C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 330Het gebouwdeel tussen zaal en deachterbebouwing die voorname-lijk uit kantorruimen bestaat, isin z'n geheel gesloopt om eengoed bruikbaar en qua faciliteitenmoderne bedrijfsvoering moge-lijk te maken.Dit gedeelte van het gebouw(fig. 1) bevindt zich tussen tweebrandschermen en door die telaten zakken kon de ingrijpenderenovatie onafhankelijk van deandere werkzaamheden wordenuitgevoerd.In grote lijnen wordt een beton-nen toneelhuis gebouwd waarvande daken cascade-achtig aflopen.Boven het toneel bevinden zichaan weerszijden van de toneelto-ren vier kantoorlagen (fig. 2).Deze constructie is geheel in terplaatse gestort beton uitgevoerdwaarbij de wanden zowel in eenbinnen- als buitensituatie verke-ren. Hoe een bouwfyfsich goedeconstructie is gemaakt is te zienin de details van figuur 2.Vandevier17mlangewandendiein de lengterichting van hetgebouw lopen, zijn er drie in terplaatse gestort beton. E?n wand isuitgevoerd als een stalen vakwerkmet lichte metselwerkinvulling,vanwege het afsteunen op eenbestaande gemetselde wand.De beide wanden die aan detoneeltoren grenzen zijn dichtewanden.Dewandaandezijdevande Schouwburgstraat is voorzienvan vensters (foto 3) ten behoevevan de kantoorruimten).S c h o o n b e t o n i n h e tb e s t e kHetmakenvanschoonbetonvoorde schouwburg is een uitvoe-ringsproces dat lang van tevorenis begonnen. In het bestek warende esthetische eisen en de con-structieve eisen omschreven.Op basis van het bestek moest deaannemer een werkplan opzet-ten; hij immers bepaalt de uitvoe-ringswijze. Dit werkplan werdaan de bouwdirectie ter beoorde-ling voorgelegd. Aspecten daarinzijn de bekisting, de betonsa-menstelling, de stortvolgorde,wijze van ontkisten en nabehan-delen, alsmede de afwerking vande conusgaten van de centerpen-nen. Zes weken voor de aanvangvandewerkzaamhedenmoesthetwerkplan klaar zijn.Belangrijk is ook dat alle partijentevoren de uitvoering grondigbespreken. Bouwdirectie, hoof-aannemer en in het geval van deschouwburg de betonaannemeren de betoncentrale.Schoon beton inHaagse SchouwburgJ.H.M. Oude Kempers,ABT Adviesbureau voor Bouwtechniek Velp/DelftDe renovatie van de Koningklijke Schouwburg in Den Haag betreft voorna-melijk het toegankerlijker maken van het gebouw, het verbeteren van de zaalen een complete vernieuwing van het toneelgedeelte. Bij dit laatste onderdeelspeelt beton een beeldbepalende rol. De eisen van architect Vandenhovewaren hoog (zie het artikel in de rubriek Architectuur & Ontwerp). Om hier-aan te voldoen was creativiteit nodig in denken en doen. Het leidde tot eenweldoordacht proces en het toepassen van zelfverdichtend beton.1 | Plattegrond van hettotale complex, rechts denieuwe toneeltoren3 | De wand met de venster-openingenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 3 312 | Dwarsdoorsnede met enkeledetailsDetail 2 Detail 3 Detail 6Detail 10Detail 5Detail 4Detail 9Detail 8Detail 1C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 332Tijdens dat overleg kwam hetmaken van de bekisting aan deorde, de stortwijze en de samen-stelling van de betonspecie.In het bestek was schoon betongedefinieerd. De tekeningen voorde wanden, gemaakt door dearchitect, waren zeer gedetail-leerd, vanaf het bekistingspaneelter grootte van 1800 x 667,5 mm2en de markante driehoekige pro-filering tot de paneelindelingrondom de vensters in diewanden (fig. 4).Als kwaliteitsreferentie voor hetschoon beton had de architect eeneerder door hem ontworpenwoonhuis te Esneux (Belgi?)opgegeven. Bij de voorschriftenen richtlijnen is onder meer ver-wezen naar CUR-Aanbeveling 47`Plaatmaterialen voor bekisting'.De keuringscriteria zijn ontleendaan het boek `Schoon beton', uit-gegeven door de NederlandseCementindustrie.Als afstandhouders voor schoonbeton moesten bolvormige beton-blokjesen/of-ringenwordentoe-gepast. De dekking in buitencon-dities diende altijd meer dan 35mm te zijn.P r o e f s t o r tIndeparagraaf`Monster tebeoor-deling' werd een proefstort ver-langd om op tal van punten tekunnen beoordelen. Het werdeen wand van 4 m2met een diktevan 0,25 m waarin naast experi-menten met de bekisting, ver-schillende betonsamenstellingenzijnuitgeprobeerd.Beoordelings-kenmerkenwarenondermeer:dedichtheid van het oppervlak, uit-voering van de uitstekende drie-hoekige profilering van 16 mm x8 mm, hoekdetail (foto 5a en 5b)enstortnaad,afwerkingenafdich-ting centerpen. Uiterlijk entextuur van het oppervlakalsmede het aantal luchtbellenwarenookomschreven.Hetgoed-gekeurde monster was de refe-rentie voor het goedkeuren vanhet werk. De proefwand is langblijven staan.Afwijkingeninhetuiterlijkwareneveneens geregeld in het bestek.En dan de samenstelling van debetonspecie. De eisen luidden:stel de betonspecie zodanigsamen dat een dicht oppervlak(geenbleeding,geenzandstrepen,minimaal aantal luchtbellen),wordt verkregen met een mini-male verdichting en een hogevloeibaarheid door middel vanplastificeerders. De hoeveelheidfijn materiaal (< 0,25 mm) moestten minste 150 l / m3 bedragen.B e k i s t i n gBelangrijk waren de eisen diewerden gesteld aan de bekisting4 | Bestekstekeningen vande architect voor dedetaillering van de schoonbetongevels5a | Zorgvuldig gemaaktebekisting; ontmoeting vierpanelen5b | Het resultaat naontkisten6 | Bekistingstekening voor de V-vormigenaad en de centerpenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 3 33en de toe te passen materialen.Uitgangspunt van oppervlakte-klasse IB volgens NEN 6722.De uitspringende profilering wasdoor de architect uitgetekend(fig. 6).Het materiaal waaruit de bekis-tingspanelen vervaardigd moestenworden, was in gezamenlijkoverleg bepaald, alsmede de wijzevan afdichten van de naden enz.De contactbeplating bepaalt gro-tendeels de oppervlaktekwaliteitvan het beton. Vandaar dat dekeuze was gevallen op watervastmultiplex met een okume-toplaag. De zaagsneden werdengladgeschuurd en afgewerkt metepoxylak.Op foto 7 is te zien dat de bekis-ting uit twee delen bestaat. Alseerste is er de basiskist en tegendeze basiskist worden de opmaat gezaagd en van V-vormigeprofilering voorziene panelengeschroefd. Het schroeven ge-beurde door de basiskist heen,zodat de panelen vokomen gaafzijn, zonder schroef- op spijker-koppen. De vele panelen kondenvaak worden hergebruikt, uitaardna schoonmaken en opnieuwzorgvuldig voorbehandelen. Dui-delijk is wel dat de kwaliteit vanhet schoon beton met de oplig-gende V-profileringen alleenbereikt kan worden met zuiver opmaat geschaafde panelen zonderrafelige zaagkanten.Bij de schouwburg is de buiten-bekisting in verband met de ge-stelde oppervlakte-eisen de basis-bekisting die als eerste werdgesteld.Nahetwapenenwerdmetde binnenbekisting als sluitkistgeplaatst. De bekistingsolie werdna het opspuiten met een wissergelijkmatig over het oppervlakverdeeld.Doorhet?omesthetischeredenenvoorgeschreven ? grote aantal cen-terpennen, werd de bekisting ste-viger en stabieler dan meestal hetgevalis.Vervormingentradennietop en ook lekkages bleven achter-wege. Dus zien de centerpengatener vrijwel allemaal goed uit, inder-daad zonder de storende lekstre-pen (foto 8).Bij het bekisten van dehogere wandgedeelten is de bekis-ting afgesteund via de centerpen-gaten van de onderliggende wand-gedeelten.U i t v o e r i n g b e t o n s t o r t e nDe bestekseis om schoon beton temaken met zo min mogelijk ver-dichting, was alleen te bereikenmet een hoog-vloeibare betonspe-cie. Overleg met betrokkenenleidde tot de keuze voor zelfver-dichtend beton (zie voor bijzon-derheden over dit materiaal derubriek Onderzoek & Technolo-gie). Volstaan wordt met de ver-melding dat in verband met degewenste lichte kleur van hetbetongewerktismeteenmengselvan hoogoven- en portlandce-ment. De sterkteklasse van hetbeton was B35. Een trilnaald is ervoor het verdichten niet aan tepas gekomen. Dus werden erook geen ongewenste krachtenuitgeoefend op centerpennen enbekisting.Gestort is met een kubel. Aan-vankelijk bestond de stortploeguit vier man, later werden het erslechts twee. Aanvankelijk hinger een stortzak onder de kubelmaar ook die was eigenlijk nietnodig en is naderhand weg-gelaten.Het storten van zelfverdichtendbeton is een proces dat ongehin-derd moet kunnen doorgaan. Hetis belangrijk continu te stortenom filmvorming op het oppervlakvan de betonspecie te voorkomen,aangezien een aftekening na hetontkisten zichtbaar kan zijn.Overigens werd 24 uur na hetstorten reeds ontkist zonder deprofileringen te beschadigen.7 | Opbouw bekisting intwee delen: basiskist (links)en de opgeschroefdepanelen (rechts)8 | De schoonheid van niet-lekkende centerpengatenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 334De ervaring leert dat de hogereprijs die voor zelfverdichtendbetonbetaaldmoetworden(onge-veer 1/3 duurder dan normaalbeton) terugverdiend kan wordenin de mindere arbeid die voor hetstorten nodig is. Een goede kos-tenvergelijk door partijen in debouw zou hierover uitsluitselkunnen geven.Om beschadigingen tijdens debouw en bekladding van dewanden met grafitti te voor-komen, is tijdelijk een houtenschutting tegen de betongevelgeplaatst.De finishing touch van de schoonbetongevels omvatte het nabe-werken van het gehele betonop-pervlak, het uitvoeren van kleinereparaties, het afdichten van deconusgaten, het schoonmakenvan het oppervlak en afwerkenmet een schuur/poetstechniek(foto 9).T o t s l o tDe belangstelling voor dit projectisgroot;ongetwijfeldbestedenwein de loop der tijd opnieuw aan-dacht aan dit gebouw, vooral ookom te zien hoe dit schoon betonzich gedraagt.Deresultatennahetontkistenzijnzeer positief. Een goede dichtheideneenstrakkeprofileringzijnont-staan. Het oppervak voldet een dehoge esthetische eisen.Het zelfverdichtend beton lijktideaal voor schoon betonwerk.Hierbij moet wel de kanttekeningworden geplaatst dat toepassingvooralsnog alleen mogelijk isin nauwe samenwerking metde betonmortelindustrie en deSPOB.Komt er met zelfverdichtendbeton nu een eind aan de perike-len rond de samenstelling en uit-voering van schoon beton? Wordt`schoon betonspecie' een productdat je zo kunt bestellen? Dan zijnwe dichtbij de besteksaanduiding`uitvoeren in zelfverdichtendbeton'. Met dit nieuwe materiaalkan een fantastisch gat in deschoon betonmarkt wordengedicht. De tijd zal het leren ofzelfverdichtend beton al onzeschoonbetonproblemenoplost.sBetrokkenenopdrachtgever:Gemeente Den Haag dienst Onderwijs,Cultuur en Welzijn.architect:Charles Vandenhove et Associ?s, Luik (B).constructeur:ABT Adviesbureau voor BouwtechniekVelp / Delfthoofdaannemer:Jurri?ns Bouw, Utrechtbetonaannemer:Keijzer Betonwerken, Zutphenbetonspecie:Fabriton Den Haag i.s.m. SPOB en NCH.foto's:ABT Henk Oude Kempers enHenk van der Veen9 | In- en uitwendighoekdetail