`Het CS Kwadrant is onderdeel van de CentraleZone: het gebied tussen Scheveningen, Den HaagCS en het Prins Clausplein. Een zone die van grootbelang is voor de toekomstige stedelijke en econo-mische ontwikkeling van de stad.' Dit vertelt MargotStempher, projectleider bij het Haags OntwikkelingsBedrijf, een directie van de Dienst StedelijkeOntwikkeling van de gemeente Den Haag.`Het Centraal Station is nu al een belangrijk ver-voersknooppunt (foto 1). Maar in de toekomst metde komst van RandstadRail en HSL zal het aantalreizigers verdubbelen. We willen gebruik makenvan de potenties die er liggen, het is een uitsteken-de plek om werkgelegenheid te vestigen. Op ditmoment kun je het gebied niet anders omschrijvendan een doorgangsgebied. Je wilt er zo snel moge-lijk doorheen want er is niets te doen of te zien. Onsdoel is om van deze rotte kies in de binnenstad uit-eindelijk een parel te maken. Een gebied met kan-toren, woningen, winkels en horeca dat een aan-trekkelijk verblijfsgebied is met een duidelijke ver-binding met het hart van de stad en met Grotius-plaats en Beatrixkwartier.'O n d e r g r o n d sOm optimaal gebruik te maken van de ruimte wordtdubbel grondgebruik in Den Haag veel toegepast(foto 2). De overbouwing van de Utrechtsebaan is ereen goed voorbeeld van evenals het uitgebreideonderzoek dat is gedaan naar de ondergrondseruimte in de directe omgeving van het CS.Stempher: `Cruciaal in de herontwikkeling van hetgebied is het afbreken van de bovengrondse par-keergarage achter het CS. Die garage moet onder-gronds terugkeren onder het plein voor het station.We hebben een soort ruimtebalans gemaakt waarinwe aangeven wat we onder de grond kwijt willen enhoeveel ruimte we daar concreet hebben. Wat weondergronds willen brengen is het parkeren vanauto's, het stallen van fietsen en een gigantischehoeveelheid aan leidingen en kabels. We dachten ineerste instantie aan vijf lagen onder de grond, maardat bleek tot zeer hoge bouwkosten te leiden. Datheeft alles te maken met de ondergrond van DenHaag waar ergens heel diep een kleilaag ligt. Als jeverder dan 7,5 m onder de grond graaft, kan diekleilaag openbarsten waardoor grondwateroverlastontstaat. De kosten per parkeerplaats liepen in datscenario op tot 45 000 euro, omdat je extra water-werende voorzieningen moet aanleggen. We heb-ben nu gekozen voor drie bouwlagen en het bedragkomt dan uit op 25 000 euro. In het bouwprogram-ma komen we nu uit op 100 000 m2ondergronds en200 000 m2bovengronds bouwen.'T u n n e l v o o r k a b e l s`We zijn nog bezig met een onderzoek naar demogelijkheid om een tunnel aan te leggen waar allekabels en leidingen in worden gelegd (foto 3). Eendergelijke toepassing is nu in de uitvoerende fase inMaastricht en in Arnhem. Wij zijn daar bijzonderin ge?nteresseerd. Het vraagt een flinke investering,want we hebben het over een forse tunnel van zekerA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2002 520Planvorming van een groot project: Haags CS KwadrantVAN DOORGANGS- TOTVERBLIJFSGEBIEDLucy GroenDe afgelopen tien jaar heeft de Haagse binnenstad een grote metamorfose onder-gaan. Onder de naam Nieuw Centrum werd gestart met de bouw van een nieuw stad-huis, waarna de revitalisatie van tal van plekken in het centrum in gang werd gezet.Als ??n van de laatste schakels in de herontwikkeling van het gebied staat nu de ope-ratie van het gebied rond Station Den Haag Centraal (CS) op het punt van beginnen.1 | CS Kwadrant inhuidige staatillustraties: DSO Den Haag3 x 3 m2, maar op termijn verdien je dat geld terugin het gemak waarmee je weer bij die leidingenkunt komen. Het aanleggen van nieuwe kabels isdan eveneens veel eenvoudiger, daar is gewoon nogruimte voor. Omdat we de aanleg van zo'n tunnelincorporeren in een heel groot project, is het een teoverwegen alternatief. Als je het af zou moeten zet-ten tegen de bouw van ??n gebouw dan zou het niethaalbaar zijn. Behalve het onderzoek is uiteraardhet overleg met alle betrokken exploitanten vankabels en leidingen een belangrijk traject. Iedereenmoet er voor voelen, anders lukt het niet.'V e i l i g h e i d / b e r e i k b a a r h e i dHet bouwprogramma boven de grond bevat kanto-ren en woningen met eronder winkels op het pleinvoor het station, uitbreiding van het bestaandeBabylon, een woontoren op het nieuwe plein op deplek van de huidige bovengrondse parkeergarageen kantoorgebouwen boven het huidige bus-platform achter het station. In totaal wordt ruim100 000 m2kantoorruimte en ruim 50 000 m2aanwoningen in het topsegment gerealiseerd. Het pro-ject zal starten met de bebouwing van het voorpleinvan het station, aangezien dit gebied nog de minstefuncties bevat. Er is dus ruimte. Dat is een heelander verhaal voor de overbouwing van het bus-platform. Daar zullen extreme veiligheidsmaatrege-len genomen moeten worden om het openbaar ver-voer niet te hinderen.Stempher: `We hebben op schetsontwerpniveau nugekozen voor een tijdelijke staalconstructie dieboven het huidige busplatform komt als een soortextra dek dat flink wat gewicht kan opvangen als erongelukken gebeuren. Het gebied is helemaal inge-bouwd tussen het Prins Bernardviaduct en de ge-bouwen van het station en de Koninklijke Biblio-theek. Aan- en afvoer zal veel per trein moeten ge-beuren en over het viaduct zelf. Het belangrijkstebij het bouwen in dit soort gebieden is dat de acti-viteiten in de omgeving normaal kunnen functio-neren. Je kunt een station niet voor een paar maan-den sluiten. Ook het just-in-time afleveren vanbouwmateriaal is cruciaal; er is geen ruimte voormateriaalopslag. De ontwikkeling van dit gebiedvraagt dus om een uiterst gedetailleerd bouwpro-gramma waarin rekening wordt gehouden met deconsequenties voor de directe omgeving. Alsgemeente draai je op voor het totaal van bereik-baarheid en functioneren van het gebied en dusmoet je de randvoorwaarden duidelijk neerleggen.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d en b o u wcement 2002 5 212 | Opbouw in niveaus voorhet combineren vanfuncties3 | Model voor eenleidingentunnel (bron:Gemeente Maastricht)U t r e c h t s e b a a nMet de opwaardering van het CS-gebied wordt te-vens aansluiting gezocht met het gebied rondom deUtrechtsebaan (foto 4) dat er tot voor 10 jaar gele-den nogal ge?soleerd bijlag. Langzamerhand begin-nen de verbindingen met het centrum duidelijk teworden, waardoor uiteindelijk de lijn tussen stad-huis-Beatrixkwartier (een kantorenwijk in opkomstaan de andere zijde van de Utrechtsebaan) eenvloeiende wordt. Aan deze verbindingslijn dragende overbouwingen van de Utrechtsebaan eenbelangrijk steentje bij. Begin jaren negentig werdgestart met de Haagse Poort, de bekende overbou-wing aan de entree van de stad, nu in gebruik doorNationale Nederlanden. Toen dit schaap over dedam was, volgden in hoog tempo onder meer deMalietoren, het Paleis van Justitie, BruggenbouwOost en West en onlangs Equinox. De Grotiusplaats,een verzamelnaam voor zes nieuwbouwplannen langsen over de Utrechtsebaan nadert zijn voltooiing.A f s l u i t i n gOok bij deze projecten was het zaak de operatie totin de kleinste details voor te bereiden. Eveline Vos,projectmanager Dienst Stedelijke OntwikkelingDen Haag: `We hebben bij de bouw van Equinox deUtrechtsebaan een aantal keren moeten afsluiten.Dat zijn geen eenvoudige beslissingen, want jemaakt de stad vanaf een bepaalde hoek behoorlijkontoegankelijk. Je moet elke keer de belangen weerafwegen en soms betekent het dat de volgorde vande bouwwerkzaamheden moet worden aangepastomdat afsluiting niet mogelijk is. Bereikbaarheiden veiligheid staan voorop bij deze projecten. Debinnenstad moet kunnen doorfunctioneren.'Stempher vult aan: `Bij de aanleg van de Konings-tunnel langs het Centraal Station is voor een lange-re bouwtijd gekozen om de bereikbaarheid van hetgebied te garanderen. De tramrails en autorouteszijn verschillende malen omgelegd, maar het gebiedbleef bereikbaar. Dat is een goede keuze geweest.Bovendien is het belangrijk dat als je ergens bouwt,je ervoor zorgt dat de tijdelijke voorzieningen aan-trekkelijk zijn. Niet zomaar een houten schuttingneerzetten, maar laat hem beschilderen door kun-stenaars, zoals wij nu hebben gedaan rondom debouwplaats van de Hoftoren. Mensen moeten nietdenken dat ze een tijdje niet welkom zijn op dieplek. Je moet investeren in de leefbaarheid (foto 5),ook tijdens de bouw.'O p b r e e k v e r g u n n i n gDat het Den Haag menens is met de zorg voor debereikbaarheid, blijkt wel uit de opbreekvergun-ning die aannemers sinds enige jaren moeten aan-vragen. `De aannemer moet aangeven hoeveelopenbare ruimte hij gebruikt voor de bouw', lichtVos toe. `Tevens moet hij alternatieve routes aange-ven. Als gemeente kunnen we op die manier alleprojecten in een gebied op elkaar afstemmen. Hetkan betekenen dat je wel eens een weekje met debouw moet wachten. We willen de stad kwalitatiefgraag op een hoog niveau krijgen, maar daarbijmogen de belangen van de bewoners, bedrijven enbezoekers van de stad niet ondergesneeuwd raken.'P l a n n i n g e n k a n s e nDe start van het project CS Kwadrant wordt eind2003 verwacht. De afronding zal rond 2015 zijn.Over de herontwikkeling van de stationshal zelf,onderdeel van CS Kwadrant, is de gemeente DenHaag nog in overleg met het Rijk.De laatste deelprojecten van de overbouwing van deUtrechtsebaan worden naar verwachting in 2004 op-geleverd. Inmiddels heeft de gemeente Den Haagin de verdichtingsstudie Utrechtsebaan nog drielocaties aangewezen waar langs en over de Utrecht-sebaan gebouwd mag gaan worden. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2002 5225 | Van groot belang: eenleefbare omgeving4 | Overbouwing UtrechtseBaan ter hoogte vangebouw Equinoxfoto: Henk van der Veen