C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gInf ras tr uc tuur58 cement 2008 6De 1250 m lange dubbelsporigetunnel vanaf Meiser tot Brussel-Schuman verbindt de belangrijkeGEN-lijn 161 (Brussel ? Ottignies ?Namen) met het ringspoor rond destad Brussel (L.26 Halle ? Vil-voorde). Tussen Brussel-Schumanen Watermaal wordt de lijn op viersporen gebracht (foto 2). Dankzijdit project kan de capaciteit in hetoosten van Brussel worden ver-hoogd en worden de stations Brus-sel-Schuman en Brussel-Luxem-burg via twee bijkomende sporenmet elkaar verbonden. Een anderbelangrijk pluspunt is dat er doorde spoortunnel een nieuwe recht-streekse spoorverbinding ontstaatmet Brussels Airport. Zowel dedrukke Noord-Zuidverbinding alshet spoor tussen Brussel-Schumanen Brussel-Noord wordt ontlast.Een treinrit van Brussel-Schumannaar Brussel-Nationaal-Luchthavenduurt dan nog maar 13 minuten inplaats van de huidige 32 minuten.V e r n i e u w d s t a t i o n ? nv i e r s p o r i g b a a n v a kHet station Brussel-Schuman, aanhet begin van de tunnel Schuman? Josaphat (Meiser), wordt hele-maal vernieuwd en uitgebreid tot??n van de grootste ondergrondsestations van Brussel. Naast hethuidige trein- en metrostationkomen er ook twee nieuwe trein-perrons bij. Hierbij zal de nadrukliggen op de vlotte overstapmoge-lijkheden tussen de verschillendestations en een optimale dienst-verlening voor de reizigers.De uitbreiding naar vier sporentussen de stations Brussel-Schu-man en Watermaal vraagt ook eenaanpassing en verbreding van deverschillende spoorbruggen op hettraject. Bovendien past Infrabel de`driehoek van Etterbeek' ? eenspoorwegkruispunt op de lijnen161 en 26 ? aan voor een vlottereuitwisseling van het treinverkeertussen deze twee spoorlijnen. Hetuitbouwen van een nieuwe stop-plaats `Arcaden' op de lijn 26,dichtbij het station Watermaal,cre?ert een overstapmogelijkheidtussen die twee lijnen. Een anderenieuwe stopplaats is die van `Mou-terij', gelegen tussen de stationsEtterbeek en Brussel-Luxemburgop de lijn 161.Nieuwe spoortunnel tussen Brussel-Schuman en JosaphatStrategische spoorverbindingin het Gewestelijk ExpresNetDit is een vervolg op het inlei-dende artikel over GEN: `Gewes-telijk Expresnet verbetert mobili-teit rond Brussel' uit Cement2008 nummer 5.ir. J-M.G. Raviart, InfrabelDe toekomstige spoorverbinding Watermaal ? Schuman ? Josaphat is een cru-ciale schakel binnen het Gewestelijk ExpresNet (GEN) rond Brussel. Deze nieuweverbinding omvat de spoortunnel tussen spoorwegstation Brussel-Schuman enMeiser. Zij geeft de Europese wijk rechtstreeks toegang tot enkele groteBelgische agglomeraties (Mechelen, Hasselt, Leuven, Luik) en tot de luchthavenBrussels Airport (fig. 1).1 |Overzicht van spooraan-passingen rondomBrusselC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gInfras tr uc tuurcement 2008 6 59P r o c e d u r e sBij de voorbereiding werd detunnel in twee baanvakken opge-deeld. De Tijdelijke VerenigingBAGON-S.G.I. is verantwoordelijkvoor de studie van het eerstegedeelte, dat loopt van de Archime-desstraat tot aan het Jamblinne deMeuxplein. TV Belgroma-Grontmij-Maunsell nam het tweede baanvakvoor zijn rekening, namelijk vanhet Jamblinne de Meuxplein tot delijn 26 (Halle ? Vilvoorde).De aanleg van de tunnel is eencomplex project waarbij behalve deprijs ook de uitvoeringstermijn ende gebruikte uitvoeringsmethodebepalend zijn voor de keuze vande meest geschikte aannemer. Deselectie is verlopen via een onder-handelingsprocedure met bekend-making. Drie werkmaatschappijenvan de Koninklijke BAM Groep(CEI-De Meyer, Gal?re en Wayss &Freitag) hebben in combinatie metJan De Nul en Franki Geotechnicsde opdracht verworven voor debouw van de spoortunnel en deomvorming van het bestaandetrein- en metrostation Brussel-Schuman. Ze hebben hiervoor detijdelijke handelsvereniging`Leophat' opgericht.Voor het uitrusten van de tunnelmet alle spoorinfrastructuur zoalsviaducten, ballast en sporen, boven-leiding, perrons enz., fungeertTUC RAIL, een dochteronderne-ming van Infrabel, als studiebu-reau. De selectie van de aannemergebeurt via een openbare aanbeste-ding. SECO, het Technisch Contro-lebureau voor het Bouwwezen,staat in voor de technische controlevan de werkzaamheden.C o n c e p t s p o o r t u n n e lOm de trillingen van de toekom-stige sporen in de tunnel tedempen, werd het concept van denieuwe spoortunnel grondigbestudeerd. De sporen van de toe-komstige lijn L161A (het baanvaktussen Schuman en de aansluitingmet de bestaande Jubelparktun-nel, fig. 3), die het stationSchuman met de lijn L26 Halle ?Vilvoorde verbindt, worden op via-ducten aangelegd. Deze 15 mlange viaducten rusten op niet-doorlopende funderingen, los vande tunnelconstructie. De aanzetvan de wanden van de tunnel isop een lager niveau dan deze vande funderingen van de viaducten.Ten slotte worden de viaductengelegd op trillingsabsorberendevoorzieningen. Deze drie princi-pes zorgen samen voor een sterkevermindering van de trillingen.B o u w s p o o r t u n n e lOmdat het traject van de tunnelonder verschillende gebouwenloopt en de werkzaamheden plaats-hebben in een sterk verstedelijktgebied, heeft Infrabel ervoorgekozen niet met een openbouwput te werken, maar onder-grondse technieken met eenbeperkt aantal toegangsputten tegebruiken. Deze techniekenwerden reeds met succes toegepasttijdens de aanleg van de Antwerpsenoord-zuidverbinding, een 3,8 kmlange spoortunnel onder het stationAntwerpen-Centraal en de stadAntwerpen. Een van de meestgebruikte technieken in het kadervan dit project zijn beschoeide2 |Tussen Brussel-Schumanen Watermaal wordt delijn op vier sporengebracht3 |Globale inplanting vande tunnelC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gInf ras tr uc tuur60 cement 2008 6sleuven ? een handmatige uitgra-vingstechniek waarbij sleuvenworden gegraven en gestut metpanelen en stempels (foto 4) ? engeperste buizen. Deze onder-grondse technieken hebben alsvoordeel dat ze geen afsluiting vanhet weg- en bouwplaatsverkeer ver-eisen. Een ander belangrijk voor-deel is dat de buurtbewoners hier-door gespaard blijven van geluids-en trillingshinder. Dit is eenbelangrijk aspect waaraan Infrabelveel belang hecht. Niet alleen voordit project en het GEN in Brussel,maar ook bij de aanleg van nieuwespoorinfrastructuur in heel Belgi?.S p o o r t u n n e l o n d e r w e g -t u n n e lDe werken voor de aanleg van despoortunnel onder de wegtunnelvan de Kortenberglaan starten ophet niveau -1 van de bestaandewegtunnel (fig. 5a). Het begintmet het verwezenlijken van eentoegangsput in de vloerplaat vande wegtunnel. De constructie vande bestaande tunnel wordt verste-vigd en ondervangen om despoortunnel hieronder te kunnenbouwen zonder de wegtunnelbuiten dienst te hoeven stellen.Om de bestaande constructie opeen veilige manier te behouden,wordt de uitvoering van de tunnelgefaseerd. Na de eerste fase uit-gravingen wordt een betonnenplaat gestort die als definitievestempel van de constructie dient.Vervolgens wordt een tweede faseuitgravingen onder deze stempeluitgevoerd. Vanuit dit platformworden de wanden van de spoor-tunnel met beschoeide sleuvenuitgevoerd. Deze wanden wordenaan die van de bestaande tunnelverankerd.Na het plaatsen van een tijdelijkeafstempeling wordt de derde faseuitgravingen uitgevoerd tot hetniveau van de vloerplaat van despoortunnel. De stempeling wordtverwijderd nadat de vloerplaat ende funderingen van de spoorvia-ducten zijn gerealiseerd.Een bijkomende toegangsputwordt aangelegd ter hoogte vaneen van de toekomstige toegan-gen van het station Brussel-Schu-man in de Archimedesstraat. Allebenodigde materialen voor hetbouwen van de spoortunnel enalle uitgegraven grond wordenvia deze twee toegangsputtenaan- en afgevoerd.S p o o r t u n n e l o n d e rP l a s k y l a a n e n h u i z e n -e i l a n dDe werkzaamheden voor deaanleg van de tunnel onder dePlaskylaan en het huizeneilandgevormd door de Plaskylaan, deEmile Maxlaan en de Victor Hugo-straat starten bovengronds. Vanuithet werfterrein op de midden-berm van de Plaskylaan en vanuitde hoek van de Emile Maxlaan(fig. 3) worden twee toegangs-schachten gegraven. Vervolgensworden twee ondergrondse gale-rijen gebouwd.Eerste fase PlaskylaanVanuit de ondergrondse galerijvan de Plaskylaan worden tweehoofdgalerijen in de richting vanhet Jamblinne De Meuxpleingeperst. Deze galerijen wordenuitgevoerd door het persen vanstalen buizen met een diametervan ongeveer 3 m. De boorbui-zen zijn voorzien van injectie-openingen zodat de ringruimteen holten rond de boor kunnenworden ge?njecteerd. Tijdens hetpersen van de boorbuizen wordtde positie van het boorschildcontinu opgemeten en wordende uitvoeringsparameters gemo-nitord.Vanuit deze langsgalerijen wordenbetonnen `dwarsbuizen' met eendiameter van ongeveer 2 mgeperst. Deze dwarsbuizengrenzen direct aan elkaar envormen de dakconstructie van denieuwe tunnel (fig. 5b).Vanuit de hoofdgalerijen wordende wanden van de tunnel uitge-voerd met beschoeide sleuven. Ver-volgens worden deze ruimtesgewapend en volgestort. De beno-digde materialen en de uitgegravengrond in deze fasen worden via detoegangsputten aan- en afgevoerd.4 |Beschoeide sleuf in uit-voeringC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gInfras tr uc tuurcement 2008 6 61Eerste fase huizeneilandDezelfde technieken wordengebruikt voor het gedeelte van detunnel onder het huizeneiland.Maar aangezien de tunnel onderbestaande woningen wordtgebouwd, moeten de zettingentijdens het uitgraven van detunnel tot het strikte minimumworden beperkt. Daarom wordter een bijkomende constructiegebouwd op het dak van detunnel. Deze constructie bestaatuit stalen langsbuizen ?1,6 m(fig. 5c). Tussen het dak en dezeconstructie worden hydraulischevijzels geplaatst, zodat de zettin-gen kunnen worden gecompen-seerd als er onder het dak wordtuitgegraven.Om de tunnel Schuman ? Josap-hat op de lijn Halle ? Vilvoorde tekunnen aansluiten, wordt eentunnel rond de bestaande tunnelvan deze spoorlijn gebouwd. Alsdie `betonnen doos' voltooid is,wordt een deel van de tunnel vanspoorlijn 26 afgebroken en kande aansluiting met de toekom-stige tunnel Schuman ? Josaphatplaatshebben.Tweede fase Plaskylaan enhuizeneilandNa afbraak van de bestaandespoortunnel wordt ??n van desporen van lijn 26 opgebroken,zodat er een (eigen) werfweg ophet spoordomein kan worden aan-gelegd. De uitgravingen van detunnel worden dan ter bescher-ming van de nieuwe constructievan de tunnel uitgevoerd en viahet werkterrein naar Josaphatafgevoerd. Daarbij worden de uit-gravingen grotendeels via hetspoor afgevoerd wat gunstig isvoor de omwonenden. Na de uit-gravingen worden de vloerplaatvan de tunnel en de funderingenvan de viaducten aangelegd.T i m i n g w e r k z a a m h e d e nIn april 2004 is begonnen met deaanpassing van verschillendespoorbruggen op de spoorlijn 161tussen de stations Brussel-Schu-man en Etterbeek. De vernieuwingvan deze spoorbruggen gebeurt infasen, waarbij elke opdracht via eenopenbare aanbesteding werd toege-kend. De eerste voorbereidendewerkzaamheden voor de aanleg vande tunnel Schuman ? Josaphat zijneind 2006 gestart met het bouwenvan een nieuwe toegang voor debrandweer ter hoogte van de stop-plaats Meiser op de lijn 26 (Halle ?Vilvoorde).In het voorjaar van 2008 zijn ver-schillende concessiehouders in deomgeving van het tunneltrajectgestart met de verdere voorberei-dingen zoals het verplaatsen vande nutsleidingen (telefoonkabels,gas- en waterleidingen) ter hoogtevan de Plaskylaan in Schaarbeek.De voorbereidende werkzaamhe-den voor de bouw van de tunnel-constructie zijn juni 2008 gestarten duren ongeveer vier jaar. Vanafmidden 2012 volgt dan de tweedefase, namelijk het uitrusten vande tunnel met onder andere via-ducten, sporen, bovenleiding,seininrichting enz.In juni zijn eveneens de werkzaam-heden voor de ombouw en vernieu-wing van het station Brussel-Schu-man begonnen. In 2013-2014 zalde nieuwe spoorverbinding Water-maal-Schuman-Josaphat, inclusiefde tunnel tussen Schuman enMeiser, volledig zijn afgewerkt. nV e r h o u d i n g e nInfrabel is, als infrastructuurbe-heerder van het Belgische spoor-wegnet, verantwoordelijk voor definanciering van dit project enwerkt hierbij samen metBELIRIS ? een onderdeel van deFederale Overheidsdienst (FOD)Mobiliteit en Vervoer. Er wordteen onderscheid gemaakt tussende tunnel en de spoorinfrastruc-tuur in de tunnel. Bij de tunnelzelf fungeert BELIRIS als gedele-geerd bouwheer en staat in voorde financiering van de studie, debouwaanvraag en de opvolgingvan de werkzaamheden. Voor deaanleg van de spoorinfrastruc-tuur in de tunnel is Infrabel debouwheer.Infrabel investeert in totaal onge-veer 390 miljoen in de nieuwespoorverbinding Watermaal ?Schuman ? Josaphat. De FODMobiliteit en Vervoer financiertvia BELIRIS ook in dit projectvoor een bedrag van meer dan 20 miljoen.5 |Tunneldoorsnedes;a: onder de wegtunnelvan de Kortenberglaanb: onder de Plaskylaanc: onder het eilandPlaskylaan/E. Maxlaan/V. Hugostraatabc