cement 1999 26A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 2 7Karel Vollers, architect, AmsterdamPieter Spits, redactie CementDe Braziliaan Oscar Niemeyer is een van debekendste architecten van deze eeuw. Met zijnleeftijd van 91 jaar gaat ook hij in de richtingvan een eeuw. Opvallend is dat Niemeyer nogaltijd werkt en zijn ontwerpen niets aan oor-spronkelijkheid verliezen. Het hier getoondemuseum voor moderne kunst van Niteroi isin 1997 geopend. De ronde hoofdvorm,gebouwd op een rots aan de Guanabarabaai,bestaat uit een enorme betonnen schaal dievloeiend doorloopt in een ronde voet. Een toe-gevoegd element, een loom slingerende hel-lingbaan, voert naar de ingang.Een oud grapje van de inwoners van Riode Janeiro luidt: `Niteroi is mooi en hetmooist is het uitzicht op Rio de Janeiro'.Inderdaad, de berg Suikerbrood, hetCorcovado en het Christusbeeld bovenopeen berg in Rio de Janeiro, zijn vanuitNiteroi aan de overzijde van de Guanabara-baai nog juist herkenbaar. Maar nu wordtNiteroi steeds meer bezocht vanwege destranden, de visrestaurants en theaters.En, sinds 1997, ook om het nieuweMuseu de Arte Contempor?nea, het MAC(foto 1 en 2).Oscar Niemeyer: Museum voor moderne kunst in NiteroiOOUUDDEEMMEEEESSTTEERRBBLLIIJJFFTT BBOOEEIIEENNFoto's: Michel Moch, Clichy (F).1 en 2 | Gelegen opeen `uitstekende'plaats, het museumvoor moderne kunstin NiteroiDe markante vorm ervan en de ligging op een in debaai stekende rotspunt, nodigen uit tot een kennis-making. Zoals het gebouw een panoramisch uit-zicht biedt op het omliggende landschap, biedt decollectie een overzicht van de Braziliaanse kunstvan de afgelopen decennia.Particulier initiatief ligt ten grondslag aan dit muse-um. Het herbergt de collectie moderne Braziliaansekunst die door impressario Joao Sattamini in dertigjaar is opgebouwd. Deze op ??n na grootste priv?-collectie van het land omvat ongeveer 1000 werken,waarvan er telkens 120 in de tentoonstellingsruim-ten ge?xposeerd kunnen worden: installaties, schil-derijen, beeldhouwwerk en grafiek. De overheidheeft de afgelopen decennia weinig geld besteedaan het opbouwen van een collectie moderne kunst.Het is dan ook dit museum dat een kans bij uitstekbiedt werken te zien die anders, als priv?-collectie,zelden te bezichtigen zouden zijn.P a r t i c u l i e r i n i t i a t i e fDe ontstaansgeschiedenis van hetmuseum is bijzonder. Sattaminikon in Rio de Janeiro geen ge-schikte locatie voor zijn gebouwvinden. Daarom ging hij in op deambitieuze aanbieding van deburgemeester van Niteroi, JorgeRibeiro Silveira, om op kostenvan de gemeente het museum indie plaats te bouwen. Ambitieusomdat de overheid geen enkelesubsidie gaf op de $ 5,5 miljoenbouwkosten. Ambitieus omdathij stelde dat Oscar Niemeyer hetontwerp kosteloos zou maken.Tien dagen nadat Sattamini hetvoorstel van de burgemeesteraannam, stond Oscar Niemeyerbij de gemeente op de stoep metde ontwerptekeningen onder dearm. In 1991 kreeg Niemeyerofficieel de opdracht het plan temaken. Met alleen gemeentegeld,in de economie van Brazili? eenhuzarenstuk, verkreeg Niteroieen markant museum waarvande vorm het nieuwe logo van destad is geworden.Soms door geldgebrek onderbro-ken, maar steunend op een grotedosis optimisme, werd het werkin vijf jaar voltooid.Het gebouw staat er nu: rond en,zoals Niemeyer ze tegenwoordigbij voorkeur uitvoert. wit. Hetcement 1999 284| Hoofdvorm en hellingbaan3| Een gebouw als een fortbeeld herinnert aan de oude forten en de witte hui-zen uit de koloniale architectuur (foto 3).Het ontwerp draagt de kenmerken van een sculp-tuur. Kenmerkend voor veel van zijn werken is datde basisconstructie meteen de ruimte en de archi-tectuur is. De meerwaarde ligt bij Niemeyer in devorm. Een soms wat slordige afwerking vindt hijniet zo erg en afwerken met andere materialen achthij overbodig, dat leidt alleen af van de hoofdvorm.Het gaat hem om het grote gebaar. Voor detailszegt Niemeyer met zijn 91 jaar geen tijd meer tehebben.A r c h i t e c t u u r i s u i t v i n d e nGebouw en collectie zijn impo-sant en verrassend bovendien.Niemeyer is gelukkig met hetresultaat. `Architectuur maken isuitvinden' is zijn credo en in-derdaad heeft hij opnieuw eennieuwe gebouwvorm ontworpen.Hij wilde iets heel `lichts' makendat het landschap niet zou ver-storen en bedacht daartoe eeneenvoudig concept, de construc-tie is minder eenvoudig.Het hoofdvolume is een omwen-telingslichaam met een verticalerotatie-as. De vrij gebogen basis-lijn van de vorm resulteerde bijrotatie in een enorme betonnenschaal die vloeiend overgaat ineen ronde voet.Zo pregnant als het gebouw isgeplaatst op de in de baai uitste-kende rots, zo bescheiden istegelijk de verschijningsvorm.Bij een rondgang om het muse-um blijft het volume hetzelfdevan aanzicht en gaat alle aan-dacht naar de verandering van het landschappelijkperspectief.Aan de hoofdvorm van het gebouw is een tweedeelement toegevoegd dat functioneert als ori?ntatie-punt bij de ronde vorm: de hellingbaan (fig. 4).Nadrukkelijk aanwezig in de compositie voert dezede bezoekers naar de ingang van de expositieruim-ten in de schaal. Het voegt een verbijzondering toedie het op zich onbenoemde hoofdvolume relateertaan richting en gebruik. Het is duidelijk een toe-gangspad en het geeft door de hoogte van de balus-trade het gebouw een schaal.Met een lome bocht slingert het pad omhoog naarde entree. De breedte van het pad nodigt uit om stilte staan en van het uitzicht te genieten.N i e u w e v o r mDe vorm is nieuw en roeptverbazing en bewonderingop, maar ook nieuwsgierig-heid, gezien het afwijkendekarakter ten opzichte vanandere gebouwen. Het is eenobject zonder maat; van bui-tenaf ziet men geen in maartherkenbare deuren of ramen- de over 360? doorlopenderamen zijn samengevoegd tot??n bandvenster van niet teschatten hoogte (foto 5).Het museum lijkt in de luchtte hangen. Niet alleen vanuitde verte gezien, maar ook vandichtbij, want op de rots rijsthet gebouw op vanuit eenrond waterbassin dat metA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 2 9O s c a r N i e m e y e rOscar Ribeiro de Almeida deNiemeyer Soares, zoals zijn volle-dige naam luidt, werd in 1907 inRio de Janeiro geboren. Hij is demeest spraakmakende architect vanBrazili? met een lange staat vandienst. In de jaren dertig maaktehij deel uit van een team vanBraziliaanse architecten samenmet Le Corbusier een modernistischgebouw ontwierp voor het minis-terie van Onderwijs in Rio deJaneiro. Heel bekend werdNiemeyer met zijn ontwerpen voorde beeldbepalende gebouwen in denieuwe stad Brasilia. Hij heeft ookspraakmakende gebouwen buitenBrazili? ontworpen, bijvoorbeeldhet hoofdkantoor van de Fransecommunistische partij in Parijs,het Cultureel Centrum in Le Havreen het gebouw voor de Italiaanseuitgeverij Mondadori in Milaan.5 | Bandvenstermet de vele stijlen6 | Waterbassin enzee gaan vrijwelnaadloos in elkaaroverzijn blauwe spiegeling schijnbaar overgaat in dezee en deze doet doorlopen tot op het rotsplateau(foto 6). Zeker bij nacht lijkt het museum bovenzee te zweven als een verre droom.Oscar Niemeyer genereerde ook voor dit projecteen nieuw beeld uit eerder werk. De gebouwvormis nieuw, maar past in een ontwikkeling. Het muse-um in Niteroi herinnert aan het museum dat hij in1954 ontwierp voor Caracas. Dit leek een op z'n kopstaande piramide. Met de plaatsing aan de rand vande afgrond `speelde' Niemeyer als het ware met dezwaartekracht.De vormopbouw in zijn ontwerpen heeft groteovereenkomsten met de moge-lijkheden die de computer biedtbij het tekenen. Veel vormen zijnontstaan door een lijn of eenvolume te kopi?ren, te verplaat-sen en/of te verdraaien. Zeker bijde toepassing van gebogen lijnenen vlakken, zijn de maatvoeringen uitvoering van een ontwerpbij een herhaling van lijnen een-voudiger te beheersen. Niemeyerweet bekwaam gebruik te makenvan de associaties die gebogenlijnen en vlakken oproepen.Deze virtuositeit heeft hij metdurf en toewijding moeten vero-veren op het moeilijk te om-schrijven en vrijwel onbeschre-ven gebied van het betekenisgeven aan gebogen lijnen.Het materiaal beton bood dezekunstenaar veel vrijheid in de combinatie van goed-kope arbeidskrachten (gunstig bij het werken meteenmalige bekistingen) en de in Brazili? ruimschootsvoorhanden zijnde grondstoffen voor beton. De enor-me meerwaarde in de vormgeving die hij met betonweet te bereiken, maakt het mogelijk de toepassingvan dure (te importeren) materialen te vermijden.De vrijheid en warmte, de associaties met natuuren leven, die hij ziet in een gebogen lijn, stelt hijtegenover een kilte en starheid van de `door men-sen bedachte' haakse hoek. In 1989 maakte hij eenzeefdruk die de vorm van het museum in Niteroi alaankondigt (fig. 7): het toont een assenkruis waar-bij in de oorsprong een gebogenlijn ontspringt die zich vrijmaaktvan de `overheersende' rechtehoek. Het lijkt of de gebogen lijnde basislijn vormde voor hetomwentelingslichaam voor hetmuseum in Niteroi. De curve, deverticale rotatie-as, het watervlaken de natuur, bepalen daar decompositie.De gebogen lijn is een boeiendfenomeen waarvan de betekenismoeilijk te omschrijven is. Ofhet gebruik ervan functionalis-tisch is of niet, gaat aan het grotepubliek voorbij, De mensenreageren spontaan, ze vindeniets mooi of niet en waarderenassociaties met een bloem ofeen vliegende schotel, zo steltNiemeyer.G e b o u w e n i n r i c h t i n gDe bezoeker wordt via de hellingbaan met een roodgekleurde verharding het gebouw ingevoerd op dehoogte van de centrale hoofdzaal. In deze door ver-plaatsbare schermen afgebakende expositieruimteworden grote werken met sterke impact getoond.Daaromheen, in een ringvormige galerij, vindt mende kunst uit de jaren '50 en '60. Aan de buitenzij-de heeft deze galerij over 360? het bandvenster vanwaaruit men een prachtig uitzicht heeft op hetomringende landschap. Door het naar buiten hel-len van de schaalwand blijft men op een afstand tothet raam. Dit benadrukt het panoramische verge-zicht, want alleen de horizonstrook is in beeld.Het contrast van de binnenkomst in de introvertecentrale hal en de daaromheen liggende galerij methet uitzicht rondom, is harmonieus en impone-rend. Jammer dat het bandvenster zoveel tussen-stijlen heeft. Het was mooier geweest een glassys-teem zonder stijlen toe te passen, zoals de beton-schaal het grote gebaar van het panoramischeuitzicht niet onderbreekt door tussenconstructies.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 210`Het werk van Oscar Niemeyeris een tweeledig succes: dat vaneen kundig bouwer met betonen dat van een buitengewoonontwerper van vormen, die metevenveel gemak omgaat met derechte lijn, de gebogen lijn alsmet de schuine lijn. Hij heeftzeker veel aan Le Corbusier tedanken, maar zijn persoonlijkeinbreng komt vooral tot uit-drukking in een aanhoudendekracht en bezieling'.Citaat ontleend aan documen-tatie bij de tentoonstelling`Oscar Niemeyer vu par MichelMoch'.7 | Zeefdruk vanNiemeyer`gebogen lijn enhaakse hoek'Een monumentale trap (foto 8) voert naar de twee-de verdieping die geen raamopeningen gevat. Dezeruimte is bekleed met blauw tapijt.Ondergronds liggen technische ruimten, depots,een bar en een restaurant. Op een andere locatie is,met medewerking van Oscar Niemeyer, een grootdepot in ontwikkeling.Het blijkt dat het imponerende formaat van ditgebouw de bezoekers niet afschrikt. In tegendeel,de bezoekers gaan, aldus de museumdirecteur,M.Campofiorito, met plezier de hellingbaan op.De associatie met een vliegende schotel is aardig alsmen bedenkt dat het gebouw de bezoekers in eenandere sfeer brengt, die van kunst en cultuur en desubtiele en delicate vormen, van de architectuur.Het museum is gebouwd in gewapend en voorge-spannen beton (fig. 9). Al het beton buiten is witgeschilderd. De afwerking is naar onze begrippenop sommige punten minder geslaagd. De helling-baan, die op kolommen rust, bestaat uit een beton-nen plaat met aan ??n zijde een betonnen balustra-de daaraan vastgestort. De andere balustrade is alscontrast transparant opgebouwd uit kunststof pane-len, bevestigd aan stijlen en afgedekt met een rondeleuning. De betonwand verdiende een betere uit-voering. sL i t e r a t u u r? Brazili?, laboratorium van architectuur en steden-bouw, NAi Uitgevers, 1998.? Oscar Niemeyer, vu par Michel Moch, ConseilGeneral des Bouches-du-Rhone, Marseille 1987.? Monument voor Latijns America en Het werk vanOscar Niemeyer, Cement 1989 nr. 6 en nr. 7/8.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 1999 2 118 | Monumentaletrap9 | Constructieveopzet met in detailde voorspanningin ??n van de zesdraagbalken