Het ensemble van vijf woontorens is duidelijk zicht-baar uiterst zorgvuldig ontworpen maar heeft tege-lijkertijd ook iets prettig laconieks. Dreigt de enetoren het uitzicht van de andere te verstoren danwordt hij gewoon een stukje verschoven en/ofgedraaid. Zou een glazen gevel nabij maaiveld teveelinkijk opleveren, dan wordt hij plaatselijk afwijkenduitgevoerd. Brengen de twee appartementen perbouwlaag op de bovenste verdiepingen meer geld opals ??n dubbelgroot penthouse? Geen probleem.Van enige afstand lijken de vijf woontorens alsstrooigoed naast elkaar te staan. Dichterbij gekomenblijken zij onderling met elkaar te zijn verbondendoor een half in het terrein verzonken parkeergara-ge die als een enorme rups rond de vijf torens loopt.Het terrein binnen deze rups is ingericht alsgemeenschappelijk entreegebied annex binnentuin.De omwille van de privacy van de bewoners relatiefgesloten gevels rond deze binnentuin, zijn bekleedmet witte geglazuurde steen die het licht tussen de40 meter hoge torens reflecteert. (Overdag zonlicht;'s avonds kunstlicht van in de tuin ingegravenschijnwerpers.)Aan de buitenzijde van de ring zijn de noordgevelsvoorzien van gevelpanelen van donkergrijs betonterwijl de zuidgevels volledig zijn uitgevoerd in hel-der glas. De oost- en westgevels aan de buitenzijdevan de ring heeft De Geyter, als het ware `naarbevind van zaken', uit combinaties van beide laatst-genoemde geveltypen samengesteld.V i j f t o r e n sHet complex bestaat uit vier vierkante torens van19 x 19 meter en ??n grote rechthoekige toren van19 x 28 meter (buitenmaten). De vijf torens tellenelk veertien bouwlagen (dertien woonlagen en eenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2002 612Woontorens Chass?terrein BredaREGELMAAT ENUITZONDERINGEgbert KosterDe vijf nieuwe woontorens op het Chass?terrein in Breda zijn niet identiek maar wel duidelijk genetisch verwant.Hoewel hun ogenschijnlijk willekeurige positionering anders doet vermoeden, houden ze wel degelijk rekening metelkaars uitzicht en bezonning. Een belangrijke randvoorwaarde voor architect Xaveer de Geyter was toepassing van hetHeuvelstaal-tunnelbekistingssysteem waar (mede-)opdrachtgever en uitvoerder Wilma Bouw patent op heeft. DeGeyter stapelde de tunnels niet, zoals gebruikelijk, naast en boven elkaar maar legde ze onbevangen `kop aan staart'rondom het centrale lift- en trappenhuis. Waar dichte tunnelwanden aan de buitengevel niet wenselijk waren met hetoog op uitzicht en bezonning, plaatste hij geprefabriceerde betonnen vierendeelliggers in de kist. Met elkaar vormendeze liggers een intrigerend betonnen rasterwerk.basement) en bevatten in totaal 137 koopapparte-menten. Drie vierkante torens hebben twee groteappartementen per verdieping. In de vierde kleinetoren wordt elke verdieping in beslag genomendoor ??n supergroot appartement.De grote rechthoekige toren bevat de kleinsteappartementen: vier appartementen van altijd nogruim 100 m2 per stuk op elke bouwlaag. De parkeer-`rups', die op basementniveau gedeeltelijk onder detorens door loopt en rechtstreeks aantakt op deentrees, telt bijna twee overdekte parkeerplaatsenper appartement (230(?) parkeerplaatsen op 137woningen).De principe-plattegrond van de torens bestaat uitvier `kop aan staart' gelegde tunnels rondom eencentraal lift- en trappenhuis. Waar de zijwandenvan de woonkamers aan de buitengevel kwamen teliggen, werden prefab betonnen vierendeelliggersge?ntegreerd in de `tunnels'. Met elkaar vormen deop elkaar gestapelde liggers een intrigerend, vloer-dragend betonnen rasterwerk dat, zowel overdagals 's avonds, goed zichtbaar is achter de glazenvliesgevels.Omdat per toren met ??n tunnelbekisting werdgewerkt, waren voor de ruwbouw van de kleine vier-kante torens vier werkdagen per verdieping nodig.Voor de grote rechthoekige toren vergde de con-structie van elke verdieping vijf tunnelgangen eneven zoveel werkdagen.G e o r g a n i s e e r d t o e v a lHoewel de verschillende functies en woningtypendoelbewust niet aan de gevels `afleesbaar' zijngemaakt, is geen sprake van een geforceerde diver-siteit in de verschijningsvorm. Aan de opzet enindeling van de gevels liggen rationele regels tengrondslag die met een grote mate van souplessezijn toegepast, of zodanig zijn opgesteld dat er in decement 2002 6 13C h a s s ? t e r r e i nHet stedenbouwkundig ontwerp voor de herinrich-ting van het Chass?terrein (voormalig kazerneter-rein aan de rand van de binnenstad van Breda) isvan de hand van Rem Koolhaas' Office forMetropolitan Architecture (OMA). Op het terreinkomen in totaal 650 woningen, 1550 parkeerplaat-sen en 8000 m2 commerci?le ruimte. Door 90%van de woningen te stapelen en 90% van de par-keerplaatsen ondergronds uit te voeren kan 75%van het terreinoppervlak een open parklandschapblijven. Het stedenbouwkundige plan schrijft ondermeer voor dat alle gebouwen rondom uitsluitendvoorkanten hebben en er op het maaiveld geenpriv?tuinen komen. Architect Xaveer de Geyter wasindertijd, als medewerker van OMA nauw betrok-ken bij de totstandkoming van het stedenbouwkun-dig plan. Behalve architect van de vijf woontorensis De Geyter ook stedenbouwkundig supervisor vanhet hele Chass?terrein.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2002 614verschijning een vorm van `georganiseerd toeval' isge?nsceneerd. Dit laatste geldt bijvoorbeeld voor dedonkergrijze (niet-dragende) betonpanelen die,door hun vari?rende breedte en wisselende positieten opzichte van de panelen op de onder- en boven-gelegen verdiepingen, een intrigerende regelmaatvan onregelmatigheden laten zien.Ook achter het ogenschijnlijk volstrekt willekeurigepatroon waarin platen leisteen in de betonpanelenzijn ingestort, steekt een vorm van `georganiseerdtoeval'. De van nature al sterk van vorm en formaatverschillende stukken natuursteen werden bij hetstorten in zes verschillende posities onder in de kistgelegd en, om opdrijven te voorkomen, door mid-del van afstandhouders op hun plaats gefixeerd.Het zorgvuldig georganiseerde resultaat oogt alsofde leisteenplaten, als hagelslag, uit de losse polsover de gevel zijn uitgestrooid. Indien er bij hetinstorten onbedoeld betonspecie op het leisteenop-pervlak terechtkwam, werd dit na het lossen even-voudig met een hogedrukspuit verwijderd. Om depanelen voor uitlogen en vaal worden te behoedenis het door en door grijs gepigmenteerde beton,inclusief de leisteen, voorzien van een beschermen-de coating.De volledig glazen gevels hebben een brandwe-rendheid van slechts vijf minuten maar bieden vol-gens berekening niettemin de vereiste zestig minu-ten weerstand tegen brandoverslag. AdviesbureauABT wist aan te tonen dat het glasoppervlak van dewoonkamers zo groot is ten opzichte van het ach-tergelegen vloeroppervlak dat in het geval vanbrand de vlammen over een dermate groot opper-vlak uit zullen slaan dat de vuurlast op de bovenlig-gende pui onder de 15 kW/m2blijft.? De oorspron-kelijk geplande uniforme buitenzonwering terplaatse van de verdiepingshoge glaspuien is in deloop van het ontwerpproces wegbezuinigd. Wel ishet glas voorzien van een zonwerende coating en isin de detaillering van de puien rekening gehoudenmet door de bewoners in eigen beheer aan te bren-gen binnenzonwering. Waar De Geyter cs ? heelbegrijpelijk ? geen rekening mee heeft gehouden isdat veel bewoners de balustrades annex doorvalbe-veiliging aan de binnenzijde van de schuifpuienzouden gaan vervangen door zelf ontworpen alter-natieven die spotten met alle in het Bouwbesluitgenoemde veiligheidseisen. Ter plaatse van dezeschuifpuien zijn de woonkamers voorzien vangrote, rondom ge?soleerde loggia's die zowelgebruikt kunnen worden als serre, buitenruimte,extra kamer of uitbreiding van de woonkamer. 1G.J. Florian en M.L.W. van Veghel `Studie brandover-slag', A+ nr 170, bijlage ZOOM pagina 96-101.Projectgegevensopdrachtgever:Chass? bv (Proper Stok Woningen en Wilma Bouw)architect:XDG Architects, Brusselprojectarchitecten:Xaveer de Geyter, Ester Gorisbouwtechnisch advies (brandoverslag):ABT Bouwkunde, Velpconstructeur:Snelle, Meulemans & Van Schaik, Bredaaannemer:Wilma Bouw, Weertprefab beton:BAM Wilma Betonfabriek, WeertA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2002 6 15(foto's: Marcel van Kerckhoven, Tilburg)