? utiliteitsbouw .uitvoeringstechniek ? prefabricageH.A.J.Flapper, NBM-Amstelland Utiliteitsbouw bv, ArnhemIn hetartikel overdeuitvoeringstechniekvan PTT-Telecomin Cement1994, nr. 6 werd aan-gegeven dat een aannemer steeds op zoek is naar het optimum tussen bouwkosten enbouwtijd, binnen de regels die de ontwerper ?n de constructeur bepalen. Indien voor deconstructie gebruikwordt gemaakt van geprefabriceerde betonelementen, krijgt hij temaken met nog eens twee partijen: de producent en het montagebedrijf. Aan de uitvoe-ringsdeskundige van het bouwbedrijf de taak een plan te maken.UITVOERINGSTECHNIEK (111):BOUWENMETPREFABBETONELEMENTEN50De organisatie van het ontwerp, de voorbe-reiding, de produktie en de montage vandraagconstructies van prefab beton vormeneen bron van conflicten, omdat er verschil-lende part?en met tegengestelde belangenb? betrokken z?n. Een ideaal prefab beton-skelet kan alleen ontstaan wanneer een op-timum wordtgevonden voor de belangen vanalle versChillende part?en.Hetgaaterom of de part?en alleen een com-promisbereiken -beiden doen water in dew?n - of dat men genoeg creativiteit bezit te-gengestelde belangen om te buigen naareen situatie waarin iedereen optimaal resul-taatkan bereiken. Creatieve oplossingen z?nalleen mogel?k indien de verschillende par-t?en van elkaar weten wat de mogel?khedenen de beperkingen z?n en gezamenl?k debeste oplossingen zoeken. De conflictsitua-tie is nu:Ontwerp versus produktieenProduktie versus montageDe ontwerper wil een optimaal gebouwenformuleert daarmee de condities waarbin-nen de fabrikant de prefab betonelementenmoet produceren. De fabrikant wil een opti-maal produktieproces en bepaalt daarmeede condities voor de bouwer die de elemen-ten moet monteren. Ontwerper, producenten bouwerwillen iederhun eigen aandeel op-timaliseren.In heteerste deel van ditartikelwordtaange-geven dat optimalisatie van iedere partnerapart leidttotsub-optimalisatie voor het pro"ject in z?n geheel. In hettweede deel wordenvoorstellen gedaan om de sub-optimalisatievan ontwerpers, producenten en bouwersom te buigen naar optimalisatie van monta-gebouw met prefab beton.Ontwerptijd versusproduktietijdDe architect ontwerpt een gebouw. De op-drachtgever wil een zo kort mogel?ke bouw-t?d. De architect is van mening dat een pre-fabbetonskelet een kortere bouwt?d geeftdan een in situ. H? vraagtz?n constructief ad-viseur welk constructieprincipe voor dit ont-werp het meest geschikt is. Ook deze vindtdat een prefab skelet een kortere bouwt?dheeft. De architectgeeft de constructeur op-dracht het ontwerp in prefab uit te werken.De constructeur omschrijft in het bestek datde constructie in prefab beton moet wordenuitgevoerd. Ook schr?ft h? dat de producentde werktekeningen moet maken. Dit be-spaart de constructeur veel tekenwerk. In debestektekeningen is wel het principe aange-geven van het prefab beton, maar wordt deuitwerking overgelaten aan de producent.Voor de aanbesteding vraagt de aannemerofferte aan verschillende producenten.Betonfabrieken hebben maar beperkte ca-paciteit om prefab betonconstructies uit tewerken. Prijsvorming is gebaseerd op kenge-tallen en ervaringsc?fers.De aannemer die bij de aanbesteding hetlaagste is, wacht tot h? de bouwopdrachtheeft gekregen. Daarna pas start h? de on-derhandelingen met de verschillende beton-fabrieken. In die onderhandelingen isverla-ging van de pr?s prioriteit en daarom wordtelke discussie over problemen vermeden.CEMENT1994/10wk 1 wk 2 wk 3 wk 4 wk 5 wk 6 wk 7 wk 8 wk 9 wk 10Om dit aan te geven is als voorbeeld een dra-gend prefab betonnen binnenspouwele-ment genomen.Een plaatelement wordt horizontaal op eentafelmal gemaakt. De afmeting van de mal-tafels is gelimiteerd en op de meest voorko-mende elementmaten afgestemd. Elemen-ten hoger dan 3,6 m kunnen niet meer verti-caal op een dieplader onder viaducten door,terw?l dit in de utiliteitsbouw een veelvoorko-mende verdiepingshoogte is.Gevelelementen z?n meestal niet langerdan7,2 m, omdat anders het elementgewichtvoor normale bouwkranen te groot wordt. Opdeze maten z?n de afmetingen van de malta-fels afgestemd. Elementontwerpen die ho-ger en langer z?n, kunnen uitbreiding van demaltafels ofhet maken van nieuwe maltafelsapart voor een project noodzakel?k maken.B? het ontwerpen van een prefab skeletmoettevens rekeningworden gehouden metde keuze van de malz?de. B? prefab binnen-spouwelementen is het gewenst de binnen-kant als malz?de te kiezen.G) Voorbereidingsschema prefab betonIdee. makenvormlcicni',cn1[:El""" 'OT"''''''I der.? m.~cn ...apcn,n,!I Jocdlu::uri:nl? ~ormlckcnlnlcnl.I? 1ol'llOUW modellenI I lever!". in jc IloncJlvconicala,C1IIP.:::::;',~::!:::::::'.."10'".~likljCwtCIlID'voorbereidingst?d: 47 werkdagen [Bo""""1" m.... mo"""I--~- __=--=--~ -=- ~ ~_~-+->II Stlnp+dUIr.IICElementontwerp Versus elementproduktieAls de ontwerper te weinig kennis heeft vanhet produktieproces van prefab betonele"menten, z?n de condities voor een optimaalproduktieproces niet erg groot. Als de produ-centin een te krap keursl?f wordt gedwon-gen, is er geen ruimte om na opdracht hetprefab betonskelet aan te passen voor eenoptimale produktie. Voor optimalisering vande produktie moet de ontwerper rekeninghouden met het produktieproces.@ Produktie elementen en start montageAls een project via aanbesteding tot uitvoe-ring komt, kan de aannemer de opdrachtvoor het produceren van het prefab betonpas na de eigen bouwopdracht aan een fa-briek verlenen. Als het gebouw een eenvou-dige fundering heeft, zal de tijdsduur van deaanloop- en onderbouwfase bij de aanne-mer korter z?n dan de voorbereidings- enproduktiet?d van de fabriek (fig. 2). De startvan de montage van het betonskelet moetdan worden uitgesteld en de bouwt?d wordtlanger dan gepland is.Om vertragingen te beperken wordt de be-tonfabriE:)k vaak onder druk gezet om devoorbereidingst?d te verkorten en met meermallen te produceren. Dit gaatten koste vande pr?s en de kwaliteit van het prefab beton.Pas nadat aannemer en betonfabriek pr?s-overeenstemming hebben bereikt, wordt in-gegaan op de specifieke problemen van hetproject.Voor de opdrachtgever is niet de bouwt?dvanaf start bouw belangr?k, maar vanaf op-dracht tot oplevering. Volgens de UAV [1]moet de aannemer binnen v?f dagen na op-dracht starten. Verlenging van de voorberei-dingst?d tussen opdrachten start bouw er-vaart de opdrachtgever als bouwt?dvertra-ging.Als de aannemer direct na opdracht met debouw begint, bl?kt dat de tijdsduur vanafstart bouw tot start levering prefab beton inde planning te kort is. De betonfabriek wordtonder druk gezet Om de prefab elemententoch op t?d te leveren.VoorbereidingstijdDe betonfabriek start pas met het makenvan de werktekeningen als de opdracht voorde leveringvan de elementen definitief is. B?een ingewikkeld betonskelet vergt het ma-ken van de werktekeningen veel tijd. Dewerktekeningen gaan naar de aannemer, dieze weer doorzendt naar architect en con-structeur.Vaak blijkt dat de betonfabriek er heel an-ders tegenaan gekeken heeft dan de archi-tect en de constructeur. Via de aannemergaan de tekeningen vervolgens met veelrood naar de betonfabriek terug. Hopel?ksnapt deze nu w?l wat de bedoeling is, an-ders volgt nog een extra tekeningenronde.De betonfabriek past de tekeningen aan enzendt die opnieuw via de aannemer naar ar-chitect en constructeur.De beoordeling van deze werktekeningen isafhankel?k van de werkdruk b? het bureau.Het kan enkele weken duren voordat deteke-ningen goedgekeurd bij de betonfabriek te-rugz?n. De fabriek heeft de ervaringdatz? deproduktie van de elementen pas kan inplan-nen als de werktekeningen goedgekeurd z?nteruggekomen.De benodigde voorbereidingstijd voor eenprefab betonskelet is b?na 10 weken, zoalsbl?kt uit figuur 1. Dit schema is door de Bel-ton, deverenigingvan fabrikanten van bouw-elementen voor betonconstructies, gepubli-ceerd in [2, blz. 143]. Tussen opdracht enstart produktie is een voorbereidingst?d van47 werkdagen nodig.voorlopig ontwerpdefinitief ontwerpbestek en tekeningaanbesteding- aanloopfase- onderbouwfase- bovenbouwfaseopdracht prefab- voorbereiding- produktieCEMENT1994/10 51? utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek ? prefabricage52ENKELE ELEMENTAIRE MALTECHNIEKENBasisvorm elementDe onderzijde van het element is malzijde en kan een glad betonoppervlak worden. De bo-venzijde is de stortkant. Deze is altijd minder vlak, hoewel tegen extra kosten een betere af-werking mogelijk is.RandkistAls de zijkantvan een elementrecht is ontworpen (links), moet de randkisttelkens bij het ont-kisten worden gedemonteerd. Inde verbindingen van de randkist kan cementwater komen.Hoe vaker de randkist opnieuw moet worden gemonteerd, hoe groter de maatafwijking zalworden. Alsde zijkantvan hetelement een zelflossende afschuining krijgt (rechts), is hetmo-gelijkde randkistvast op de maltafel te bevestigen. Hiermee iseen grotere maatnauwkeurig-heid mogelijk en neemt de maatafwijking niet toe.Raamsparing demonterenAls de randen van een raamsparing recht oftegengesteld schuin worden onworpen, moet desparing bij ieder element worden gedemonteerd. Hierdoor is het moeilijk de hoeken van deraamopening aan de binnenzijde van de gevel glad en strak te krijgen en zal ook maatafwij~king van afmeting en plaats van de raamopening kynnen optreden.Raamsparing vastHeeft de raamopening een zelflossende afschuining, dan is het mogelijk de raamsparingvast op de maltafel te bevestigen. Dit maakteen grote maatnauwkeurigheid en een gave af-ronding van de randen van de raamopening aan de binnenzijde van de gevel mogelijk.Op/egnok met ma/ophogingBij een ontwerpmet kanaalplaatvloeren is een oplegnokaan debinnenzijde van hetgeveIele-ment nodig. Op de maltafel moet een uitvulling komen om de nok te maken. Van de boven-piaatvan de maltafel wordt-op hetvlakvan de nokna -geen gebruik meergemaakt. De uitvul-ling moetvoor elk projectworden gemaaktofaangepast. De kwaliteitvan het betonoppervlakkan minder zijn dan vanaf de maltafel.Op/egnok als betonophogingAls een oplegnok aan de buitenzijde van de gevel nodig is, moet deze met een aparte bekis-ting op het stortvlak van het element worden gestort. Bij het trillen zakt het beton van de nokweg. Uitstulpingen aan de stortzijde verlengen het produktieproces.Latei in prefab voorafAls aan de buitenzijde van de gevel een latei nodig is voor het ondersteunen van metselwerk,kan in plaats van een gestorte latei een prefab latei worden toegepast. De lateirnet ingestor-te stekwapening wordt boven het element opgehangen. Het stortvlak van het element wordtniet doorbroken./nkassing ma/zijdeEen inkassing aan de binnenzijde van de gevel bevindt zich aan de malzijde. Als de inkas~singsmal zelflossend is afgeschuind, kan deze permanent op de maltafel worden bevestigden goede hoeken mogelijkmaken. De ontwerper moetde inkassingwel in alle elementen ge-bruiken. ??n element zonder inkassing maakt een demontabele mal noodzakelijk./nkassing stortzijdeEen inkassing aan de buitenzijde van de gevel is moeilijkertemaken, omdat dit de stortzijdebetreft. De inkassingmoet met een hulpconstructie aan de rand van de maltafel worden be-vestigd. Aan de stortzijde is dagelijks demontage nodigvan de inkassingsmal. Dit vergroot demaatafwijking van de inkassing.Voorzieningen ma/zijdeVoorzieningen als schroefhulzen, aansluitdozen en electrabuizen aan de binnenzijde van degevel worden op de maltafel bevestigd. De bevestigingsmiddelen voor de voorzieningen kun-nen permanent op de maltafel blijven zitten. Hierdoor is een grote maatnauwkeurigheid vandie voorzieningen mogelijk.Voorzieningen stortzijdeVoorzieningen aan de buitenzijde van de gevel moeten aan de stortzijde van hetelementwor-den bevestigd. Hiervoor is een hulpconstructie nodig die dagelijks moet worden gedemon-teerd. De maatnauwkeurigheid zal daardoor afnemen.CEMENT1994/10mail h = 3500 B 1straal 35 m~straal 45 m 64kopgevelmal 2 h = 4500straal 35 mstraal 45 mkopgevel 32straal 35 mWESTyLll ML MD ENOORDstraal 45 mv W W W W XN 0 0 0 0 PN 0 0 0 0 PN 0 0 0 0 pN 0 0 0 0 PF G G G G H@ Gevelaanzicht met elementtypes? Seriegrootte per e/ementtypeaantal 2 4 10 12 14 16J I I I I I Itype .~ ~. 16 stuks( = 4500 hoog0 =E =F =GH =I IJK I 64 stuksL "yzvawzzZZ2=Vm72?l 3500 hoogM mm?l2'N???ZZ22ZZ2222ZZdN ,oPQ=-R 16 stuks5 = t.oOO hoogT =U =V=W===IX=y=Z = _? Maximale seriegrootteB = begane grond; 1 = Ie verdiepingceerd. Als voor de volgorde de malbodem hetuitgangspunt is en per straal eerst de 4500mm-elementen en direct daarna de 4000mm-elementen worden gemaakt, dan is debegane grond pas bij het 28e element ge-reed. Bij de serie van 3500 mm is de eersteverdieping pas bij het 52e element gereed.Het produktietempo van prefab betonele~mentenis in verband met de nachtelijke ver-hardingst?d ??n elementper dag; aantal ele-menten = aantal dagen, waarbij de ombouwvan de mallen buiten beschouwing is gela-ten. Voor de eenvoud van de planning is aan~genomen dat de montage van een bouwlaagpas kan starten als het laatste element vandie bouwlaag is gestort. In werkelijkheid isdie afstemming complexer in verband metde verhardingstijd, het transport en de logis-tiekevolgorde van de elementen.OOSTT UL ML ML ML MD EQ R R R R SJ J J J J KJ J J J J KJ J J J J KI J J J J KA B B B B [Seriematige maJinzetHet beleid van een betonfabriek is geba-seerd op seriematige produktie van elemen-ten: met zo weinig mogel?k middelen zoveelmogelijk elementen produceren. Stel dat inde fabriek de standaard-maltafels 3600 mmbreed zijn, dan is het mogelijk de 64 elemen-ten van 3500 mm in ??n mal te maken. Voorde 32 hoge elementen is een aparte malta-fel nodig (fig. 6).De 64 elementen van 3500mm zijn niet ge-lijk, maar naarvlakheid in drie groepen te ver-delen: 24 stuks met een straal van 35 m, 24stuks met een straal van 45 m en 16 stuksvlak. Vanuit het principe van serieproduktieis het gewenst alle elementen van ??n groepachterelkaar te produceren. Dan hoeft demaltafel slechts tweemaal te worden omge-bouwd. De malspecialisten kunnen bepalenwat de meest gewenste volgorde is om kos-ten en tijd van ombouw te beperken.Voorde hoge elementen is ?en aparte malta-fel nodig. Hiermee worden alle afwijkendeelementen gemaakt, zodat ook deze maleen grote serie krijgt. Voor de begane grondmoeten 16 elementen worden geprodu-In alfabetische volgorde is per elementtypehet aantal grafisch aangegeven (fig. 5). Erzijn drie groepen elementen te onderken-nen: 16 stuks 4500 mm hoog voor de bega-ne grond, 60 stuks 3500 mm hoog voor deverdiepingen en 16 stuks 4000 mm hoogvoor de bovenste laag. De elementen voorde kopgevels zijn apart gearceerd.Dit overzicht vormt het vertrekpunt voor hetopstellen van een produktieplanning, dievanuit verschillende gezichtspunten moge-lijk is. In onderstaande beschouwing is deombouwtijd van de maltafels ter vereenvou-diging buiten beschouwing gelaten.Ook de elementen van de bovenste verdie-ping zijn afwijkend door een grotere hoogte.In de westkopgevel zijn de elementen van debovenste verdieping afwijkend in verbandmet openingen voor de technische installa-ties.Uit dit elementenoverzicht blijkt dat het helealfabet nodig is om het aantal verschillendeelementen te kunnen merken.? Gevels met verschillende stralenIn de geveltekening (fig. 4) zijn de elementty-pen met letters aangegeven in volgorde vanmontage, te beginnen op de begane grond.De elementen van de begane grond zijn doorde extra hoogte aparte typen. De elementenin de langsgevel, die op de kopgevels aan-sluiten, hebben een aangepaste vorm.Produktievolgorde versus montagevolgordeDe betonproducentwil zoveel mogel?k gel?k~vormige elementen produceren met zo wei-nig mogel?k mallen. Vanuit de vormgevingvan de elementen en vanuithetaantal typesis een optimale produktiewijze te ontwerpen.Bij de montage van het prefab betonskelet iseen volgorde per bouwlaagnoodzakelijk.De technische montagecondities kunneneen optimale produktievolgorde belemme-ren. Om de bouwkosten en de bouwtijd vaneen prefab betonskelet te beheersen is eenvroegtijdige analyse en afstemming van demontagevolgorde op de produktievolgordegewenst.Als voorbeeld dient een gebogen gebouwvan zes bouwlagen. Door de gebogen vormzijn de elementen van de langsgevels nietrecht, maar gebogen of veelhoekig. De bin-nengevel heeft een straal van 35 m en debuitengevel een straal van 45 m (fig. 3). Deverdiepingshoogte is in principe 3500 mm,maar de begane grond is hoger: 4500 mmoDe dakrand is ge?ntegreerd in de elementenvan de bovenste verdieping, waardoor dezeelementen 4000 mm hoog worden.CEMENT1994/10 53? utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek ? prefabricagemal 1 h = 3500 BI straal 35 m f=f====~J====:::Jo straal 45 m 32bouwopdracht-aanloopfaseonderbouwfasemontage beg. gr. r---"..montage 1e verd. ~opdracht prefab-voorbereiding1=elementen beg. gr. =elementen le verd.Hetvoorbereidingsschemavan figuur 7 vergteen tijd van 47 dagen en de produktie van al-le elementen van de begane grond 28 da-gen. Voor de opdrachtvorming van aanne-mer en betonfabriek is 10 dagen gerekend.De montage op de begane grond kan pas na85 dagen starten en op de eerste verdiepingna 120 dagen. Bij een gebouw zonder kel-ders zou de begane grondvloer al na 50 da-gen gereed zijn. Zowel bij de montage van debegane grond als van de verdieping treedteen aanzienlijk bouwtijdverlies op.(f) Start bouwen start montage ? Meer maltafels, kleine seriebouwopdracht ~aanloopfaseonderbouwfasemontage beg. gr. -../'v ~1montage 1e verd. I..-opdracht prefab ..voorbereidingelementen beg. gr.elementen 1e verd.? Kortere produktietijd met meer tafelsDe resterende tijd tussen start produktie enstart montage is vaak veel te kortom tot eeneffici?ntproduktieproces te komen. Om tochde elementen tijdig gereed te hebben wor-den de betonfabrieken vaak gedwongenmeer maltafels in te zetten, wat neerkomt opeen kleinere seriegrootte (fig. 8).In het elementenoverzicht blijkt, dat van demeeste types maar enkele elementen nodigzijn. Elementtypen J en 0 komen 16 keervoor. Deze twee typen worden op de stan-daard-maltafel gemaakt, waarbij met ??nkeer ombouwen een serie van 32 mogelijkwordt.Voor de overige, afwijkende elementen wor-den bijzondere maltafels gemaakt, iedermet een eigen malbodem. Op deze drie mal~tafels zijn de elementen voor de beganegrond al na zes dagen gereed. Op de stan-daardmal zijn de elementen voor de eersteverdieping na 20 dagen beschikbaar.De produktietijd van de elementen blijkt nuveel dichter bij de montagetijd te komen (fig.9). Wel is de kostprijs van de elementen ho-ger, omdat nu vier maltafels nodig zijn inplaats van twee. Daardoor is ook de serie-grootte gehalveerd.mal 2 straal 35 mh = 4500h = 4000h = 3500mal 3 straal 45 mh = 4500h '= 4000h = 3500mal 4 kopgevelh= 4500h = 4000h = 3500mail straal 35 mh = 4500h = 3500h = 4000mal 2 straal 45 mh = 4500h = 3500h = 4000mal 3 kopgevelh = 4500h = 3500h = 4000!:==::J 20!:==::J 2024@ Alternatieve inzet maltafels363624Verleggen van het knelpuntIn de voorgaande produktieplanning waren??n standaard-maltafel en drie speciale bre-de maltafels nodig. De speciale maltafelszijn ieder ingesteld op de vlakheid: straal van35 m, straal van 45 m en de vlakke kopgevel-elementen (fig. 10). Op deze maltafels is hetook mogelijk de seriematige elementen J enOte maken, zodatde inzetvan de standaard-tafel kan vervallen.Als alle 96 elementen op drie maltafels ge-produceerd worden, is de seriegrootte ge-middeld 32 stuks. De elementen voor debe-gane grond zijn ook na 6 dagen gereed en de54elementen voor de eerste verdieping na 12dagen. De montage vande begane grond ende verdieping kan dan aansluiten. In hetschema blijkt niet meer de produktie, maarde voorbereidingsprocedure het knelpunt.Produktiegrootte versus montagegewichtVanuit het produktieproces is het gewenstop een standaard-maltafel zo groot mogelij-ke elementen van dezelfde afmeting te ma-ken. Bij gevelelementen met raamopenin-gen kan de massa van de elementen vari?-ren. De variatie in elementmassa kan bij demontage kostenverhogend werken. Als voor-beeld wordt type Buit [2, blz. 88] gebruikt(fig. 11). Bij een geadviseerde dikte van 200mm is de massa van dit element 8,2 t.? Voorbeeld van dragend gevelelement3.00 3000 60D 3000 300c=J on 00--Drn--'J 7200 k~CEMENT1994/10Als een gebouw in prefab betonelementenvan 7,2 m wordt ontworpen en in alle ele-menten komen twee raamopeningen voor,dan zijn alle elementen in massa gelijk enkan de bouwkraan worden afgestemd op die8,2 t (fig. 12). Als b? de kopgevel of bij de lift-schacht geen raamopening is ontworpen,dan geeft dat voor de produktie weinig pro-blemen. Het afwijkende element heeft ech-ter een massa van 10,3 t en is daarmee 25%zwaarder. De capaciteit van de bouwkraanmoet hierop worden afgestemd.Voor de montage moeten afwijkende ele-menten in principe niet zwaarder wordendan het standaard-element. Dit probleem isop te lossen door in het ontwerp van dichtegevels in elementen van 3,6 m uit te gaan inplaats van 7,2 m (fig. 13). Een andere oplos-singis een standaard-element met tweeraamopeningen te maken en na montage deopeningen met b?voorbeeld kalkzandsteente vullen.Als op bepaalde plaatsen in degevel, bijvoor-beeld aan de kopgevel of bij schachten, ineen element beide raamopeningen verval-len (fig. 14), dan is dat geen probleem voorde betonfabriek, maar wel voor de bouw-kraan.Het enkele dichte element van 7,2 mis meer dan 50% zwaarder, waardoor de ca"paciteit van de bouwkraan 50% groter moetzijn. Dit probleem is op te lossen door dedichte elementen op te delen in elementenvan 3,6 m. Voor de betonfabriek zijn het dantwee elementen geworden, maar de kraan-kosten worden gunstiger.CJCJCJ@ Twee gevelelementen die even zwaar z?n? Alternatieve indeling b? vervallen raamopening? Twee elementen even groot, maar met verschillende massaElementmassa versus kraancapaciteitBij het voorgaande werd ervanuitgegaan dateen bouwkraan op iedere plaats dezelfdemassa kan h?sen en dat het prefab ontwerpafgestemd is op de gemiddelde en de maxi-male massa van betonelementen. De capa-citeit van een kraan wordt echter bepaalddoorde sprei, dit is de afstand van de lasttenopzichte van de mast.De capaciteit is last x sprei. Voor een ele-ment van 5 t op 10 m afstand moet de kraan-capaciteit 5 x 10 = 50 tm Z?n; als de afstandtwee keer zo groot is, wordt de kraancapaci-teit 5 x 20 = 100 tm. De kosten van eenbouwkraan lopen evenredig omhoog met dekraancapaciteit. Een economisch ontwerpvan een prefab betonskelet is dus nietalleenafgestemd op de massa van de elementenCEMENT1994jl0zelf, maar ook op de benodigde kraancapa-citeit.Een simpele rekensomIn het voorbeeld van figuur 15 staat de toren-kraan met het hart van de mast 7 m vanaf degevel. De sprei van de gevelelementen aande kraanzijde is 7 m en aan de andere zijdevan het gebouw 21 m. De kokervloeren dievan gevel tot gevel overspannen, hebbeneen massa van 7,6 t en worden in het mid-den gehesen met een sprei van 14 m.55? utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek ? prefabricageDe montagekosten met een weg-terrein-kraan met opbouwgiek [2, blz. 144] worden:De montagetijd per stramien van 7,2 m x12,6m = 90 m2 vloeroppervlak wordt nu:kraancapaciteit 50 tm:f 250/uur x 2,3 = f 575/stramien1.00 tm:f 52,D/uur x 2,3 = f 1200/stramien1.40tm:f 690/uur x 2,3= f 1600/stramien.60 min80 min140 minMontagetijd van een stramienGevelelementen'12 st/dag = 40 min/el x 2 stVloerelementen50 st/dag = 10 min/el x 6 stelementtype montagetempo(st/dag)betonkolommen 10betonbalken 25betonnen kernwanden 6binnenspouwbladen 12kanaalplaatvloer 50Montageontwerp versus produktieontwerpDe totale kosten van een prefab betonskeletworden zowel door de produktiekosten alsdoor de montagekosten bepaald. De huur~kosten van de montagekraan maken vooralbij brede en hoge gebouwen een aanzienlijkdeel uitvan de montagekosten.In tabel 1 [2, blz. 140] wordt een voorbeeldvan de montagecapaciteit gegeven.Tabel 1Montagecapaciteit van ??n kraan + ploeg(kanaalplaatvloer alleen montage, geenvoegwapening en afstorten van voegen)~ 1---;=1==~26~0tm=====;;;l??j12' t~106 tma.~1.Q.L 11 5 t~~,:; 12':1~lm 14m 21mc'"~.~5'-'" 50r- At""/ ~I5't 115'tOPTIMALISEREN MONTAGEBOUW MET PREFAB BETONvoorlopig ontwerpdefinitief ontwerpbestek en tekeningaanbesteding ..- aanloopfase- onderbouwfase- bovenbouwfaseopdracht prefab~- prefab ontwerp- voorbereiding- produktie@ Relatie tussen elementmassa, spreivan de kraan, aantal elementen en kraanca-paciteitPer stramien van 7,2 m zijn twee geveIele-menten nodig en zes vloerelementen van1,2 m breed. Er zijn dus drie maal zoveelvloerelementen te monteren als geveIele-menten. Omdat de vloerelementen hetgrootste deel van het kraantransport vor-men, zou de kraancapaciteit hierop moetenzijn afgestemd. Dit betekent een capaciteitvan 7,6 x 14 = 106 tm.Voor de montage van de gevelelementenvan 7,2 m en 8,2 t is met een sprei van 21 meen kraan nodig met een capaciteit van8,2 x 21= 172 tm. De conclusie is dat vooreenzesde van de elementen de kraancapa-citeit met 66 tm = 62 % moet worden ver-hoogd.Als op maar ??n plaats in het gebouw eenraamopening vervalt, komt er een elementvan 10,3 t en moet de kraancapaciteit10,3 x 21 = 216 tm worden. Dat is een ver-dubbeling van de benodigde kraancapaci-teit ten opzichte van de vloerelementen. Alsin maar??n elementvan 7,2 m beide raamo-peningen vervallen -bijvoorbeeld bij de lift-schacht - wordt dat een element van 12,4 ten is de benodigde kraancapaciteit12,4 x 21 = 260 tm.@ Producent-gebonden prefab ontwerpUit hetvoorgaande blijkt, dathetontwerpvaneen prefab betonskelet grote invloed heeftop de produktietijd en de produktiekostenvan prefab betonelementen. De ontwerpersformuleren de condities waarin producenten bouwer de kosten van prefab montage-bouw bepalen. De producent formuleert decondities en de bouwer bepaalt de kostenvan produktie en montage.Als ontwerper, producent en bouwer beterzouden samenwerken, dan zouden de bouw-kosten van een prefab betonskelet lagerkunnen worden. Samenwerken is echter al-leen mogelijkals de drie partijen weten welkefactoren positieve en welke negatieve effec-ten hebben op de bouwkosten. Indittweededeel wordt verder ingegaan op de mogelijk-heden ontwerp, produktie en montage vanprefab beton verder te optimaliseren.Ontwerptijd versus produktietijdDe betonfabrikanten verenigd in de 8eltonzien de oplossing van hettijdprobleem in hetontkoppelen van de bouwkundige opdrachten de opdracht voor het prefab beton: eencombinatie van bouwteam en aanbeste-ding. Als de opdrachtgever al bij de start vanhet definitieve ontwerp een betonfabrikantselecteert als bouwteampartner, kan de pro-ducentalsprefab deskundige de ontwerpershelpen bij het ontwerpen van een goed pre-fab betonskelet. Debetonfabriek kan dan devormtekeningen tegelijk met het bestek ge~reed hebben (fig. 16). De fabriek maakt eenbindende prijsaanbieding die als stelpost inhet bestek wordt opgenomen.Het prefab betonskelet maakteen belangrijkdeel uit van de totale bouwkosten, waaropde hoofdaannemer bij de aanbestedinggeen enkele invloed heeft. De fabriek kanvooraf condities voor levering en montagebedingen, diede hoofdaannemer bij de aan-besteding verplicht is te accepteren. Hijheeft dan geen speelruimte meer voor on-derhandelingen met de betonfabriek. Terwijl56 CEMENT1994/10hij de verantwoordelijkheid draagt voor hetuitvoeringsproces, wordt hem de invloed opeen belangrijk deel daarvan ontnomen. Dekwaliteit van het prefab betonskelet kan bijdeze procedure wel goed zijn, maar omdathet concurrentie-aspect ontbreekt, zal hetprijsniveau hoger worden. Vanuit de positievan de hoofdaannemer is deze ontwikkelingongewenst.voorlopig ontwerpdefinitief ontwerpbestek en tekeningaanbesteding ..- aanloopfase- onderbouwfase- bovenbouwfaseprefab ontwerpelementtekeningenopdracht prefab- voorbereiding- produktieProducent-onafhankelijke informatieBij heel bijzondere prefab constructies kande voorgaande procedure zinvol zijn, maar bijde meest voorkomende prefab betonskelet-ten moet het mogelijk zijn dat de ontwerpersvoldoende kennis van prefab beton hebbenom zelf een goed ontwerp te maken en deelementen te tekenen.Als de vormtekeningen van de elementen bijhet bestek gevoegd zijn, zullen de betonfa-brikanten een nauwkeurige offerte kunnenmaken voor de aanbesteding. Het concur-rentie-aspect blijft bestaan, waardoor debouwkostenworden verlaagd. Als de ontwer-pers de vormtekeningen reeds hebben ge-maakt, zal de voorbereidingsprocedure aan-zienlijk kunnen worden verkort (fig. 17).De Belton heeft hiervoor de eerste aanzetgegeven door in [2,3] producent-onafhan-kelijke produktinformatie te verstrekken.[2] is meer vanuit de constructieve kant ge"schreven dan vanuit de produktiekant. Erisechter meer informatie nodig om een prefabbetonskeletteontwerpen datgoed te produ-ceren en goed te monteren is. Een goed pre-fab betonskelet moet het maximale resul-taat halen uit ontwerp-, produktie-, trans-port- en montageaspecten.Vrije maatvoering versus modulaire maat-voeringUit het voorbeeld voorbereidingsschemavan figuur 1 blijkt, dat het tot stand komenvan de vorm van de elementen onevenredigveel tijd kost. Architect, constructeur, aanne-mer en producent moeten overeenstem-ming bereiken over de vorm en de maatvoe-ring van de elementen. In [2] worden welvoorbeelden gegeven voor verbindingen,maar niet voor afmetingen en maatvoering.Het enige maatvoeringsadvies in de verbin-ding van figuur 18 [2, blz. 25] is de voeg-breedte tussen de verticale en de horizonta-le elementen. Het is al een hele stap voor-waarts dat de Belton met [2] voorbeeldver-CEMENT1994/10? Producent-onafhankelijk ontwerpbindingen heeft gemaakt, maar het is nogniet ver genoeg om het proces van vorm enmaat van elementen effici?nter te maken ende voorbereidingsprocedure daarmee teverkorten.SBR heeft kortgeleden drie mappen uitgege-ven met energiezuinige woningbouwdetails[4]. De vormgevingen maatvoering van dezedetails zijn uitgevoerd volgens de regels van'modulair bouwen' en NEN 6000 [5]. In dewoningbouw beschikt men nu over een stel-sel van plaats- en maatafspraken, waardoorvormgeving en maatvoering van prefab ele-menten aanzienlijk eenvoudiger worden.In plaats van voor ieder woningbouwprojectprojectgebonden plaats- en maatafsprakenopnieuwte maken, wordt door [4] een basisgelegd, waardoor de afstemming tussen departners in de bouw wordt vereenvoudigd.De gezamenlijke betonproducenten onder-kennen het probleem van de vormtekenin-gen in de voorbereidingsprocedure. Er is aljaren een instrument om dat probleem teverminderen, maar in [2] wordt deze oplos-sing zelfs niet voorzichtig genoemd. Modu-lair bouwen is pas mogelijk als alle partijen inhet ontwerpproces dezelfde maat- enplaatsafspraken accepteren.@ Prefab bouwknoop wand met vloertrekband --1~~+- _koppelwapeningstekanker-~",,/Een modulair voorbeeldIn figuur 19 wordt het detail van figuur 18 ge-geven volgens de modulaire plaats- en maat-afspraken. Eerst wordt in een 3M-ontwerp-rooster (lM = 10 mm) een 4M-materiaal-band gemaakt voor zowel de gevel als voorde vloer; Voor de plaatsing van het materiaalin de band zijn door VG-Bouw (VerenigingGrootbedrijf Bouwnijverheid) in [6] regelsontwikkeld.Buitenkant skelet is hart band, met een rest-maatvan 10 mmo Buitenkantgevel is bij met-selwerk buitenkant band; de spouw is dangroot genoeg voor de isolatie met ventilatie-ruimte. Bovenkant afgewerkte vloer isbo-venkant vloerband, met een restmaat van 5mm (ombij maatafwijking binnen de band teblijven). De vloerdikte bepaalt de onderkantvan de vloer en de bovenkant van dewandoplegging. Door het lM-basisroosteren het3M-ontwerprooster is de maatvoeringvan deze bouwknoop zelf en in relatie metandere bouwknopen bepaald.@ Bouwknoop met plaats- en maatafspra-ken57? utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek ? prefabricage@ Geve/e/ementen als omranding van geve/openingen: sparingen maken@ Geve/e/ementen geschakeld rondom geve/openingen: gaten sparen@ Combinatie van sparingen maken en gaten sparen@ Binnen- en buitenhoek met p/aats- enmaatafsprakenHet gevelelement moet aan de buitenkantmet een restmaat van 10 mm tegen het hartvan de gevelband worden geplaatst (fig. 20).Als aan de binnenkantvan hetgevelelementdezelfde restmaat van 10 mm wordt ge-bruikt, dan ligt dit symmetrisch in de halvegevelband van 2M en ontstaat vanzelf bijaansluitingen een voeg van 20 mmo Binnen-en buitenhoeken in de gevel zijn door dezemaat- enplaatsafspraken geen moeilijkebouwknopen meer, waarvoor veel reken- encontrolewerk noodzakelijk is.Het voordeel van het ontwerpen volgens demodulaire regels is niet alleen dat ontwerpen maatvoering veel eenvoudiger worden,maar wat voor de betonproducenten nogveel belangrijker is: de afwijkingen en varian-ten in betonelementen zijn beter beheers-baar en de kosten van afwijkende typen wor-den lager.Ook de maatvoering en het stellen van be-vestigingspunten en verankeringen wordteenvoudiger. Voor de Selton-Ieden leverttoepassing van modulaire co?rdinatie zowelkosten- als tijdvoordeel op. Als er in de utili-teitsbouw ??n partij is die modulair bouwenzou moeten promoten, dan is dat de Belton.Invoeringvan modulair ontwerpen is een kip-en-ei-verhaal: het heeft alleen resultaat alsalle ontwerppartnershet doen. In de woning-bouw heeft men met [4] het voortouw geno-men; de Belton zal dat binnenkort bij devormtekeningen van prefab elementen voordewoningbouw merken. Als in [2] voorkeurs-afmetingen voor de nok zouden zijn aange-geven, dan zouden deze plaats- en maataf-spraken het aantal aanpassingen kunnenbeperken.Sparingen maken versus gaten sparenHetvoorbeeld van figuur 11 beslaat 7,2 x3,6m2= 26m2? Detweeraamopeningenvan3x1,5 m2 hebben een gezamenlijk oppervlakvan9 m2= 35%. Slechts tweederde van debetonmal wordt gebruikt voor het element.Voor eenderde moeten voorzieningen ervoorzorgen dat er geen beton in komt.De helft van de penanten van 600 mm tus-sen de ramen moet worden opgedeeld (fig.21), waardoor een penant van maar 290 x200 mm2overblijft. De gedeelde penant iseen dunne kolom met boven en onder eenzware massa, waardoor in de penant extratransportwapening nodig is. Ter plaatse vanhet raam is per element 18 m randprofiel no-dig om de opening te kunnen maken.Er moet om de sparingen heen worden ge"stort, hetgeen het stortproces bemoeilijkt.Het maken van een raamsparing is duurderdan beton doorstorten. Bij het ontwerpenvan een prefab gatengevel wordt de horizon-tale voeg altijd op vloerniveau gelegd, maarals de raamopeningen groter worden, gaateen gevelelement op een trapgatsparings-element lijken. Hetis dan geen dichtelementmeer, maar een rand om raamopeningen.Wanden en gatenHet produktiesysteem voor betonwanden isontwikkeld voor het maken van dichte mas-sieve betonwanden voor bouwmuren in dewoningbouw en voorstabiliteitswanden in deutiliteitsbouw: zo grootmogelijke elementenmet z.:o weinig mogelijk voorzieningen, die opstandaard-maltafels passen.58 CEMENT1994/10Toen de dragende gatengeveIvoor kantoren-bouw werd ontworpen, zagen de producen-ten dit als een groot wandelement metgroteraamsparingen als afwijking. Soms lijken ge-velwandelementen echtermeerop een trap-gatomranding dan op een wandelement.Bij een gatengevel van prefab betonelemen-ten moeten de raamopeningen worden ge-spaard, watextra kosten geeft. Bij een gaten-gevel van kleine prefab kalkzandsteenele-menten worden ter plaatse van de ramengeen elementen geplaatst. De raamopeningwordt niet gemaakt, maar gespaard. Datprincipe zou ook bij prefab beton kunnenworden toegepast: een zodanige opdelingvan de gatengevel, dat door de schakelingvan de elementen de raamopeningen van~zelf ontstaan (fig. 22).Vanuit de produktie gezien kunnen zo grootmogelijke elementen het meest economischzijn, maar vanuit de montage kunnen kleineelementen gunstiger zijn.breedplaatelementen. De in situ vloer sluitautomatisch aan op het gevelelement en eris geen voeg die apart behoeft te worden ge-dicht. Elk constructieprincipe heeftzijn eigensterke en zwakkepunten. Hetis de kunstvande prefab ontwerper de sterke punten tecombineren, in plaats van klakkeloos devoorbeelden uit [21 over te tekenen.Prefab koppelen versus in situ koppelenBij de academische ziekenhuizen Amster-dam en Utrecht is een niet-dragend sand-wich-gevelelement toegepast (fig. 25). Deprefab ontwerpers zullen in dikke rapportende keuze van dit systeem hebben beargu-menteerd. Prefabricage is altijd goedkoperen beter dan in situ.De bouwcombinatie van het AcademischZiekenhuis Maastricht is de aanbestedingingegaan met als alternatief het in situ kop-pelen van het binnen-en buitenblad in plaatsvan het in hetbestek omschreven sandwich-element (fig. 26).L l7Er is ook een combinatie mogelijkvan sparin-gen maken en gaten sparen. Hetbestaat uittwee typen elementen (fig. 23). Creatieveontwerpers kunnen doorverschillende scha-kelingen van deze twee elementen interes-sante gevels ontwerpen.Prefab/prefab versus prefab/in situDe ontwerpers van prefab beton gaan ervan-uit dat een skelet pas goed is wanneer allesprefab is. Het grote probleem van prefab be-ton zijn de verbindingen tussen de elemen-ten. In figuur 18 is een oplegconsole nodigvoor de verbinding van een prefab vloer aaneen prefab wand, stekankers om de vloeraan de wand te verbinden en een trekbandom van de losse vloerplaten een geheel temaken.Een combinatie van een prefab gevelele-ment met een breedplaatvloer geeft eenveel eenvoudiger verbinding dan met eenkokervloer (fig. 24). In het gevelelementhoeft alleen de penant tussen de ramen ver-ticale belastingoverte brengen. Hetgrootstedeel van hetelement, boven de ramen, hoeftdaaraan niet mee te werken.Als het gevelelementboven de ramen wordtverjongd, ontstaat een oplegging voor de? Combinatie van prefab gevelelementmet breedplaatvloer geeft een eenvoudigeverbindingCEMENT1994/10@ Sandwich-gevelelement, koppeling inde fabriek@ Sandwich-gevelelement, koppeling op~ de bouwplaats2400 I 'ce,dplaat 2400~mz7ZZZm~zzzzI 1800f f59? utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek ? prefabricageIIIIIIIII -'? Maximaal toelaatbare maatafwijkingenprefab beton? Prefab verbinding op basis van lagemaatkwaliteitInnovatie op alle frontenDe conclusie isdathet vullen van de voegennog zeer ambachtelijk gebeurt en dat er opde kwaliteitvan voegvulling en hetontbrekenvan luchtbellen weinig garantie is. Voor het lij-men van baksteen is een lijmpistool metmortelpomp ontwikkeld, die ook bij het voe-genvullen te gebruiken is. Het lijkt er op datde innovatie van prefab beton ophoudt, na-dat het element is geproduceerd. De beton-warenindustrie zou haarinnovatiecapaciteitkrimpvrije mortel nodig. Deze wordt in zak-ken van 15 kg aangevoerd en op het maai-veld in een speciemolen met water ge-mengd. Het transport gaat vanuit de specie-molen in een kruiwagen, die op de bouwliftwordt gezet. Op de verdieping rijdt de voe-genvuIler met de kruiwagen naar het gevel"element. Vanuit de kruiwagen vult hij eentuingieter om de voegmortel in de openingvan de gaines te gieten: netzo langtot uit devoeg geen lucht meer komt, maar alleenmortel.~.::~~~TI1212+24-r--+--~++: ~IOnderdeel pos. nr. volgensBeltonGrootte breedte 2 9dikte 3 7 mmhoogte 4 7 mmdiagonaal 5 11 mmVorin kromte 6 1.4mm/mscheluwte 8 8 mmhaabheidE 9 8 rnm/mVoorzieningen pos.nr. malzijde Sloflzijdeplaots/eenling 12 9 iTlm 11 mmafmeting/groep 13 5 mm 8 mm'* In twee richtingenl'"De produktie van prefab betonelementen isal redelijkgemechaniseerd. Tijdens een sym-posium op de TU Delft op 26 april 1994 overrobotisering bleek dat de betonindustrielangzaam begint aan mechatronicatie. Ookprof.ir.H.W.Bennenk schreef hierover in hetartikel 'Op weg naar het bouwen met compo-nenten'in Cement 1994, nr. 9. Het met deschop uitspitten van een stekkensparing ineen kokervloer wordt vervangen door me-chanische en electronische apparatuur.De montage van prefab betonelementen isgoed gemechaniseerd met zware bouwkra-nen. Voor de verbinding van twee prefab ge-velelementen zijn bij de montage wiggen ofstelbouten nodig om de voeg te overbrug-gen. Voor het opvangen van de horizontalebelasting zijn stekken, stekkoppelingen engaines nodig (fig. 28).Als de elementen eenmaal staan, begintechter het handwerk van de voegenvuIler.Eerst moeten de voegen met band of purworden afgedicht. Bij een utiliteitsgebouwworden grote hoeveelheden pur gebruikt omhet voegenprobleem op te lossen. Voor eenbouwlaag van een prefab kantoor is 4000 kgOnnauwkeurige produktie versus maatvas-temontageIn [2, blz. 152] worden de toelaatbare maat-afwijkingen van prefab betonelementen om-schreven, gebaseerd op NEN 2889 (fig. 27).Uit detabel blijkt datproducenten van beton-elementen zich nietgarantwillen stellen voormaatafwijkingen kleinerdan +of-7 mmo Hetverbindingssysteem van prefab betonele-menten moet daarom worden gebaseerd opeen tolerantie van circa 15 mmo Voegen tus"sen elementen worden daarom meestal nietkleiner dan 20 mmontworpen en moeten la-ter worden aangevuld.Bij de inschrijfbegroting bleek dat in situ kop"pelen aanzienlijkgoedkoperzou kunnen zijn.Deze kostenverlaging is in de praktijk ook ge-realiseerd. In samenwerking met de bouw"metroloogdr.ir. Van Hoofiseen bevestigings-systeem ontwikkeld, waarmee de prefab bui"tenbladenin ??n keer zonder nastellen aande gevel konden worden opgehangen.Dr.ir.Vasterd van de TU Eindhoven heeft eensysteem ontwikkeld om de hinderlijkheid vanmaatafwijkingen te kunnen meten. De factorDvoor 'duidelijk' is 0 als ergeen meetbare af-wijking te constateren is en D ~ 1 als demaatafwijking nog net met het menselijk oogzichtbaar is. Uit de metingen van de gevelvan het Academisch Ziekenhuis Maastrichtblijkt de factor D = 0,9tezijn. De conclusie isdat in situ koppelen van elementen te reali-seren is meteen maatafwijkingdie nietzicht"baar is.De argumenten voor die keuze waren:1. De ene betonfabriek is goed in het makenvan een binnenspouwblad en de anderein het maken van een buitenspouwblad.Het buitenspouwblad moet van de enenaar de andere betonfabriek worden ver"voerd om ze tot sandwichelement te kop"pelen.2. Het sandwichelement heeft een massavan 13 t, terwijl in hetbetonskelet de ma"ximale lasten niet boven 6 t komen. Mon"tage van de sandwichelementen met detorenkranen is niet mogelijk: er zoudensteeds zware mobiele kranen ingehuurdmoeten worden.3. Montage van de sandwichelementen ispas mogelijk ars de dakvloer is gestort,omdat cementwater hetmooie oppervlakvan het buitenblad vervuilt of hele gevelsmoeten worden ingepakt.4. Bij het apart produceren van binnen- enbuitenblad kan het binnenblad direct nahet ontkisten van een verdieping met denormale bouwkranen worden gemon"teerd. De gevel is dan eerderwind"en wa"terdicht te maken voor de start van de af"bouw.5. De bouwcombinatie had in bouwmetroio"gische maatbeheersing bij voorgaandeprojecten zoveel kennis en ervaring opge"daan, dat zij erop vertrouwde bij in situkoppeling dezelfde maatkwaliteit te kun-nen realiseren als bij prefab koppelen.60 CEMENT1994/ 10I ARCHITECT CONSTRUCTEUR IBOUWBEDRIJF1 IJ \ JI BETONFABRIEK MONTAGEBEDRIJF Iniet alleen op elementproduktie moetenrichten, maar ook op verhoging van de ver-bindingskwaliteit.Het moet mogelijk zijn om stalen betonmaI-len te maken met een zeer geringe maataf-wijking. In NEN 3684 worden maximalemaatafwijkingen voor steenachtige draag-constructies aangegeven. Het moet mogelijkzijn de maatkwaliteitvan prefab beton zoveelte verhogen, dat zonder voegvulling kan wor-den gestapeld, terwijl het eindresultaat vande maximale maatafwijkingen binnen de ge-stelde normen blijft.Bij hetverbindingsprincipe van stapeling zoualleen een soortpakkingnodigzijn om opleg-gingsoneffenheden te elimineren (fig. 29).@ Prefab verbinding op basis van hogemaatkwa/iteitAls bij de verbinding een vaar-en moereindwordt toegepast, kan het element zich bijmontage zelf positioneren. Ook kan zo eenhorizontale belasting worden opgevangen.Indien er alleen druk op de verbinding komt,kan zonder stekeinden, gaines, stelboutenen voegvullingen worden volstaan.EpiloogBij een prefab betonskelet zijn ten minste vijfpartijen betrokken:? De architect wil een zo mooi mogelijk ge-bouw, waarbij hij in zijn ontwerp zo min mo-gelijk doorde randvoorwaarden van prefabbeton wil worden beperkt.? De constructeur wil een eenvoudig con-structieprincipe met zo weinig mogelijkconstructieve problemen.? Het bouwbedrijf wil de concurrentie tussende betonfabrieken gebruiken om tot zolaag mogelijke kosten te komen.? De betonfabriek wil met zo weinig mogelijkmallen zoveel mogelijk elementen makenmet zo min mogelijk afwijkingen.? Het montagebedrijf wil elementen die zijnafgestemd op de montagekraan en meteenvoudige montageverbindingen.CEMENT1994/10Alle vijf partijen zoeken ieder voor zichzelfnaareigen optimalisatie. In ditartikel zijn ver-schillende aspecten van prefab beton mon-tagebouw uitgewerkt, waaruit blijkt Dat hetvaak gaat om het belang van de ene partijversus het belang van de andere partij. Dehoofdaannemer staat centraal tussen devier andere partijen (fig. 30).De auteur heeft als bouwinnovator van eenhoofdaannemer kritisch en creatiefgekekennaardehuidigegangvan zaken bij prefab be-ton montagebouw. Zijn doel is een discussietussen de vijf partijen op te roepen, waarbijieder duidelijk maakt wat hij zou willen, maartevens bereid is naar de argumenten en be-langen van de ander te luisteren. Een opendiscussie kan de prijs/kwaliteit-verhoudingvan prefab beton montagebouw bevorderen.Literatuur1. Uniforme administratieve voorwaarden,UAV 1989. Sdu uitgeverij, 's-Gravenhage,1989.2. Beer, W. de e.a., Verbindingen in prefab:Binnenspouwbladen, balken en kolommenin de utiliteitsbouw. Spruyt, Van Mantgem &De Does, Leiden, 1992.3. Beer, W. de e.a., Gevels in prefab: Sierbe-ton. Spruyt, Van Mantgem & De Does, Lei-den, 1993.4. Nieman, H.M., J.E. van Osta-Louisse enJ.J. van den Engel, Bouwtechnische detailsvoor energie-effici?nte woningbouw. Giet-bouw, Prefab beton en Stapelbouw. SBR,Rotterdam, 1994.5. NEN 6000 - Modulaire co?rdinatie voorgebouwen -Begripsomschrijvingen, algeme-ne bepalingen en regels voor plannen (metcorrectieblad mei 1986).6. Boessenkooi, Th. e.a., Handboek modu-lair bouwen: NEN 6000 voor modulaire co?r-dinatie praktisch gericht. VG-Bouw, Zoeter-meer, 1990.?@ Partijen die invloed hebben op de kwali-teit en de kosten van een prefab betonskelet61
Reacties