wapperomthema20_25_20_Vensterschool 24 11-06-2009 17:08:32