cement 2003 7 17Een multifunctioneel ontmoetingscentrum ontwerpenmet een krap budget is ongetwijfeld een boeiende opga-ve. Het noopt tot creativiteit en optimalisatie van de tegebruiken materialen: baksteen, beton en staal. Deze moe-ten daar worden ingezet waar ze het meest logisch zijn.In de Zingemse deelgemeente Ouwegem ontstond zo hetniet-alledaagse ontmoetingscentrum De Griffel (foto 1).In het ontmoetingscentrum ligt de nadruk op mul-tifunctionaliteit, waarbij verschillende activiteitentegelijkertijd moeten kunnen doorgaan. Daaromwerden strenge eisen gesteld aan de relaties tussende diverse functies, wat uiteindelijk een relatief com-plex organigram opleverde (fig. 2). Op basis hiervanwerd een eerste schetsontwerp gemaakt, rekeninghoudend met alle invloedsfactoren van de omgevingen de eisen inzake bouwtechniek. Daarbij kwam eeneerste voorstel inzake verschijningsvorm tot stand.Om een goede interactie te verkrijgen met de uit-eindelijke gebruikers werd dit schetsontwerp tijdenseen hoorzitting voorgesteld aan de verschillende toe-komstige gebruikers, die daarbij tevens diverse ge-bruiksscenario's kregen voorgeschoteld. Om eenbeter beeld te geven van de ruimtelijke opbouw vanhet gebouw werden bovendien enkele 3D-beeldengepresenteerd (fig. 3). Nadat het schetsontwerp doorde sociale geledingen was goedgekeurd, werd hetvoorontwerp uitgewerkt. In deze fase volgde verdereinteractie met de overheid door overleg met vergun-ningverlenende diensten en werd ook de bouwtech-niek meer in detail uitgebouwd.M a t e r i a l e n d r a a g c o n s t r u c t i eDekeuzevandematerialenbinnenhetgebouwstondin functie van esthetiek, onderhoud, stootvastheid,akoestiek en kostprijs. De keuze van de draagcon-structie van het gebouw hield relatie met diverseandere vereisten, zoals grondgesteldheid, aanwezig-heid van wanden, vormgeving en economische over-wegingen.Aangezien het ontmoetingscentrum veel wandenbevat en het grondonderzoek de mogelijkheid vaneen ondiepe sleuffundering aangaf, lag het voor dehandeerdertekiezenvooreenmassiefbouwopbasisvan dragende wanden dan voor skeletbouw. Op dezemanier is tevens de horizontale stabiliteit van hetbouwwerk verzekerd door de schijfwerking van dewanden (fig. 4). Een dergelijk concept is eveneensgunstig voor de fundering aangezien er geen groteinklemmingsmomenten of puntlasten bij windver-banden dienen te worden opgenomen.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wOntwerpen en dimensioneren van steenconstructies (15)ONTMOETINGVAN BETON, STAAL ENDRAGEND METSELWERKprof.ir.-arch. D.R.W. Martens, Leerstoel Steenconstructies TU/e, Studiebureau Dirk Martens bvba, Zingem (B)1 | Inkom aan het dorps-plein, dat fungeert alsontmoetingsplaats.Grote luifels voorkomenoververhitting doorbezonningfoto's: Andr? NullensBudgettaire eisen noopten tot het kiezen van demeest economische oplossing voor elk constructie-onderdeel.Dragend metselwerkIn Belgi? is momenteel metselwerk de goedkoopsteoplossing voor het realiseren van dragende wanden.Dergelijke wanden kunnen zowel in baksteen, beton-steen, cellenbetonsteen als kalkzandsteen wordenuitgevoerd. Als er geen eisen worden gesteld aanmassa of thermische prestatie en als de belastingenbeperkt zijn, is metselwerk met snelbouwbaksteenhet meest economisch. Deze oplossing is hier danook zo veel mogelijk toegepast. Daar waar er geengrote eisen werden gesteld aan de afwerking (in ber-gingen en technische ruimtes) is dit als zichtmet-selwerkuitgevoerd(opgaandgevoegd).Opdeandereplaatsen is het metselwerk afgewerkt met pleister-werk dat naderhand werd geschilderd (foto 5). Hier-door is op de meeste plaatsen het dragend metsel-werk aan het oog onttrokken.BetonIn de grote zaal moest de wand tegen een stootjekunnen. Pleisterwerk was hiervoor te kwetsbaar;zichtmetselwerk in betonsteen was een goed alter-natief. De functionele eis inzake opdeelbaarheid vande grote zaal, betekende dat een overspanning van16 m moest worden gerealiseerd; daarbij waren deeisen inzake doorbuiging zeer streng aangezien demobiele wand geen grote vervormingen toelaat.Voor een dergelijke overspanning was een zwarebetonbalk nodig. De combinatie balk-betonmetsel-werk leidde evenwel niet tot een esthetisch resultaat.Een logische vervolgstap was het uitvoeren van decentrale wanden in de grote zaal en de foyer volledigin zichtbeton (fig. 6). Deze betonwanden fungerenbijgevolg als hoge wandligger. Afzonderlijke beton-kolommenwarenhierbijnietmeernodig.Bovendienwerd op die manier een massief geheel gecre?erd datals tegenwicht dient voor de luifel. De verankeringvan de luifel was op die manier ook eenvoudiger uitte voeren.Voordedimensioneringvandehogewandligger(fig.7) werd zowel een eindige-elementenberekening alseen modellering volgens de vakwerkanalogie uitge-voerd. Deze laatste methode geeft een beter inzichtvoor het ontwerp van de wapening van de wand.In eerste instantie was de wand ontworpen als eenter plaatse gestorte betonnen wand met welbepaaldevoegen en positie van de centerpengaten. De aanne-mer verkoos evenwel een uitvoering als semi-prefabmet hollewandelementen. Hierdoor kon de bouw-snelheid wel worden verhoogd doch de oppervlakte-afwerking van de prefab elementen voldeed nietsteeds aan het vooropgestelde doel, waardoor de be-tonnen wanden uiteindelijk zijn afgewerkt met eensemi-transparante coating (foto 8).De buitenwanden en de vloer van de kelder werdenvolledig uitgevoerd in vloeistofdicht beton. Enkel deinterne scheidingswanden werden in zichtmetsel-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2003 7183 | 3D-presentatie van het schetsontwerp. Opvallend is de aandacht voor de privacy van buurtbe-woners. Visueel vertaalt zich dit in afwezigheid van ramen in zijwanden die rechtstreeks inkijkgeven in hun tuinen; akoestisch in voldoende isolatie voor beperking van geluidsoverlast tij-dens activiteiten door voldoende massa en absorptie te voorzien22 | Organigramwerk in betonsteen gerealiseerd omwille van de kost-prijs en de stootbestendigheid.StaalOm de betonwanden niet onnodig zwaar te belastenwerd de dakconstructie uitgevoerd in stalen hoofd-liggers in combinatie met geprofileerde staalplaten.Destalenliggersfungerensamenmetdelangsekop-pelstaven en de diagonale trekstaven als kipsteunenvoor de hoge wandliggers.De staalconstructie van het dak was tevens voorzienvoor de ophanging van de lichtrekken en het voor-fries en voordoek boven het podium.G e v e l m a t e r i a l e nDe buitenwanden zijn uitgevoerd in traditioneelmetselwerk. De twee 38,5 m lange zijwanden in don-kerbruine baksteen bakenen duidelijk de grenzenvan het ontmoetingscentrum af en weerspiegelenhet idee dat alle luidruchtige activiteiten zich binnendeze muren afspelen. De wanden garanderen zowelde visuele als de akoestische privacy van de buurt.De wanden in het middengebied zijn in een meerdynamisch ogende kleurencombinatie gerealiseerd,dit om uit te drukken dat men tussen deze tweemuren de creativiteit kan laten botvieren. Hier isgekozen voor een traditioneel halfsteens metselver-band met een regelmatig maar levendig patroon vandonkerbruine en oranje-rode bakstenen.Volgens de Belgische norm zijn elke 30 m dilatatie-voegen nodig. Voor de langswanden is dan ??ndilatatievoeg voldoende. Deze voeg is uitgevoerd alsvertande voeg en afgewerkt met een donkerbruineelastische kitvoeg zodat ze nauwelijks waarneem-baar is.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2003 7 19BetonParementMetselwerkstaalbetonbalkG e ? n t e g r e e r d o n t w e r p e nHet Studiebureau Dirk Martens is een zelfstandig,multidisciplinair ontwerpbureau met de werkveldenarchitectuur, constructie, installatie en veiligheid.Veelvandeopdrachtendiehetbureauuitvoertbestaanuit twee of meer van deze specialismen, wat het een-voudiger mogelijk maakt het ontwerpproces ge?nte-greerd te laten verlopen. Dat deze krachtenbundelingde opdrachtgever belangrijke voordelen kan opleveren,staat buiten kijf.Elk nieuw ontwerpproces vraagt aandacht voor dediverse basiscomponenten die elkaar wezenlijk be?n-vloeden (zie de figuur rechts). Een gebouw herbergteen functie, heeft een bepaalde verschijningsvorm, om-vat heel wat bouwtechniek en is gesitueerd in eenbepaalde omgeving. De eisen die aan deze vier basis-componenten worden gesteld, moeten stap voor stapin rekening worden gebracht. De opdrachtgever, dearchitect, de adviseurs constructie en installaties,evenals de overheid en de maatschappij: zij allenmoeten daarbij hun specifieke rol vervullen. Hoe meerintegratie daarbij, des te effici?nter het ontwerpproces.Het opstellen van een eerste voorstel van het Program-ma van Eisen (pve) is een taak voor de opdrachtgever.Dit document omvat een lijst van functies met eenvoorgeschreven oppervlakte. Vervolgens is het de taakvan de ontwerper dit pve te evalueren, aan te vullen,te verfijnen, de prioriteiten vast te leggen en in overlegmet de opdrachtgever de gewenste relaties tussen dediverse functies te bepalen.4 | Plattegrond begane grond met hoofdconstructieonderdelenBasiscomponenten van een gebouwopdrachtgevergebouw- eisenprogramma- bouwtijd- budget- ligging- overheid- maatschappelijkecontext- ruimtelijkeordening- grondgesteldheid- klimaat/milieu- ori?ntatie- infrastructuur- opdrachtgever- architect- dimensie- volume- detaillering- verhouding- contrast- kleur- textuur- draagconstructie- bouwfysica- sanitaire installaties- elektrische installaties- afwerking- veiligheidsinstallatie- technische adviseurs- architect- overheid- producentfunctietechniekvormomge-vingHet gevelmetselwerk op de verdieping is 30 m langen behoeft dus volgens de Belgische voorschriftengeen dilatatievoeg. Daarom is deze hier niet toege-past, ook niet op de hoeken. Alleen ter plaatse vande raamopeningen werd metselwerkwapening inge-werkt om de invloed van eventuele spanningspiekente beperken.Dergelijke oplossingen zijn volgens de Nederlandseen toekomstige Europese voorschriften niet moge-lijk, aangezien beide regelgevingen een beperkingstellen aan de dilatatie-afstanden tot maximaal 12 m.De praktijk wijst echter uit dat de Belgische voor-schriften best aanvaardbaar zijn. Een voorwaardehierbij is evenwel dat een aantal uitvoeringsaspectenwordt gerespecteerd. Bij het ontmoetingscentrumwerd het gevelmetselwerk uitgevoerd met een bas-taardmortel en werd met het voegwerk gewacht totongeveer een jaar na uitvoering.I n s t a l l a t i e sDoor het weren van rechtstreekse bezonning in delokalen, de grote inertie van het gebouw, de goedethermische isolatie en het systeem van nachtkoelingdoor nachtelijke ventilatie is een koelgroep niet no-dig. Alleen een ventilatiegroep met voorverwarmdelucht in combinatie met klassieke radiatorverwar-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2003 720EINDIG ELEMENTEN MODELwandligger16.30m29.50m1.60m5.10m10.15m 10.15m5.10m0.00m7 | Constructief principevan de betonwand alshogewandligger6b6 | Dwars- en langs-doorsnede. Van debestaande niveau-verschillen is gebruik-gemaakt door onderhet podium een kelder-ruimte te voorzien5| Blik omhoog in de in-komhal. Al het metsel-werk is hier verborgenachter een gekleurdepleisterlaagBetonParementMetselwerk6aming is nodig om het comfort zowel in winter alszomer te garanderen. Hierdoor is het energiever-bruik heel beperkt (foto 9).Regenwater wordt verzameld in een regenwaterput.Dit regenwater wordt gebruikt voor spoeling van detoiletten. Overtollig regenwater wordt naar een infil-tratieput geleid die door een overloopleiding ver-bonden is met de straatriolering.L u i f e lAan de achterzijde van het podium bevindt zich eengroot schuifraam, waardoor het podium zowel voorbinnen- als voor buitenactiviteiten kan worden ge-bruikt (foto 10). Ook wordt zo de buitenruimte, diedienst doet als speelplein, bij het gebouw betrokken.Een grote luifel zorgt ervoor dat de kinderen zowelbij regen als bij te warm weer toch nog buiten kunnenspeleninbeschermdeomstandigheden.Ookkanhetbuitenpodium steeds worden gebruikt.Aangezien het niet praktisch en esthetisch was omde luifel te laten ondersteunen door kolommen, isgekozen voor een ophangconstructie. Dit betekendedat de luifel best uit een lichte draagconstructie kanbestaan. Staal is hiervoor een geschikt materiaal.Aangezien de constructie zichtbaar bleef werd deconstructie gegalvaniseerd en dienden alle knoop-verbindingen en aansluitingen vooraf goed te wor-den gedetailleerd.Om de spelende kinderen bescherming te bieden, isde ruimte onder de luifel gedeeltelijk omringd dooreen betonnen wand (foto 11). A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2003 7 2110 | Gebouwhoogte en gevelmaterialen zijn afgestemd op de bestaande bebouwde omgeving.Daarbij stond ook gebruik van duurzame en onderhoudsarme materialen centraal9 | Zicht vanuit de bovenzaal8 | Ontmoeting van in het werk gestort beton en prefab hollewandelementenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2003 72211 | Door het openen van een groot schuifraam kan het podium zowel voor binnen- als voor buitenactiviteiten worden gebruikt