themaUtiliteitsbouw: beton of staal?2201312themaConstructie-elementenDe voorkeur voor staal of beton en criteria die een rol spelenbij de afweging verschillen per constructie-element. Hiervanzijn er diverse te onderscheiden. Hieronder volgt eerst eenbeschrijving van deze elementen en de wijze waarop ze door-gaans worden uitgevoerd. Vervolgens worden de criteriabehandeld.Funderingen en grondkerende constructiesVoor funderingen is de materiaalkeuze eenvoudig: een funde-ring is van beton, zelfs bij een fundering op staal. Voor grond-kerende constructies wordt voor definitieve situaties veelalbeton gebruikt en voor tijdelijke situaties veelal staal in devorm van damwanden.Utiliteitsbouw:beton of staal?De materiaalkeuze tussen beton en staalvoor draagconstructies in de utiliteitsbouwwordt primair bepaald door het typeconstructie-element. Daarbij spelen naastfinanci?le afwegingen diverse anderecriteria een rol.Criteria en overwegingen voor de keuze beton ofstaal voor de utiliteitsbouw in NederlandUtiliteitsbouw: beton of staal? 22013 13231 Beton en staal hebben elkhun eigen voordelenfoto: T. Grobet2 Raatligger3 HoedliggersVlakelementen: platen en schijven (vloeren, daken enwanden)Voor vloeren, zowel als plaat als als schijf werkend, ligt de zaakeenvoudig. In tegenstelling tot bijvoorbeeld bij de scheepsbouwwordt staal hiervoor niet gebruikt, behalve voor dakvloerenmet een relatief lage veranderlijke belasting. Beton is dus hetmateriaal voor vloeren. Daarbij kan er worden gekozen om debelasting in ??n of twee richtingen af te dragen. Bij doorgaandevloervelden kan de dikte van de vloer in het veld kleiner zijndan bij de steunpunten, waar overigens zelden meer gebruikvan wordt gemaakt, omdat de materiaalbesparing niet meeropweegt tegen de duurdere bekisting. Bij grotere overspannin-gen worden vanwege de grotere benodigde dikte ook welgewichtsreducerende maatregelen getroffen, bijvoorbeeld doormiddel van piepschuim. Ook worden vaak breedplaten of balk-1ir. Jan Faber RO,ir. L?szl? V?k?r ROMovares, UtrechtBeton en staalIn dit artikel gaat het alleen om de materialen beton en staal.Andere constructiematerialen, zoals metselwerk en hout, blijvenbuiten beschouwing. Bij beton en staal wordt uitgegaan van degebruikelijke sterkteklassen. Ultra-hogesterktebeton en hoge-sterktestaal worden buiten beschouwing gelaten, hoewel ze hunentree in de utiliteitsbouw beginnen te maken en ze voor denabije toekomst ook zeer interessant lijken.Daarnaast wordt het begrip utiliteitsbouw ruim opgevat. Denkdaarbij aan kantoorgebouwen, bijeenkomstgebouwen, scholen,ziekenhuizen, winkels, stationsgebouwen, traversen, garages,fabrieksgebouwen, loodsen, magazijnen en dergelijke.Lineaire elementen: kolommen en liggersVoor kolommen komen zowel beton als staal in aanmerking.Betonnen kolommen kunnen door de drukkracht zelfs zonderwapening al een moment opnemen. Doordat staal sterker is, kaneen stalen kolom in potentie slanker zijn, maar door brandwe-rendheidseisen kan dit in de praktijk veelal slechts ten volleworden benut bij gebruik van (kwetsbare) brandwerende coatings.Stalen liggers zijn over het algemeen wel slanker dan betonnenliggers. Het moment kan weliswaar prima door het betonworden opgenomen, maar door het ontbreken van drukkrach-ten is er wapening nodig. Dit betekent scheurvorming in deliggers en daardoor een relatief lage stijfheid. Als de liggers vanvoorspanning worden voorzien, kan de stijfheid van de liggerflink worden verhoogd. Wel blijven vervormingen door kruiphet beton parten spelen. Bij liggers is dit altijd het geval, bijkolommen alleen bij extreme hoogbouw. Ook heeft staal hetvoordeel van een eenvoudigere doorvoer van leidingen, zekerbij het gebruik van raat- of vakwerkliggers (foto 2), waarbijoverigens de constructiehoogte dan wel groter is dan bij beton-nen liggers. Door het gebruik van stalen hoedliggers (foto 3)hoeft de ligger zelfs niet onder de (beton)vloer uit te steken.themaUtiliteitsbouw: beton of staal?220131444 Bollenplaatvloer5 Staal-betonconstructie in de Ufo in ZoetermeerIn staal komen geen plaat- of schijfvormige vloerdragende gevel-elementen voor. Bij loodsen en dergelijke worden stalen ge?so-leerde binnendozen en geprofileerde stalen gevelplaten voor degevels gebruikt. Deze vervullen dan wel de plaatwerking, maarniet de schijfwerking die veelal door schoren wordt verzorgd.Ruimtelijke elementen: schalenEr worden weinig ruimtelijke betonconstructies in de utiliteits-bouw gemaakt. Dit zal te maken hebben met het vele handwerkvoor de bekisting en het met de hand wapenen van de schalen.Zelfs het als betonnen dak ontworpen dak van het stationsge-bouw in Arnhem wordt uiteindelijk door een scheepsbouwervan staal gemaakt. Sinds de komst van 3D-software kunnendriedimensionale constructies relatief eenvoudig uit rechte ofenkelgekromde stalen liggers worden samengesteld en vervol-gens van een huid worden voorzien.Hybride constructiesVaak levert het een voordeel op om een combinatie van dematerialen beton en staal voor de constructie te gebruiken.Beton wordt dan bijvoorbeeld gebruikt voor de vloer en voorhet opnemen van de drukkrachten en staal voor het opnemenvan de trekkrachten. Ook staalplaat-betonvloeren gebruiken devoordelen van beide materialen.Bij hoogbouw worden vaak vloeren van (prefab) beton met eenstalen draagconstructie gebruikt. Ook de stabiliteitsconstructiekan hybride zijn: een betonnen schacht in het midden en eenstalen outrigger gecombineerd met stalen kolommen in degevel (fig. 7).CriteriaEr spelen diverse criteria een rol bij de afweging tussen staal ofbeton. Deze worden in het nu volgende behandeld. De volg-orde waarin ze worden genoemd is min of meer arbitrair.Overspanning en constructiehoogteTot een overspanning van circa 8 m kan een monoliete beton-constructie worden toegepast. Daarboven moet bij beton aanprefab worden gedacht, zoals voorgespannen vloerelementenen voorgespannen balken. Bij grotere overspanningen moetnaar de eigenfrequentie worden gekeken om ongewenste tril-lingen te vermijden.Vanwege het ruime assortiment aan stalen liggers en de velemogelijkheden ze samen te stellen tot grotere constructies kanhaast elke overspanning in staal worden gemaakt. Ook hiermoet op trillingen worden gecontroleerd. Zoals al gememo-reerd, kan de constructiehoogte bij gebruik van staal aanzien-lijk lager zijn dan in beton.bodems toegepast, waardoor er minder hoeft te worden bekisten er minder op het werk hoeft te worden gewapend.Bij prefab vloeren vindt de belastingsafdracht voornamelijk in??n richting plaats en zijn de vloeren vaak voorgespannen enniet massief, om gewicht te besparen (foto 4). Deze vloerenhebben geen tijdelijke ondersteuning nodig. Een staalplaat-betonvloer (foto 5) is een soort tussenvorm, waarbij de geprofi-leerde staalplaat in principe de stortlast kan dragen, maar waarbij grote overspanningen een stempeling nodig is. De hoeveel-heid beton is bij de staalplaat-betonvloeren geminimaliseerd ende wapening bestaat meestal uit ??n net.Ook bij wanden komen twee belastingssituaties voor: plaatwer-king en schijfwerking. De schijfwerking is bij wanden in hetalgemeen veel belangrijker dan de plaatwerking. Het gaat in ditartikel over dragende wanden; niet-dragende scheidingswan-den vallen hier buiten beschouwing. Stabiliteitswanden kunnenvan beton of staal zijn. Bij uitvoering in staal gaat dat meestalgepaard met schoren, wat zeer transparante constructies kanopleveren. Bij het gebruik van beton voor stabiliteitswanden,waarbij het dragen van de verticale belasting een gunstig effectheeft op het opnemen van het moment door de wind, kunnenwanden ter plaatse worden gestort of prefab zijn. Dan wordt dedwarskracht meestal met lasplaten of vertandingen overgedra-gen. Bij kernen van gebouwen komt beton meer voor dan staalen worden de schachten veelal met een klimbekisting of eenglijbekisting gemaakt, of bestaan ze uit prefab elementen.Beton kan ook worden gebruikt voor prefab gevelelementen diede vloer dragen en ook een stabiliteitsfunctie kunnen vervullen.Utiliteitsbouw: beton of staal? 22013 155Gesloten staalprofielen zijn bovendien zeer geschikt voor deopname van torsiebelastingen.(Vrije) vormgevingBeton is in vrijwel elke vorm te maken. De dikte kan ookeenvoudig verlopen. Bij prefab beton is dit voordeel gemakke-lijker te benutten dan bij ter plaatse gestort beton. Het vereistweliswaar een (dure) bekisting en het met de hand wapenen,maar veel vormen zijn dan wel mogelijk. Staalvezelbeton voor-komt het met de hand wapenen.Vanwege de ruime keuze in profielen en het samenstellenervan is een staalconstructie in bijna elke vorm te maken. Dedikte van de platen waaruit de staalconstructie bestaat, kanechter niet geleidelijk verlopen, maar alleen sprongsgewijs,tenzij de elementen worden gegoten. Dit laatste is echterzelden haalbaar.TransparantieMet staalconstructies is meer transparantie te bereiken dan metbetonconstructies.AfmetingenBeton is in alle afmetingen te storten. Bij zeer grote dikten zalhet beton na het storten moeten worden gekoeld om scheur-vorming ten gevolge van de verharding tegen te gaan. Zolanghet kan worden vervoerd en gehesen, is het ook toe te passenals prefab beton.Hoewel staalprofielen tot een maximale lengte worden gele-verd, zijn ze eenvoudig samen te stellen tot elk gewenstformaat. Ook hier vormen transport en montage de beperkin-gen. Verbindingen op de bouwplaats zijn in het algemeengemakkelijker te realiseren dan bij beton, zodat grotere afme-tingen v??r de montage te assembleren zijn.(Geschiktheid voor) belastingenBeton is erg geschikt voor drukkrachten. Voor het opnemenvan trekkrachten, buiging, dwarskracht en vooral torsie ismeestal extra wapening nodig.Staal kan druk- en trekkrachten even goed opnemen, en dusook buiging, maar instabiliteitsverschijnselen zoals (torsie)kniken kip kunnen ervoor zorgen dat niet de volle sterkte kanworden benut. Ook dwarskracht kan goed worden opgenomen.themaUtiliteitsbouw: beton of staal?2201316stabiliteits-kerngevel(kolom)outrigger outriggergevel(kolom)6 7BouwruimteVoor ter plaatse gestort beton is weinig bouwruimte nodig,echter wel altijd de ruimte onder het te bouwen element tenbehoeve van de bekisting. Bij prefab beton kan rechtstreeksvanaf de vrachtwagen op de bouw worden gemonteerd.Ook staalconstructies kunnen rechtstreeks vanaf de vracht-wagen op de bouw worden gemonteerd.Opslagruimte bouwplaatsEr wordt tegenwoordig nog maar weinig op de bouwplaatsopgeslagen als voorraad. De levering is vaak volgens het JIT-principe (just in time).Bereikbaarheid bouwplaatsAls de lengte, breedte en hoogte van de betonnen of stalenelementen binnen de afmetingen van normaal transport vallen,kunnen de meeste bouwplaatsen worden bereikt.KraancapaciteitZolang de betonkubel door de kraan kan worden gehesen,kunnen er overal in het werk gestorte constructies wordengemaakt. Bij prefab-betonconstructies kunnen de belastingenvoor de kraan te hoog en/of te ver worden, zodat kleinereelementen moeten worden gebruikt.Stalen elementen zijn meestal veel lichter dan betonnenelementen, zodat bij staal grotere elementen in ??n keerkunnen worden ingehesen (foto 9).Mate van prefabricagePrefab beton kan al worden toegepast bij kleine series. De hogekosten voor de bekisting worden verdeeld over alle elementen.Bij staal zijn alle samenstellingen van profielen uniek te prefa-briceren.GewichtWaar bij woningbouw de massa van beton nog nuttig is voor degeluidsisolatie, neemt deze, bij toenemende overspanning, eensteeds groter aandeel in van de totale opneembare belasting.Lichtbeton komt aan dit bezwaar enigszins tegemoet. Prefabelementen zijn zo uitgekiend dat ze zo weinig mogelijk eigengewicht hebben.Staalconstructies kunnen zo worden ontworpen dat het eigengewicht maar een klein gedeelte is van de gebruiksbelasting.Constantheid kwaliteit (ook in de tijd)Beton neemt in de loop van de tijd in sterkte toe, maar ook detotale kruip neemt dan toe. Staal blijft zijn sterkte behouden enkruipt niet. Ook zijn de eigenschappen van staal beter te voor-spellen dan die van beton.Bouwsnelheid / bouwtijdDe bouwoverlast op de bouwplaats duurt het langst bij terplaatse gestort beton op een bekiste ondergrond, vanwege devele handelingen voor bekisten en wapenen en de verhardings-tijd. Elementen mogen wel eerder worden ontkist, maar pas na28 dagen is de berekende sterkte gegarandeerd. De toenamevan sterkte in de tijd wordt in de praktijk nauwelijks benut,tenzij bij verbouwingen of renovatie. Bij voorgespannen prefabbeton moet de productie in de betonfabriek op tijd starten,maar speelt de verhardingstijd op de bouwplaats niet meer.Hier moeten alleen de onderlinge bevestigingen wordengemaakt door middel van het injecteren van gaines of het vast-lassen van lasplaten.Staal heeft het voordeel dat het meteen de eindsterkte bezit. Hetwordt in een constructiebedrijf gefabriceerd en soms ook (deels)geassembleerd. De montage op de bouw duurt dus maar kort.Staalbouw kent daardoor een kortere bouwtijd dan prefab betonvanwege de eenvoudigere verbindingen en het lichtere gewicht.Utiliteitsbouw: beton of staal? 22013 178 98 Folly Zonnestraal Hilversum; beton is in vrijwel elke vorm te maken9 Hoogbouw WTC 4, twee torenkranenfoto: Jaap Cederhout6 Music Theatre Graz: digitale technieken bijhet ontwerpen maken bijzondere vormenmogelijkfoto: UNStudio / Christian Richters7 OutriggerDynamicaVanwege de lage stijfheid en de vaak grote massa van beton-constructies en de hoge stijfheid en de vaak lage massa vanstaalconstructies moeten beide toch worden gecontroleerd optrillingen.Risico's? BekistingUit oude en recente schadegevallen blijkt dat een bekisting ofondersteuningsconstructie met een net gestorte vloer eenrisico kan vormen.? MontageVanwege het grote gewicht van betonnen prefab elementenmoeten er degelijke, al dan niet tijdelijke, verankeringenworden toegepast.Bij grote driedimensionale staalconstructies moet bij debouw goed rekening worden gehouden met de tijdelijkestabiliteit.? OverbelastingStaalconstructies hebben vaak meer ductiliteit dan betoncon-structies, wat gunstig is bij onverhoopte belastingsoverschrij-dingen. Ook hier geldt weer dat ter plaatse gestort beton opzijn beurt weer meer ductiliteit heeft dan prefab beton.VerkrijgbaarheidIn Nederland zijn staalprofielen, beton en prefab beton over hetalgemeen goed leverbaar in een veelheid van sterkteklassen.Wel moeten prefab beton en speciale walsprofielen bij groteprojecten tijdig worden besteld.WeersafhankelijkheidStaal en prefab beton maken de bouw minder weersafhankelijkdan ter plaatse gestort beton.BrandveiligheidDoor het verhogen van de dekking op de buitenste wapening ishet bij voldoende grote afmetingen eenvoudig om de brandwe-rendheid van beton op het gewenste niveau te krijgen.Staal moet tegen brand worden beschermd door middel vanhet aanbrengen van brandwerende materialen of door overdi-mensionering.TerrorismegevoeligheidVanuit het ontwerp moet worden voorkomen dat de construc-tie door voortgaand bezwijken kan instorten. Hierbij kunnende grote plastische vervormingsmogelijkheden van staalcon-structies in het voordeel werken ten opzichte van ter plaatsegestort beton. Ter plaatse gestort beton heeft op zijn beurt weerbetere herverdelingsmogelijkheden dan prefab beton.themaUtiliteitsbouw: beton of staal?22013181010 Ingestorte tribune van het stadion vanFC Twentefoto: Harm Meter / Novum11 Westraven in Utrecht gestript; deconstructie is in het nieuwe gebouwhergebruikt? GeluidsisolatieBeton levert vanwege de massa meestal een betere geluidsiso-latie dan staal.? DampdoorlatendheidBeton is dampdoorlatend, wat strenge eisen stelt aan demogelijke afwerkingen. Staal is dampdicht.Beschikbaar budget voorbereiding / engineeringBij een beperkt budget zal eerder worden gedacht aan repetitie,eenvoudige statische schema's of eerdere vergelijkbare werkenom de engineeringskosten zo laag mogelijk te houden.Bouwfysische eigenschappen? WarmtecapaciteitBeton heeft een grote warmtecapaciteit die kan wordengebruikt voor het opslaan van warmte (betonkernactivering).Staal heeft een groot geleidend vermogen, maar vaak teweinig massa om de warmtecapaciteit te kunnen benutten.Afhankelijk van de situatie kan het hebben van een grotewarmtecapaciteit een voor- of nadeel opleveren (continugebruik versus incidenteel gebruik van de ruimte).? WarmtegeleidingBeton geleidt warmte slecht, staal geleidt warmte goed.CO2-footprint en uitputting natuurlijkegrondstoffenvoorraadOver het onderwerp CO2-footprint en uitputting natuurlijke grond-stoffenvoorraad bestaan nogal wat verschillende inzichten. Om diereden heeft de redactie van Cement, in overleg met de auteurs,aan Pieter Lanser van het Cement&Betoncentrum gevraagd zijnvisie te geven op deze materie.Faber en V?k?r stellen: Voor de Nederlandse situatie is er geenwetenschappelijk onderzoek gedaan, voor zover bekend, naar deCO2-footprint en de uitputting van de grondstoffenvoorraad". Datbehoeft enige nuancering. Nederland loopt in Europa al jarenlangvoorop als het gaat om de bepaling van de CO2-footprint vanbouwmaterialen en de Amerikanen komen in Europa kijken hoewij het hier doen. Onze Stichting MRPI dateert van 1997. Er isinmiddels een heel leger LCA-experts aan het werk om studies uitte voeren en om regels, richtlijnen, normen en criteria op te stellen.Het Nederlandse bouwbesluit verplicht de vergunningaanvragersinds 1 januari 2013 zelfs om informatie te overleggen overCO2-footprint en uitputting van grondstoffen. Daartoe moetgebruik gemaakt worden van de`Bepalingsmethode Milieupresta-tie Gebouwen en GWW-werken'.Mede omdat er in de utilitieitsbouw grote verschillen zijn in bouw-wijzen en ?materialen is het onverantwoord om conclusies die inde Verenigde Staten misschien geldig zijn onverkort en in alge-mene termen door te trekken naar de Nederlandse situatie. Zo ishet gebruik van CEM III in de VS in ter plaatse gestort beton vrijwelonbekend, maar in Nederland is dit cement maatgevend.Vergelijkende LCA-studies zijn sowieso een gebied dat bezaaid ligtmet landmijnen. Alleen wanneer specifieke gevallen met dezelfdefunctionaliteit worden doorgerekend, kunnen (samengestelde)uitspraken worden gedaan. Algemene beschouwingen op materi-aalniveau brengen als regel helemaal niets. Niet voor kosten,sterkte en stijfheid en ook niet voor carbon footprint.Er is in de literatuur een reeks van vergelijkende LCA-studiesbeschikbaar waarin beton beter scoort dan staal. De Dutch GreenBuilding Council verleent sinds enkele jaren milieucertificaten aan(utiliteits)gebouwen die met BREEAM zijn doorgerekend. Daaron-der bevinden zich gebouwen in staal, maar evenzeer in beton. Vaneen duidelijke preferentie is geen sprake. In de utiliteitsbouw iseen reeks van keuzecriteria van toepassing. Milieu is er een van.Dat criterium wordt steeds belangrijker en kan op een dag zelfsdoorslaggevend gaan worden. Om als betonsector goed op diedag voorbereid te zijn hebben Stufib en Stutech een gezamenlijkestudiecel 61 opgericht. Het eerste deel van de rapportage is eind2012 uitgebracht. Deel twee wordt eind 2013 verwacht.Utiliteitsbouw: beton of staal? 22013 1911Staal is zeer goed te hergebruiken: 50% van de profielenwordt hergebruikt, voordat het als schroot wordt gerecycled.Dat laatste gebeurt voor nagenoeg 100%.? CO2-footprint en uitputting natuurlijke grondstoffenvoorraad(zie ook kader)Voor de Nederlandse situatie is er geen wetenschappelijkonderzoek naar gedaan, voor zover bekend. In de VerenigdeStaten is dat op MIT wel gebeurd [1]. Daar zijn gebouwen instaal vergeleken met gebouwen in ter plaatse gestort beton.Staal heeft een circa 25% kleinere CO2-footprint dan terplaatse gestort beton en put de grondstoffenvoorraad eenkleine 70% minder uit. Het is waarschijnlijk dat dit in Neder-land geen andere uitkomst kan opleveren.GeldAlle bovengenoemde facetten van produceren en samenstellenvan constructies en andere voor- of nadelen zijn in meer ofmindere mate uit te drukken in geld. Ten slotte vindt er daneen kostenafweging plaats, die de doorslag zal geven welkmateriaal uiteindelijk wordt toegepast voor het desbetreffendeconstructiedeel.ConclusieZoals uit het voorgaande duidelijk zal zijn, hebben veel criteriainvloed op de keuze tussen beton en staal als constructiemate-riaal in de utiliteitsbouw. Daarbij moet worden bedacht datdeze opsomming zeker niet volledig is, gegeven de omvang vanhet artikel. Per geval zal de keuze anders uitvallen en welbe-schouwd zelfs per constructie-element. Dit laatste leidt tot deconclusie dat hybride bouwen waarschijnlijk vaker de uitkomstvan die afwegingen zou moeten zijn dan de praktijk in Neder-land nu laat zien. LiteRAtuuR1 Johnson, T. W., Comparison of environmental impacts of steel andconcrete as building materials using the Life Cycle Assessmentmethod. Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, VS, 2006.Keuze opdrachtgever / architect / constructeur /aannemerSoms worden keuzes gemaakt door de opdrachtgever vanwegebijvoorbeeld verkoopbaarheid of imago. Ook de architect heeftvaak zijn voorkeuren. De constructeur zal graag dat materiaaltoepassen waar hij het meest mee vertrouwd is. De aannemerdie het werk aanneemt kan door zijn bedrijfsproces ook eenbepaalde voorkeur hebben.Duurzaamheid? LevensduurDraagconstructies van gebouwen worden meestal ontworpenvoor een levensduur van 50 of 100 jaar. Het materiaal van dedraagconstructie heeft geen invloed op de levensduur.? FlexibiliteitDoor te kiezen voor grote overspanningen bij vloeren zijn deruimten ook later flexibel in te delen. Ook het rekeninghouden met een (te) grote belasting vergroot de flexibiliteit.Hierin is er geen verschil tussen beton en staal. In het alge-meen kost deze flexibiliteit dus een voorinvestering, diewellicht nooit wordt benut. Aanpasbaarheid van de construc-tie is dus interessanter.? AanpasbaarheidBetonconstructies zijn maar matig aanpasbaar. Wapening iswel in te lijmen (met ankers) of op te lijmen, maar niet flexi-bel aanpasbaar. Na hogedruk-waterstralen is wel weer betonmet wapening aan te storten.Staalconstructies zijn door middel van las- of boutverbindin-gen nog eenvoudig aan te passen.? OnderhoudBetonnen onderdelen van gebouwen hebben bij voldoendedekking nauwelijks onderhoud nodig, behalve bij onverwachtescheurvorming. Staal daarentegen vergt in buitenluchtsituatiesregelmatig onderhoud om roestvorming tegen te gaan.? HergebruikBeton met een gewone sterkte is te recyclen, waarbij hetbetongranulaat weer opnieuw als vulmiddel kan wordengebruikt. Momenteel wordt grind slechts zelden voor meerdan 20% vervangen door betongranulaat. Het wapeningsstaalis wel geheel te recyclen.Tabel 1 Footprint staal en betonCO2-emmissie energiegebruikuitputting vangrondstoffenstaal 12,4 kg/SF 102,1 MJ/SF 2,8 Mg/SFbeton 16,4 kg/SF 102,5 MJ/SF 8,8 Mg/SF