De stadsdeelraad van Amsterdam-Noord was niet zote spreken over het vele glas in de oude vergaderzaal.Nu vergaderen ze in een soort metalen bastion metniet meer dan een streep daglicht op vloerniveau.Ook het gemeentebestuur van Nieuwegein is eenjaar na de verhuizing genuanceerder gaan denkenover de toepassing van glas in de raadzaal. Het geluidis erg hard. De gemeente Alphen a/d Rijn vertrouwter daarentegen op dat de akoestische nadelen vanglas met speciale maatregelen te compenseren zijn.Nergens worden transparantie en laagdrempelig-heid met meer bouwkundige overgave beleden danin deze gemeente in het groene hart van de Rand-stad.Vergelijking van een zestal nieuwe raadhuizen leertdat er meer verschillen zijn dan overeenkomsten.In alle opzichten, zowel uiterlijk als beleidsmatig.Utrecht voerde een ingrijpende renovatie uit van hetcomplex monumentale panden in de historischebinnenstad dat van oudsher het stadhuis vormt.Kerkrade koos na een heroverweging van de nieuw-bouwplannen toch voor renovatie. Amsterdam-Noord, Alphen a/d Rijn en Enschede tekenden voornieuwbouw. Overeenkomsten in de verschillendeconcepten zijn de scheiding tussen frontoffice enbackoffice en de invoering van flexibele werkplek-ken.Uiterlijk zijn nauwelijks overeenkomsten te ont-dekken. Het nieuwe stadhuis van Enschede sluit hetmeest aan op de traditie van sober en doelmatigbouwen. Kerkrade tooit zich met het predikaat`Modernste gemeente van Nederland'.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 76TRANSPARANTIEZIT VOORAL TUSSEN DE ORENDolf DukkerToen in Kerkrade het kwartje viel van het flexplek-concept en van de ICT-kansen in eendienstverlenende organisatie werd alles anders. Er was geen ruimte meer nodig. Er ont-stond ruimte. Nieuwbouw zou verspilling zijn. In plaats daarvan onderging het geslo-ten, sombere stadskantoor een verbluffende transformatie tot een open, helder lichtgebouw. Zou het andersom ook werken? Dwingt een flexibel, transparant stadhuisook een soepele, heldere manier van werken af? Overeenkomsten en verschillen in deontwikkeling van zes nieuwe stadhuizen.1 | Transparantie en laag-drempeligheid in hetextreme in Alphen aanden Rijnillustratie: Erick van Egeraatassociated architectsT r a d i t i o n e l e o p d r a c h t g e v e rDe verwachting dat gemeenten zich gaandewegmeer door marktmechanismen laten leiden, wordtniet zonder meer bevestigd. Al bij de planontwikke-ling rekening houden met een eventueel tweedeleven als verhuurkantoor is geen vanzelfsprekenduitgangspunt.Hetmeestconsequentevoorbeeldvaneen marktgerichte opstelling, zoals de keuze van degemeente Nieuwegein voor het huren van 13 000 m2in een multifunctioneel, flexibel kantorencomplexop een industrieterrein blijft een eenmalig experi-ment. Voor de toekomstige, definitieve huisvestingin het nieuwe stadscentrum zal de gemeente weerde traditionele opdrachtgeversrol gaan vervullen, zolaat projectleider Joop van Galen van de gemeenteNieuwegein doorschemeren. Aan deze voorkeur zalnietvreemdzijndatNieuwegeinnoodgedwongenophuren was aangewezen. "Een klaar liggend ontwerpvooreennieuwstadhuisvanMecanoowasweliswaarkwalitatief interessant, maar paste niet meer in hetherziene concept van het nieuwe toekomstige stads-centrum", licht Van Galen toe.Het ontwikkelen van een nieuw stadhuis is eenkwetsbaar proces. De planuitval is groot. De langelijst van nooit uitgevoerde bouwplannen voor eengeheel nieuw Utrechts stadhuis is hiervan het his-torische voorbeeld. Nieuwegein, Kerkrade en ookAmsterdam-Noord zijn recente voorbeelden van hoenieuwe inzichten en veranderde (politieke) omstan-digheden een reeds zo goed als afgerond plan naarde prullenbak verwijzen.T r a n s p a r a n t e n l a a g d r e m p e l i gGemeenten gedragen zich bij de keuze voor nieuwehuisvesting niet veel anders dan gewone burgers.Groter en comfortabeler zijn de algemene wensen.Eigendom is favoriet boven huren. Over specifiekekwaliteiten als ligging, vormgeving, nieuwbouw ofrenovatielopendevoorkeurenuiteen.Waarbijopvaltdat er de laatste jaren meer aandacht is voor vormge-ving. De nieuwe huisvesting moet vooral verschillenvan het vroegere onderkomen. Afhankelijk van deA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 7 73 | Nieuw hoofdgebouw voor de Chileense Sociale Zekerheid: opperste transparantieillustratie: Samyn and Partners, architects and engineers2 | Multifunctioneel, flexibel kantorencomplex als huisvesting voor de ambtenaren vanNieuwegein. In het midden het transparante bestuursgebouw `De Lens'foto: Herman H. van Doorn GKf4 | Alphen aan den Rijn: doorzichtige bestuursstructuur illustratie: Erick van Egeraat associated architectsgrootte van de ramen in het oude gebouw wordt dekeuze voor meer glas even gemakkelijk gemaakt alsde keuze voor minder glas. Overigens zonder dat dit,althans op papier, ten koste mag gaan van de trans-parantie.`Sober en doelmatig' was het adagium in de jarenzeventig. Nu moeten overheidsgebouwen vooraltransparant en laagdrempelig zijn. Maar zomin alsde stadskantoren uit de jaren zeventig werkelijksober ? d.w.z. goedkoop te exploiteren ? en doelma-tig?indezinvanflexibel?waren,zominstaantrans-parante en laagdrempelige overheidsgebouwenmodel voor intrinsieke openbaarheid en toeganke-lijkheid. Een treffend voorbeeld hiervan is het volle-dig glazen gebouw dat de Belgische architect Phi-lippeSamynvoorhethoofdkantoorvandeChileenseSociale Zekerheid heeft ontworpen.Erick van Egeraat, ontwerper van het nieuwe stad-huis van Alphen a/d Rijn, maakt onderscheid tussende letterlijke en overdrachtelijke betekenis van hetbegrip transparantie. "Het is niet iets specifieks voorstadhuizen.Iedereenwiltegenwoordiglatenziendatmen in een doorzichtige bestuursstructuur werkt.Maar wil ik ook werkelijk dat iedereen mij elkedag ziet zitten?" Hij snapt dat mensen zich afvragen`Is dat gebouw niet een beetje te glazig?' "Wij hebbengezegd: `Het hoeft niet, maar het draagt er wel toebij dat iedereen kan zien dat het je echt menens isom een ander klimaat te scheppen'. Waarbij het erniet alleen om gaat dat de burgers zien wie jullie zijnen waar jullie zitten, maar dat omgekeerd ook voorde ambtenaren zichtbaar is voor wie zij werkzaamzijn."Architect Jaco de Visser kan zich er nog over verba-zen dat zijn voorstel om het gemeentebestuur vanNieuwegein in een speciaal toegevoegde glazen uit-stulping te huisvesten zonder slag of stoot binnenvijf minuten was geaccepteerd. "Mijn inschattingwas dat de ambtenaren het fantastisch zoudenvinden een flexibele werkplek te hebben. Lekkeropen, licht en luchtig, en dat de bestuurders er juistheelveelmoeitemeezoudenhebbenalsdebestuurs-vleugel van glas zou worden. Het omgekeerde bleekhet geval. Naarmate het proces voortschreed, wildende ambtenaren in steeds dichtere hokken en vondhet bestuur en de bestuursondersteuning het geenenkel probleem er zo transparant bij te zitten."E x t r a v a g a n t i eTerwijl de gemeenten uit hun schulp kruipen,afstand nemen van de nietszeggende stadskantorenuit de jaren zeventig ? nieuwe gemeentehuizenheten weer gewoon stadhuis ? is van een herken-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 785-6 | StadsdeelhuisAmsterdam-Noord:transparantie door eenstreep daglichtfoto's: Michel KievitsFotografie, Bredabare, universele eigen vormtaal vooralsnog geensprake. "Recente raadhuizen met een duidelijkevorm zijn niet het symbool van een nieuw stedelijkbewustzijn, maar veel meer het symbool van hetzoeken van een nieuwe generatie architecten naareen nieuw eigen bewustzijn", constateert HesterWessels (Kraaijvanger Urbis) in haar monografie`De architectuur van het raadhuis'. De tijd zal lerenof er ?berhaupt nog behoefte bestaat aan eennieuw maatgevend statement met de allure van hetberoemde raadhuis van Hilversum, waarin voor heteerst een doelbewuste scheiding werd gemaakttussen de representatieve en dienstverlenende func-ties.Volgens Jaco de Visser heeft de toenemende extra-vagantie van lokale overheidsgebouwen in de eersteplaats met geld en in tweede instantie met de voor-keur van de verantwoordelijke wethouder te maken."Politieke kleur heeft gevolgen voor de prioriteit-stelling. Als de wethouder veel om duurzaam bou-wen geeft, gaat hij allemaal watervallen in het ge-bouw laten maken. Prachtig natuurlijk, wanneergemeenten bereid zijn veel te investeren in archi-tectuur, maar ik denk dat lokale overheden er ver-standig aan doen in de eerste plaats doelmatigegebouwen neer te zetten. Vroeger kon je aan degebouwen zien wie het voor het zeggen had. Dat wasde rijksoverheid. Nu hebben banken en verzeke-ringsmaatschappijen de macht. Alleen gemeentendie die rol proberen terug te krijgen, denken dat hethelpt wanneer je een imponerend gebouw neerzet."S t e d e l i j k e a l l u r eHet nieuwe stadhuis van Alphen a/d Rijn straaltabsoluut allure uit. Maar macht? Van Egeraat: "In dediscussie die ik heb gevoerd, komt het woord machtniet voor. De vraag was nadrukkelijk naar een stad-huis en niet naar een stadskantoor. B en W wildeneen gebouw hebben dat zich onderscheidt, zoalsgemeenten dat al eeuwenlang hebben gedaan.Bovendien moet het gebouw de overgang makentussen het toekomstige verdichte stadscentrum ende omringende buitenwijken. De paletvorm is eenvan de middelen om de overgang van een grote naareen kleine schaal te maken."De stadhuizen van Alphen a/d Rijn, Amsterdam-Noord en de toekomstplannen van de gemeenteNieuwegein delen dezelfde ambitie. Zij reiken ver-der dan het oplossen van gemeentelijke huisves-tingsvraagstukken. Deze stadhuizen zijn integraleonderdelen van masterplannen die de ontwikkelingvan complete nieuwe stadscentra beogen. Zij moetenuitdrukking geven aan wat Koolhaas bedoelt met:`Een nieuwe architectuur die een pleitbezorger wilzijn van het ongewone, binnen het alledaagse, eenoproep om z? eerzuchtig te worden, dat men stad enarchitectuur op een hoger niveau met elkaar in even-wicht wil brengen.'Het nieuwe stadshart moet de vier dorpse kernenwaaruit Alphen a/d Rijn bestaat ? Oudshoorn, Aar-landerveen, Zwammerdam en Alphen ? samen-smeden tot een heuse stad. Bovendien wil hetgemeentebestuur met de nieuwbouw een nieuweflexibele manier van werken invoeren. WethouderB.Wienbelt:"Inhetnieuwebackofficeheeftniemandeen vaste werkplek. Het soort werk bepaalt de werk-plek. De nieuwe situatie dwingt dat af."Ook in Amsterdam-Noord moet het nieuwe stads-deelhuis de aanzet geven tot meer stedelijke allure.Voor wie het niet meteen ziet, legt ontwerper BasPickers graag uit, welk beeld hem voor ogen stond:"Het gebouw is een groot zwart kostuum. De trans-parante delen vormen het overhemd. En de met zinkbeklede raadszaal is het pochet." De robuuste struc-tuur van de zwarte gevelbekleding doet denken aangraniet, maar bestaat in werkelijkheid uit door endoor gekleurd beton, gegoten in een contramal vangebroken graniet. "Op die manier krijg je voor eenprijs die vergelijkbaar is met metselwerk toch eenspeciale gevel", verklaart de ontwerper. "Met hetgebouw hebben we in het niet meest opbeurendegedeelte van Amsterdam een statement neergezet.Het vormt een hart dat zich naar het winkelcentrumvan het stadsdeel toe opent."H e r g e b r u i kHoe hoog de gemeenten die voor nieuwbouw kozende lat ook hebben gelegd, de meeste professionelewaarderinggaattochuitnaarderenovaties.Hetstad-huis van Utrecht werd door een elftallige juryunaniemtotwinnaarvanDeNederlandseBouwprijsgekozen. De Spaanse architect Enric Miralles is eringeslaagd de tien historische gebouwen waaruit hetstadhuis bestaat, "samen te smeden tot een eenheidmet een monumentaal karakter", aldus het jury-rapport, waarin tevens een oproep wordt gedaanA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 7 97 | Stadhuis Utrecht:Het entreegebouw, ouden nieuw aaneenfoto: Herman H. van Doorn GKf"vervolgontwikkelingen in dit soort karaktervolleconcepten te stimuleren".Maar hoe kan een gemeente een voorbeeld nemenaan dit karaktervolle concept als zij zelf in een sufstadskantoor uit de jaren zeventig is gehuisvest?Want dat is de realiteit. In zo ongeveer elke middel-grote stad staat zo'n anoniem, achterhaald, onprak-tisch stadskantoor. Die gemeenten kunnen beter inKerkrade dan in Utrecht een kijkje gaan nemen.Als zij dat al niet hebben gedaan, want de belang-stelling voor het geheel vernieuwde stadskantooris groot. Zo groot dat de gemeente eind april eenspeciaal symposium heeft georganiseerd over`Het gemeentehuis van de toekomst'. Het zal dui-delijk zijn dat deze titel geen betrekking heeft op hetgerestaureerdemonumentaleraadhuis.Hetgaatomde huisvesting van de ambtelijke medewerkers.Kerkrade claimt voorop te lopen in de toepassing vanwat simpelweg het `flex-plek concept' heet. Internprojectleider Rob Vastbinder legt uit: "In dit nieuweconcept wordt niet zozeer de individuele medewer-ker met zijn individuele behoeften ? vaak vertaald invierkante meters ? centraal gesteld, maar wordtgekeken naar een optimale mix van de aan de werk-processen gerelateerde facilitaire behoeften. Doordeze andere benaderingswijze van het huisvestings-vraagstuk bleek het mogelijk een heel andere keuzete maken over de rol van bestaande gebouwen.Ineenskwamernaastnieuwbouwookeenre?leoptiein zicht die uitging van hergebruik van bestaandegebouwendoordatermindervierkantemetersnodigwaren en een andere maatvoering kon wordengehanteerd." Deze visie betekende niet onmiddellijkhet einde van de nieuwbouwplannen. Het duurdenog enige tijd voordat men zich kon voorstellen datvan het stadskantoor dat doorging voor een van delelijkste gebouwen van Kerkrade een fraaie, doel-matige en aangename werkplek te maken viel. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 7108 | Stadhuis Utrecht: Oudeelementen toegepast innieuwbouwfoto: Herman H. van Doorn GKf9 | Oude situatie in Kerkrade: herkenbaar voor veel gemeenten? 10 | Het gemeentehuis van de toekomst staat in Kerkradefoto: Harry Noback, Apeldoorn