A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt a p e l b o u wcement 2004 5 11Dubbelinterview met de (Rijks)bouwmeesters van Vlaanderen en NederlandONTWERPEN INMETSELWERKMarina de VriesNa een inzinking aan het einde van de vorige eeuw ismetselwerk bezig aan een come-back. De voordelen vanbaksteen in de lage landen zijn dan ook legio. Maar de tij-den veranderen. Handwerk wordt te kostbaar en deNederlandse regelgeving en industrie maken metselwerk-oude-stijl onmogelijk. Desondanks heeft baksteen detoekomst, voorspellen b0b van Reeth, Vlaams Bouw-meester, en Jo Coenen, Rijksbouwmeester van Nederland.Baksteen hoort bij de lage landen zoals treinen bij eenspoor. Denk aan Duiker, aan Dudok, aan Berlage, aande Amsterdamse School en de beelden van schoonmetselwerk duikelen over elkaar heen. Praat met debouwmeesters van die lage landen over het hoe enwaarom van baksteen anno 2004 en het antwoord ligtvoor de hand. Omdat het een beproefd materiaal is,vindt de een. Omdat het zich al duizenden jaren heeftbewezen, zegt de ander. b0b van Reeth, Bouwmees-ter van Vlaanderen: "Dat geeft een zekerheid die jemet andere materialen zoals kunststof niet hebt. Als(Rijks)bouwmeesters geven wij opdrachten aan hetbeleid. Het gaat om administratiegebouwen, diemoeten voor eeuwig zijn.''Op een zomerse namiddag treffen de heren elkaar inDen Haag. Een wonder, want als (Rijks)bouwmeestermet eigen architectenpraktijk is de agenda van's-morgens vroeg tot 's-avonds laat gevuld. Van ReethisdeallereersteBouwmeestervanVlaanderenenheeftzijn termijn van vijf jaar er zojuist op zitten. Opverzoek van de minister heeft hij echter nog een jaarbijgetekend. Coenen neemt aanstaande oktoberafscheid om zich weer geheel en al te concentreren opzijn eigen ontwerppraktijk.Ook Dirk Martens schuift aan, hoogleraar steencon-structies aan de Technische Universiteit Eindhoven,architect te Belgi? en mede-organisator van de 13deInternational Brick/Block Masonry Conference, dievan 4 tot 7 juli in de Rai in Amsterdam is gehouden.B e h a n g p a p i e rOver de verschillen en overeenkomsten in metsel-werk zou het gesprek gaan. Maar de verschillen zijnVan links naar rechts: b0bvan Reeth, Bouwmeestervan Vlaanderen, DirkMartens, hoogleraar steen-constructies TU/e en JoCoenen, Rijksbouwmeestervan Nederlandkleinerdangedacht.E?novereenkomstisinelkgevalsnel duidelijk. Metselwerk wordt tegenwoordig nogvooral gebruikt als decoratie, tot ongenoegen van debouwmeesters. "Het is schandalig dat we zo'n mooimateriaalgebruikenalsdecoratief,"vindtVanReeth.Coenen: "Dat je baksteen kunt verwisselen met elkander materiaal, als er maar die huid van vroegeropgeplakt zit, onthutst me nog altijd. De reden voorbaksteen valt weg als die niet dragend is. Althans zozijn wij opgeleid."Superstrenge voorschriften maken in Nederland inrap tempo een einde aan de technische en visuelevoordelen van baksteen, vinden de bouwmeesters.Verder bepalen Arbo-voorschriften strikt hoeveelstenen een metselaar per etmaal mag leggen, wat hetbouwtempo be?nvloedt en de kosten verhoogt. Maard? belangrijkste reden voor architecten om steedsminder gebruik te maken van metselwerk ligt elders.De veranderde dilatatievoorschriften maken metsel-werk-oude-stijl onmogelijk. Coenen: "Neem Dudok:smalle stenen, terugliggende voegen horizontaal,uitspringende voeg verticaal, koppen heel dicht opelkaar. Dit soort prachtige, simpele beelden uit dearchitectuurtraditie kunnen we niet meer maken.Het venijn zit in het detail, in de dilatatievoorschrif-ten die bepalen dat je om de zes of acht meter verti-cale strepen hebt. Moet je je voorstellen: alsof er eengrote snee dwars door je wang loopt. Dan begin je ertoch niet meer aan."Van Reeth is het helemaal met zijn collega eens.Hoewel de voorschriften in Belgi? minder strengzijn, gelden de Nederlandse regels steeds vaker alsmaatstaf, met alle gevolgen van dien.B o u w i n d u s t r i eOok de invloed van de bouwindustrie op de teloor-gang van metselwerk kan moeilijk worden onder-schat, zegt Van Reeth, die als architect voor 90% inNederland werkt. Nog voordat er een architect aante pas komt, heeft de aannemer of projectontwikke-laar al bepaald welke draagconstructie wordtgekozen. Dat is meestentijds beton, soms kalkzand-steen. Hoe komt het dat men automatisch in betondenkt, vraagt Martens zich af, terwijl dragend met-selwerk althans in Belgi? nog altijd goedkoper is.Een spreekwoord komt eraan te pas om het belang-rijkste verschil tussen Nederland en Belgi? te ver-duidelijken: "Een Belg is geboren met een baksteenin zijn buik." In Belgi? is de helft van de bouwprak-tijk in handen van particuliere opdrachtgevers. "Metdank aan de lagere lonen en de individuele huizenkomt dragend metselwerk nog voor, maar in degrotere bouwprojecten wordt het net als in Neder-landnauwelijksmeertoegepast,"volgensVanReeth."In Nederland bestaat niks buiten de professionelebouwindustrie," zegt Coenen. De volkswoningbouwis h?t systeem van Nederland, de nationale trots."Daar heeft zich zo'n enorme ontwikkeling voorge-daan, dat wij architecten meteen aan tafel zitten metopdrachtgevers die kiezen voor systeembouw, giet-bouw, beton. Daar zijn de werkplaatsen op ingericht,met alles wat daarbij hoort: machines, mensen. Datis behoorlijk dwingend. Dan kun je als architect nietaankomen met `ik vond Dudok zo mooi'.''A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt a p e l b o u wcement 2004 512Dirk Martens, hoogleraarsteenconstructies aan de TUEindhoven: "Mortelloos sta-pelen heeft wel potentie"Vlaams Bouwmeester b0bVan Reeth: "Ik ben met lij-men begonnen om de voegte beheersen"N i e u w e m o g e l i j k h e d e nEven dreigde het metselwerk eind vorige eeuw hele-maal uit het vizier te verdwijnen. Maar de laatstedecennia is hierin een kentering gekomen. Nieuweverwerkingsmethoden worden uitgeprobeerd, met-selwerk is althans als gevelmateriaal terug in dehedendaagse architectuur. Wat is de reden van dezewederopbloei? Is het de hang naar nostalgie en tra-ditie? Voor het antwoord moeten we terug in degeschiedenis, doceert Coenen. In de jaren zestig enzeventig verkeerde de architectuur in verwarring.Vooral in Nederland was bouwen een volkshuisves-telijk probleem geworden met de nadruk op defunctie: functioneren, huisvesten. Architectuurbestond niet meer. Studenten mochten in die tijdniet meer tekenen en trokken voor hun inspiratienaar het buitenland. Ze kwamen terug met een keuraan materialen en stijlen. Coenen: "Meer dan inBelgi? werd in Nederland de traditie ruw doorbro-ken. Alles kon in die tijd: Indiaas bouwen, Zuid-Amerikaans bouwen, Spartaans, Grieks. We werk-ten met kunststof, hout, zink, metaal, uitZwitserland kwam het zichtbeton. Technisch wasopeens ook alles mogelijk."Dertig jaar later lijkt het zichtbeton totaal ongeschiktvoor de lage landen. Coenen: "Langzaam filtert hetbesef uit wat past bij onze topografie, bij onze kli-matologische omstandigheden. Dat is geen terug-keer naar de traditie. Dat is naakte waarheid." Ditvoortschrijdend inzicht, erkent Van Reeth, geldt ookvoor Belgi?, hoewel de breuk in Belgi? minder grootis, de hang naar traditie altijd is blijven bestaan.Van Reeth heeft nog een reden voor de terugkeer vanbaksteen. "In diezelfde jaren zestig en zeventig is debelangstelling voor de binnenstad teruggekeerd.Plots was de oude stad niet meer vies. En dat wasniet in eerste instantie een sociologische betrokken-heid op de bewoners. Het was veeleer een toeristi-sche reflex over het mooie van de oude stad. Datmooie, dat daarv??r vies was, werd ineens interes-sant en leefbaar. Dat onhygi?nische van vroegerwerd het warme van nu. En daar hoorde baksteenbij, want al die binnensteden zijn gemaakt in bak-steen."Intussen wringt de baksteenindustrie zich in bochtenom nieuwe, op de tijd toegesneden bouwmethodie-ken te ontwikkelen. Bovendien kunnen ook anderestenen gestapeld worden. Een aantal mogelijkhedenpasseert de revue:NatuursteenVan Reeth: "Breekt de laatste jaren inderdaad weldoor, maar daarmee krijg je eigenaardige toestan-den. Natuursteen komt vanuit Zuid-Amerika inblokken hierheen en wordt dan doorgetransporteerdnaar Indi?. In Indi? maken ze er platen van, dankomt het weer hierheen om op maat gezaagd teworden en dan wordt het vervolgens in New Yorkaan de gevel gehangen. Uit oogpunt van duurzaam-heid vraag ik me dan af of we wel goed bezig zijn."BetonsteenCoenen: "Heeft vooral in Nederland een enormevlucht gehad. Wij vonden het als jongeren fantas-tisch om daarmee te bouwen, want het is een modu-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt a p e l b o u wcement 2004 5 13Rijksbouwmeester JoCoenen: "Misschien keertde betonsteen nog eensterug" (foto's: IngmarTimmer, Rotterdam)De oude binnenstad werdinteressant en leefbaarFoto: KNBlair systeem. Maar ik constateer toch dat die steenminder gebruikt wordt. Een van de redenen is waar-schijnlijk dat het uit de mode is geraakt. Maar hetheeft ook te maken met de vervuiling. Betonsteenkrijgt in de loop van de tijd strepen, dat heb je nietin de hand. En het heeft te maken met die opmer-king over de binnensteden. Binnensteden zijngekleurd. Metselwerk is dieprood, paars, bruin,geel af en toe. Die setting van kleuren en die ver-fijnde schaal vond je bij het B2-blok niet. Aan deandere kant: stapelen is goedkoper dan gieten. Ikwil geen voorspellingen doen, maar misschienkeert de betonsteen nog eens terug."Lijmen van metselwerkEen prachtige vondst, vinden de bouwmeesters, dieniet zo is doorgezet en in Nederland anders dan inBelgi? nauwelijks is toegepast. Van Reeth: "Een inte-ressante oplossing, waarbij de afgifte van vocht nietdoor de voegen heengaat. De metselaar hoefde zichniet meer te bukken. De stelling was beweegbaar enging mee al naar gelang ze de bocht ingingen."Martens: "De mortel werd met een spuit aangebrachten niet meer klassiek uit de kuip." Van Reeth: "Deindustriebouw heeft het nooit gepakt. De architectenwel, omdat het zo mooi metselwerk is. Ik heb het eenaantal malen toegepast, maar het is altijd nog eendrempel geweest om erdoor te krijgen, omdat hettoch tot 30% duurder was dan gewoon metselwerk.En ook omdat men het niet gewoon was. Toen wehet Koning Boudewijnstadion bouwden, stondende metselaars de eerste twee meter gewoon methuntruweelindehand.Onvoorstelbaar.Zekondenhet niet loslaten."Mortelloos stapelenEen mogelijkheid met potentie, volgens de bouw-meesters, hoewel ze er niet zo bekend mee zijn.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt a p e l b o u wcement 2004 514Hoewel architecten het eenprachtige vondst vinden,wordt het verlijmen vanstenen nog weinig toege-pastNatuursteen reist de helewereld over om uiteindelijkop maat gemaakt een nieu-we bestemming te vinden(foto's op deze bladzijde: HarryNoback, Apeldoorn)Volgens Martens zijn in het verleden verschillendepogingen ondernomen om mortelloos te stapelen,zonder veel succes. Recentelijk is het click-bricksysteem ge?ntroduceerd, waarbij alle bakstenenperfect worden geslepen om ze zo maatvast moge-lijk te maken. Martens: "Ik denk dat het productie-proces om maatvaste stenen te krijgen duur is. Aande andere kant heeft het mortelloos stapelen welenige potentie. Je hebt niet het probleem van dilata-tievoegen,wantjehoeftnieteenstedilateren.Boven-dien kun je het makkelijk uit elkaar nemen en her-gebruiken." Van Reeth: "In elk geval is het mooier.Ik ben met lijmen begonnen om die voeg te beheer-sen. Dan krijg je het effect van het einde van denegentiende eeuw, dat ze de stenen eerst wreven ener tegelijk een voeg tussendeden, prachtig."PrefabCoenen: "Wij hebben hele elementen gemaakt voorde Vaillantlaan in Den Haag. Ik heb dat zelf mogenontwikkelen bij een betonfabriekje. Dan worden destenen net als tegels en keramische materialen in hetbeton gezogen. Als grote elementen kunnen ze nognetopeenvrachtautowordenvervoerdenvervolgensworden ingehesen. Een prachtdaad zoiets." VanReeth: "Als je ziet wat Kollhof in Berlijn heeft gedaanmet heel grote prefab elementen, dan heeft het zekerpotentie.Hetiseenlekkerwarmmateriaal,datarchi-tecten graag zullen gebruiken." Coenen: "Het voor-deel is de prachtige afwerking: geen siliconen maareen dun laagje baksteen." Van Reeth: `Maar hetvraagt wel om een andere ontwerpvisie. We moetenniet met prefab kopi?ren wat we eerder op een mach-tige manier deden. We moeten niet de beelden vanvroeger willen maken, maar de beelden van vandaag.Als baksteen dan toch behangpapier is geworden,wees dan zo creatief om dat ook te laten zien."T o e k o m s tDe tijd is rijp, een goede architect is er klaar voor:prefab metselwerk heeft de toekomst. Niet dat debouwmeesters principieel tegen industri?le mate-rialen zijn. Integendeel. Het gaat in eerste instantieom eerlijk materiaalgebruik, om de wetmatigheiddie elk materiaal anders maakt, om de zorgvuldig-heid waarmee het wordt toegepast. Maar baksteenhad en houdt zo zijn pr?'s. Omdat het zo mooi ver-oudert, omdat het ten minste vierhonderd jaarmeegaat, omdat het zo goed aansluit bij de stad enbij het klimaat, en last but not least, vanwege de emo-tionele band die elke Hollandse en Vlaamse archi-tect met baksteen heeft.Waarna zich de volgende sketch ontspint:Van Reeth: "Ik ben net voorbij iets gekomen, jongenzomooi:tweeappartementenopeenplein."Coenen:"Oud of nieuw?" Van Reeth: "Oud." Coenen: "Metdie horizontale ramen? Fantastisch he." Van Reeth:"Yes, wat fantastisch." (Het blijkt te gaan om eengebouwvanVandenBergenGroenemaaanhetCou-perusplein in Den Haag).Duidelijk dus. Baksteen is liefde. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt a p e l b o u wcement 2004 5 15Bouwen met betonsteennam in Nederland een enor-me vlucht, maar is enigs-zins uit de mode geraakt