A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n t e r v i e wcement 2005 2 19De rol van de constructeur en de invloed die hij in hetbouwproces claimt, staan ter discussie. Waar in het ver-leden de constructeur betrokken was bij c.q. verantwoor-delijk gesteld werd voor de uitwerking van de gehele con-structie, wordt hij nu geconfronteerd met andere con-tractvormen, waarin voor onderdelen van constructiesandere constructeurs worden ingeschakeld. Het decen-traal voorbereiden van dimensionering en detailleringvan een constructie leidt tot bijzondere risico's en knel-punten en het verhoogt de kans op calamiteiten en faal-kosten.De constructeur ondervindt ook de invloed van rolveran-deringen en andere standpunten over kwaliteit. Gecom-bineerd met een daaruit voortvloeiende veranderendeaanpak, moet hij anticiperen op het gegeven dat hij geencentrale plaats meer in het bouwproces inneemt. Om eenzo groot mogelijke zekerheid te hebben over alle kwali-teitsaspecten die voor de opdrachtgever van belang zijnvoor de waardebepaling van een object, is samenwerkingonontbeerlijk. Samenwerking die uitgaat van het onder-kennen van het gezamenlijke belang en respecteren vanieders afzonderlijke belang.De nu volgende bijdrage betreft de weergave vaneen discussie tussen Eric Smulders, die vanuit zijnfunctie als hoofd ontwerpbureau Bruggen van deBouwdienst Rijkswaterstaat in Tilburg de stand-punten van de opdrachtgever verwoordt, en JanWagemaker, die als directeur van WagemakerAdviesgroep B.V. vanuit de focus van een ingeni-eursbureau op `passende dienstverlening, tege-moetkomend aan het eisenpakket en de werkelijkebehoeften van een opdrachtgever' argumenteert.Zij spraken over de rolverdeling tussen partijen inde bouw en de manier waarop we er in deze over-gangstijd mee omgaan.Waar zouden opdrachtgever en opdrachtnemer samennaar moeten streven?Jan Wagemaker: Alles draait voor mij om hetbegrip `kwaliteit'. Het primaire proces in de bouwis: voorbereiding, ontwerpuitwerking, uitvoerings-voorbereiding, uitvoeringsbegeleiding en gebruiks-fase. De opdrachtgever komt via het bouwproces totde waarde van het gebouwde en de opdrachtnemertot de kosten ervan. De constructeur valt onder hetbegrip `ontwerpuitwerking'. Hij moet zich realise-ren dat alles wat na hem komt, door zijn ontwerpwordt ge?nitialiseerd. Het begrip `kwaliteit' is hier-in de ene keer het op tijd klaar zijn en de anderekeer architectonische uitstraling; de derde keer gaathet om constructieve kwaliteit en de vierde keer omsnelheid. Maar kwaliteit kan ook zijn: er gebeurengeen ongelukken omheen. Dus er zijn allerleiinvalshoeken die maken dat het begrip kwaliteiteen bepaalde vorm krijgt.Eric Smulders: Wat mij betreft naar samenwerkingop basis van het gezamenlijk belang en met respectvoor ieders afzonderlijke belang. Dat betekent ookdat daarover duidelijkheid naar elkaar toe moetbestaan. Wat is de kwaliteit die de opdrachtgevervoor ogen heeft en welke prijs moet daar tegenoverstaan?Jan Wagemaker: De opdrachtgever ? de gemeen-schap of de projectontwikkelaar ? is de initiator. Hijwil wat hebben en gaat vaststellen waar hij risico'sloopt. Die risico's zeggen hem wat hij zelf kan,Jan Wagemaker en EricSmulders op een viaductboven de A2: "Het gaat omhet leveren van goedekwaliteit.""VAN MIJ HOEFT HET BEGRIP`HOOFDCONSTRUCTEUR' NIETEric Smulders, hoofd ontwerpbureau Bruggen van de Bouwdienst:"moet en wil en wat hij een ander moet laten doen.Op grond daarvan komt hij tot een contractvorm.Is het beeld bij de Bouwdienst de laatste vijf jaar veran-derd?Eric Smulders: Tot vijf jaar geleden werd er hoofd-zakelijk traditioneel gedacht in termen van het ver-krijgen van een technisch product. Dat technischeproduct legden we vast in een contract en de aan-nemer bouwde het voor ons. Als opdrachtgeverhielden we dagelijks toezicht op de naleving van hetcontract en de kwaliteit van het product. Sindsdienis een ontwikkeling in gang gezet waarbij de aan-nemer van onze werken de te leveren kwaliteit zelfmoet aantonen. In onze contracten zijn bepalingenopgenomen met betrekking tot kwaliteitsborgingdoor de aannemer. Het dagelijks toezicht is veran-derd in contractbeheersing op afstand. DeBouwdienst beoordeelt de contractuitvoering metgerichte systeem-, proces- en producttoetsen. Demeest recente verandering is dat de aannemer nietalleen meer uitvoerings-, maar ook ontwerpproduc-ten levert. Dit vanwege het overheidsbeleid om demarktcapaciteit beter te benutten. Daarmee kun jewel stellen dat er flinke veranderingen in de relatietussen opdrachtgever en opdrachtnemer zijn opge-treden.Het blijkt ook uit de ervaringen tot nog toe dat dezeveranderingen voor partijen niet eenvoudig zijn. Zoconstateren wij als opdrachtgever nog vaak eenafwachtende houding bij opdrachtnemers bij hetoppakken van de nieuwe taken. De aantoonbareproces- en kwaliteitsbeheersing is voor de opdracht-nemer kennelijk alleen maar een last, die zoveelmogelijk beperkt moet blijven. Zo van: "als deopdrachtgever even niet oplet, doen we het niet".Maar komt het ook niet doordat de betrokkenheid vande aannemer ophoudt op het moment dat het project isafgerond?Eric Smulders: De rondweg van 's-Hertogenboschwordt aanbesteed op basis van een Design, Build enmaintaincontract. Dat betekent dat de aannemereen langere betrokkenheid kent dan puur het pro-ject tot en met de mijlpaal van uitvoering. Hij krijgtnamelijk ook de contractverplichting om het onder-houd van de weg te doen. Als hij het niet goed doet,dan heeft hij daar zelf jaren last van.Jan Wagemaker: Op enig moment wordt die aan-nemer ingeschakeld en die probeert tegen zo laagmogelijke kosten de kwaliteit te leveren die voldoetaan de waarde die de opdrachtgever wil hebben.Voor het feit dat hij zijn stinkende best doet om diewaarde te krijgen, zou hij een plek op de `bijzonde-re gouden lijst' moeten krijgen, want hij doet hetbijzonder; zijn kwaliteit heeft een bepaald niveau.Als hij namelijk niet gehonoreerd wordt voor het in`plus'tolerantie afleveren, gaat hij voortaan zoekenaan de ondergrens, zijn `min'tolerantie, want datlevert de laagste kosten op. Als ik opdrachtgeverwas en ik zou een heel betrouwbare partij hebben,dan zou ik hem ook in de toekomst laten merkendat ik hem een betrouwbare partij vind. Dan heeftde aannemer ? en ook het ingenieursbureau -namelijk een drijfveer om mooie dingen te doen.Belonen moet geldelijk?Eric Smulders: Het kan op verschillende manieren.Uiteindelijk zal bijvoorbeeld mijn organisatie nietalleen meer opdrachten verstrekken op basis van delaagste prijs, maar ook op basis van prijs en kwali-teit. Vanuit die gedachte worden binnenRijkswaterstaat inmiddels ? over gouden lijsten ge-sproken ? aannemersprestaties gemeten. Er wordteen programma uitgevoerd dat uiteindelijk zalresulteren in een overzicht van partijen die goedwerk leveren en die dus bij een aanbesteding in eenpuntenstelsel daarvoor een waardering kunnenkrijgen. Daardoor kunnen ze wel of niet een op-dracht verwerven. Als overheidsopdrachtgeverbeogen we daarmee opdrachtnemers te prikkelenen kwaliteit te belonen.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n t e r v i e wcement 2005 220Eric Smulders: "Onze doe-taken als ontwerpen, bere-kenen en tekenen gaanhelemaal naar de markt."foto's: Jan Paul de GrootHoe kun je in de toekomst nog die kwaliteit inschattenals je straks, gechargeerd, een beetje achterover gaat zit-ten en anderen het werk laat uitvoeren?Eric Smulders: Dat zal niet zo eenvoudig zijn.Maar we gaan niet achterover zitten. De Bouw-dienst heeft in de kern als taak om te beoordelenof dat wat geleverd wordt, ook aan de vraag voldoeten het geld waard is. We spreken over het beste-den van belastinggeld. Als de afstand groterwordt, zul je heel erg je best moeten doen om des-kundig te blijven en beoordelend vermogen tehouden. We zijn momenteel volop in gesprek overwelke kennis en deskundigheid we moetenbeschikken, hoe we deze op peil kunnen houdenen verder kunnen ontwikkelen. Daarbij wordt ookgedacht aan samenwerking met marktpartijen.Jan Wagemaker: Je moet in elk geval vaststellendat de opdrachtgever de initi?rende partij is, dievoor iedereen gelegenheid cre?ert om te leren.Het zou heel onlogisch zijn als die opdrachtgeververvolgens een situatie gaat cre?ren waarin allepartijen leren, behalve hijzelf. Gezamenlijk lerenis maar op ??n manier mogelijk: deelnemen. Alsje er zelf niet inzit, levert dat altijd een tekort aaninformatie op. Dus: ga erin zitten, opdrachtgeverof opdrachtnemer, zodat je duidelijk bent over ver-antwoordelijkheden. Doe dat aan de hand van jebelangen en ga dan met elkaar beginnen.Wat is de praktijk op dit moment? Neemt de Bouw-dienst bijvoorbeeld al deel?Jan Wagemaker: Nee, die zit er niet in. Elke partijis op dit moment bang om verantwoordelijkheidop zijn bord te krijgen die hij niet wil, ook con-tractueel niet. De aannemer is uiteindelijk verant-woordelijk voor de uitvoering. En als hij daarvoorverantwoordelijk is - en maak het sprongetje maareven naar de constructeur: die moet voor eengoede detaillering zorgen - dan is hij dus ook ver-antwoordelijk voor een goede detaillering van dieconstructie.Eric Smulders: De Bouwdienst neemt naar mijnmening wel degelijk deel. De wijze waarop wordtbepaald door de risico's die zij vanuit haar verant-woordelijkheid als opdrachtgever loopt. Dat vormtde basis voor haar handelen.Jan Wagemaker: Het gaat erom dat die opdrachtge-ver, initiator of regisseur, los van al die partijen diestraks ingeschakeld gaan worden, een risicobe-schouwing maakt. Wat wil ik, wat kan ik en watmoet ik? Zeker bij civiele projecten ben je maat-schappelijk gezien als opdrachtgever medeverant-woordelijk voor de veiligheid. Je moet het zodaniglaten uitvoeren dat er niet constant auto's op elkaarklappen, want dan vallen er doden. Van sommigedingen moet je dus de risico's vaststellen. Die kunje niet bij een ander neerleggen, want het overdra-gen daarvan gaat gepaard met heel veel kosten.Er is dus een bepaald minimumpakket dat binnen jeorganisatie moet blijven.Jan Wagemaker: Je moet je ervan bewust zijn datzich op allerlei gebieden omstandigheden kunnenvoordoen die je moet kunnen beoordelen. Waarvanje moet kunnen vaststellen: `dit is een risico voormij en ik weet niet waar het zit'. Dus vandaar dat ikzeg: ga er maar inzitten. Als aannemer van het tra-ject kun je al lerende vaststellen dat je je daarovergeen zorgen hoeft te maken, maar dat je dat per sewilt weten.Je moet er zelf maar voor zorgen dat je die kennis daar-voor in huis houdt.Jan Wagemaker: Of binnen die organisatiebeschikbaar houdt. Het zou bijvoorbeeld geweldigzijn als de capaciteit van je organisatie precies vol-doende is om alle projecten te bemannen. Dat isechter niet re?el. Je moet flexibele capaciteit hebbenen een stuk aanvullen vanuit de markt als het nood-zakelijk is. Kijk naar het overlappende gebied. Datkun je wel zelf invullen, maar je doet het niet wantje wilt over de totale capaciteit beschikken. Hetmaakt dan ook niet meer uit hoeveel je zelf doet,A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n t e r v i e wStapsgewijs naar kwaliteitsgaranties: het bouwproces opgesplitst in hoofdvakken. De constructeur doet zijn werk nu voornamelijk in het vakje`ontwerpuitwerking', maar kan zijn positie verbeteren door ook op andere terreinen mee te `spelen'voorbereiding ontwerpuitwerking uitvoeringsvoorbereiding uitvoeringsbegeleiding gebruiksfase(d.m.v. feedbackprojectdefinitie- definitie - def. ontwerp en bestek - projectorganisatie - kwaliteitsbeheersing - beheer, technisch en- projectomschrijving - contractuitwerking - werkvoorbereiding (incl. Arbo en Milieu) financieel- aGora - praktische detaillering - hulpconstructies - directievoering - preventief en planmatig- risico-onderzoek (D&C of anders) - voorbereiding KAM - toezicht onderhoud- cost-engineering - logistiek - toetsing - modificaties (re-engineering)(alternatieven enknelpunten)cement 2005 2 21want je zorgt dat je leert van het totaal. Gezamenlijkleren betekent dat ik, als ik hier leiding aan moetgeven en voor een deel verantwoordelijk ben, daar-over beschik. Dat kan soms betekenen dat je slechtsvoor belangrijke dingen meedoet.Eric Smulders: De Bouwdienst is binnenRijkswaterstaat de deskundige op het gebied vanbouwtechnologie. Daartoe beschikt de dienst overdeskundige medewerkers. Doe-taken in de zin vanontwerpen, berekenen en tekenen gaan helemaalnaar de markt. Zoals nu ook het geval is blijft deBouwdienst participeren in het bouwproces.Medewerkers werken in projectorganisaties ennemen deel aan kennisnetwerken. Op basis daar-van wordt van en met de markt geleerd. Als op-drachtgever worden op basis van risico-afwegingenprojecten ge?nitieerd en geregisseerd. Zo gaat hetin het contract van de rondweg 's-Hertogenboschniet meer om technische specificaties, maar omeen meer functionele eisenset op basis van veilig-heids-, duurzaamheids- en beschikbaarheidsrisi-co's. Belangrijk is bijvoorbeeld dat het verkeer blijftdoorstromen. Op basis daarvan moeten prestatiesworden geleverd en wordt de aannemer beloond.Jan Wagemaker: Maar nu zijn er allerlei partijendie mee moeten doen en uiteindelijk gaan deze par-tijen bij elkaar iets realiseren. Aan het eind van deketting zit altijd nog die toeleverancier van een ofander onderdeel en daarbij zitten weer andere toe-leveranciers. Hoe voorkom je dat die spelers nietalsnog worden uitgeknepen? Je zult als opdrachtge-ver drijfveren moeten aanreiken, opdat deopdrachtnemer niet de inkoper speelt maar duide-lijk kijkt naar kwaliteit: wat verstaat deze opdracht-gever onder kwaliteit en waaraan moet ik dus vol-doen? Hoe kun je waarborgen dat je als opdracht-gever die deskundigheid hebt en de regisseur kuntzijn van een traject waar het begrip `het einde vande ketting' zich niet meer voordoet?Eric Smulders: Zoals gezegd concentreren wij onsals opdrachtgever op prijs en kwaliteit. Als regis-seur richten we ons inkoopproces daarop in. Dewijze van marktbenadering en de contracten sturenmarktpartijen op beide aspecten. Zo worden er aande aannemer ook eisen gesteld met betrekking totde kwaliteitsborging op zijn onderaannemers. Welmoet je constateren dat onderaannemers vaakonder druk van de prijs worden ingekocht en dekwaliteitsborging door de aannemer te wensenoverlaat.Waar staat de constructeur in dit alles?Jan Wagemaker: De constructeur ? ook de hoofd-constructeur ? zit straks bij de opdrachtnemer. Alsde hoofdconstructeur ergens in de ontwerpuitwer-king zit en ik heb niet geregisseerd dat het procesals eenheid gaat werken maar het is gewoon eenketting, dan loop ik natuurlijk de kans dat in de uit-voering ergens op een zolderkamertje een con-structeur zit die voor een klein stukje iets doet. Wathij doet, past wel allemaal, maar binnen het totaalpast het niet meer. Daar heeft hij echter helemaalgeen boodschap aan, want hij is op zijn zolderka-mer de goedkoopste, dus hij doet zijn werk, klaar.Het is aan een ander om te beoordelen of hij daar-mee compleet is.Maar nu die hoofdconstructeur. Als hij de tijd diehij besteedt om zo veel mogelijk die waarde te reali-seren, niet gehonoreerd en betaald krijgt, gaat hijook kijken of hij tegen zo laag mogelijke kosten kanproduceren. Dus dan doet hij een aantal dingenniet, maar verwacht vervolgens wel dat als er eenaantal partijen iets aan constructies doet, het geheelbij elkaar wel goed zal zijn.Is er een garantie dat de constructeur beter betaaldkrijgt als hij bij de opdrachtnemer zit en niet bij deopdrachtgever?Eric Smulders: Dat geloof ik niet. Je ziet nu al datgrote aannemingsbedrijven een eigen ingenieurs-bureau hebben of ze kopen capaciteit in en dat zalin de nabije toekomst alleen maar toenemen. Maareigenlijk is het engineeringsproces niet anders daneen bouwproces: je zult van begin tot eind ergensmoeten borgen dat alle schakels op elkaar zijn afge-stemd om goede resultaten te bereiken. Dus ik kanme heel goed voorstellen dat als wij een enginee-ringsdeel in de opdracht opnemen, wij eisen zullenstellen aan de kwaliteitsborging daarvan. De ont-werpende aannemer zal moeten aantonen dat zijnengineeringsproces beheerst verloopt en leidt totgoede producten.Jan Wagemaker: Uitvoering is het gevolg van eencontract. Het Stubeco Handboek Uitvoering dat ditvoorjaar verschijnt, bevat een hoofdstuk over con-tracten. Ik zat bij het samenstellen van dat hoofd-stuk toch ook een beetje met die constructeur enmet de ontwerpfase. Wat doe ik in de ontwerpfaseen wat is daarin de rol van de hoofdconstructeur? IkA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n t e r v i e wcement 2005 222R o n d w e g ' s - H e r t o g e n b o s c hDe rijksweg A2 tussen de knooppunten Empel en Vught is recentelijk uitgebreid toteen weg met 2x3 rijstroken zonder weefvakken. Ondanks deze uitbreiding tredennog steeds files op. Om deze op te lossen wordt de A2 verbreed naar 4x2 rijstroken,waarbij het doorgaande verkeer wordt gescheiden van het regionale verkeer. Hetwerk wordt momenteel aanbesteed op basis van een Design, Build en maintainop-dracht.heb vervolgens de ontwerpfase opgedeeld in han-teerbare blokken: materiaalkeuze, constructieveveiligheid, duurzaamheid, omgevingsveiligheid;daar zou je misschien nog esthetische kwaliteit aankunnen toevoegen. De uitvoeringsfase heb ik ver-volgens opgedeeld in ontwerpdetaillering, werkom-schrijving, uitvoeringsvoorbereiding, realisatie endocumentbeheersing. Maar waar zit nou die hoofd-constructeur?Eric Smulders: Ik weet niet of je moet denken intermen van hoofdconstructeur. Precies zoals je eenbouwcontract uitvoert, voer je ook een enginee-ringscontract uit. Een aannemer krijgt straks ookeen contract om het engineeringsproces te doen.Iemand begint daar dan met het ontwerp - ik noemdat de constructeur - en uiteindelijk eindigt het bijhet ingenieursbureautje op de zolderkamer, dat nogde leuningen uitdetailleert. Ook dat hele proces kunje zodanig organiseren dat er een goede gegevens-overdracht komt. Goede borging vooral, iemand dietoeziet op het feit dat het proces op de goede manierverloopt. Dat is geen vanzelfsprekendheid. En ikvraag me af of je die toezichthouder vervolgenshoofdconstructeur moet noemen. Het moetiemand zijn met een procesverantwoordelijkheid,een ontwerpleider.Ik kan me in de situatie van die aannemer die zelf ont-werpt en die op zijn tijd wat capaciteit inhuurt, wel deangst voorstellen van de ingenieursbureaus dat zij zichin de toekomst moeilijk nog kunnen profileren als zijvoortdurend als aanhangwagen van de aannemer fun-geren.Jan Wagemaker: Dat is niet uitsluitend zo, wanthet ingenieursbureau kan ook opdrachtgever zijnin de opdrachtgeversrelatie. Oftewel klant en leve-rancier! Als ik een dienst wil aanreiken aan eenopdrachtgever, dan moet ik mij verplaatsen in debehoefte van die opdrachtgever. En die behoeftenzijn aan het veranderen. Als ingenieursbureaumoet ik mij niet als gewoon constructeur blijvengedragen. Nee, ik moet mij gaan afvragen: zijn debehoeften van mijn opdrachtgever nu andersgeworden? Als de aannemer mijn klant is, dan wilik weten wat de opdrachtgever van deze aannemeraan behoeften heeft en ik zal zorgen dat ik daar-aan tegemoet kom. Ik zal als dienstverlener ervoorzorgen dat de aannemer gehonoreerd krijgt, aan-gezien hij zoveel mogelijk tegemoet komt aan degevraagde waarden. Het ingenieursbureau heefthierin een bijzondere rol: dat produceert niet zelf,maar is in staat om met enige afstand op eenandere wijze dan de aannemer tegen de behoefteaan te kijken. Een aannemer is gewoon een pro-ducent en die wil tegen zo laag mogelijke kostenproduceren.Eric Smulders: Jouw bureau zit misschien in eenwat andere positie dan het gemiddelde waarover devraag ging. Er zijn genoeg ingenieursbureaus dienog in de traditionele rol zitten. Wat ik een beetjeproef uit de recente discussies ? ook in Cement - isdat men verontwaardigd is over het feit dat er geenhoofdconstructeur is, terwijl het volgens mij daarhelemaal niet om gaat.Jan Wagemaker: Mee eens. Als je kijkt wat in dieontwerpfase allemaal belangrijk is, als die hoofd-constructeur de belangstelling zou hebben om zichallemaal daarmee bezig te houden, dan zou hij vanmij die positie mogen hebben. Maar nu is dat nietzo, want hij zegt: ik ben verantwoordelijk voor deconstructieve fase en daarbij hou ik het.Eric Smulders: Daarom hoeft van mij het begrip`hoofdconstructeur' ook niet. Als je een proces hebtdat goed georganiseerd is, dat ook gevolgd wordt enkwalitatief goed in elkaar zit, is er geen verschil tus-sen een ontwerpproces en een uitvoeringsproces. Henk WapperomA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n t e r v i e wcement 2005 2 23Jan Wagemaker: "Deconstructeur zit straks bijde opdrachtnemer"