prof.ir.J.W.KamerlingTH-EindhovenTwee details van een buitengevelfoto's: Henk van der VeenCement XXXVII(1985)nr. 2Morgenstond, een spel vangissingen en verg.issingenInleidingBegin oktober 1984 kwam een aantal Haagse flats in het nieuws. In het NRC-Hande/sbladvan 10 oktober lezen wij: 'De bijna 600 bewoners van 284 flats in de Haagse wijk Morgenstondmoeten binnen drie tot vier maanden hun woningen hebben verlaten. Erzijn namelijk ernstigeconstructiefouten geconstateerd. Ofschoon er geen acuut gevaar voor instorten bestaat wilde eigenaresse van de flats, de woningbouwvereniging 's-Gravenhage, toch elk risico zoklein mogelijk houden'.Het artikel vervolgt met: 'Een en ander is gebleken uit een onderzoek van TNO naar aanleidingvan klachten die ongeveer twee jaar geleden begonnen binnen te stromen. De oorzaak vande gebreken komt volgens Van Otterloo (wethouder van Volkshuisvesting) door de tussen1960 en 1963 gevolgde 'revolutionaire' bouwmethode. De aannemer, de gemeentelijke NVHabo, trok de betonnen buitenwanden in een keer op met behulp van een glijbekisting enliet de wanden daarna aan de buitenkant onbekleed. Nu blijkt, wat toen reeds door deskun-digen werd voorspeld, dat onvoldoende rekening is gehouden met de invloeden van warmteen koude en wind op de naakte betonwanden, binnen zowel als buiten. Slijtage en betonrotkregen daardoor vrij spel.Bij andere flatgebouwen in Den Haag, die volgens het principe van glijbekisting zijn opgetrok-ken, maar wel van een gemetselde buitenmuur zijn voorzien, doen zich geen problemen voor'.Op dezelfde pagina staat de suggestieve kop: 'Hoogleraar vraagt onderzoek kwaliteit betonin woningen'.Aan dit artikel ontlenen we het volgende: 'AI tijdens de bouw van deze flats is er kritiekgeweest. Omdat om het bouwsel geen afwerkgevel is aangebracht, zijn er temperatuurver-schillen. Mede omdat de flats met het systeem van een glijbekisting gevels hebben gekregenvan ??n stuk beton van 14 verdiepingen hoog leidde dit gemakkelijk tot scheuren. Krantendie hierover berichtten werden indertijd wegens hun negatieve publiciteit berispt door deRaad van Journalistiek.Zogenaamde betonrot is vorig jaar aldoor de Nationale Woningraad gesignaleerd. De Beton-vereniging kwam dit jaar bij een onderzoek naar de kwaliteit van galerijen en balkonplatentot de conclusie dat de zaak wel mee viel. Maar volgens Priemus was verontrustend dat overde kwaliteit van veel beton geen uitspraak kan worden gedaan. Het was slechts 'verdacht'.Hij vindt dat daarom er een landelijk onderzoek naar de kwaliteit van naoorlogse woningenmoet komen'.Op 12 oktober lezen we in NRC-Hande/sblad: 'Het gaat te ver om nu te veronderstellen dathalf Nederland op instorten staat', zegt projectmedewerker A.LM. Hoenderdos van de afde-ling Bouwkunde TH-Delft. 'De fouten zijn een gevolg van een in de jaren zestig bij de bouwvan deze flats toegepaste glijbekistingsmethode'.'Het toepassen van glljbekistingin hoogbouw is bespottelijk, dat is net zo dwaas als op jefiets naar de buurman gaan', aldus een woordvoerder van de dienstBouw- en Woningtoezichtvan Amstelveen.'Mensen willen niet graag meer in hoge torens wonen', aldus Van Velzen (directeur van deNationale Woningraad).Op 13 oktoberstaat in NRC-Hande/sblad: 'Sloop Haagse woningen duurderdan renovatie'.Uit dit artikel volgt dat slopen van de flats de eigenaresse achttien miljoen gulden zou gaankosten.27 Oktober komt een voorlopig einde aan de berichtgeving in NRC-Hande/sblad: 'De bewo-ners van de Haagse flats die tengevolge van betonrot moeten worden ontruimd, zijn totovereenstemming gekomen over de schadeloosstelling'.In Cobouw van 17 oktober 1984 staat een interview met Souwerbren, directeur van de Be-tonvereniging met de titel: 'Ontruimen Haagse flats volstrekt overbodig'. Hierin trekt Sou-werbren fel van leer tegen de verschillende suggesties dat op betontechnologische en Con-structieve gronden de flatgebouwen gesloopt moeten worden.831Situering van de vier flatgebouwen in deHaagse wijk MorgenstondIn de Telegraaf van 18 oktober wordt hierop ingehaakt. In dit artikel distantieert prot.wltte-veen, directeur van TNO-I BBC, zich van de wijze waarop de TNO-rapporten zijn gebruikt.Hij stelt onder meer: 'We hebben geconstateerd dat er scheuren zijn, maar niet dat de flatsgevaarlijk zijn. Voor het vervolgonderzoek hoeft beslist geen heel gebouw te worden leegge-maakt'.De bewonerscommissie vindt deze deskundigenconclusies niet in hun belang. De directeurvan de woningbouwvereniging houdt vol dat de beslissing tot ontruiming is gebaseerd opde TNO-conclusies: 'Daaruit blijkt dat de veiligheidsco?ffici?nt van de wapening op eenaantal plaatsen is teruggelopen van 1,7 tot 1'.In Cobouw van 19 oktober komt de directeur van de woningbouwvereniging (Werkhoven)nog eens uitgebreid aan het woord. Hier stelt hij: 'Op grond van een met duidelijke indicatiesvan gevaren voor de bewoners doorspekte technische rapportage, is door de woningbouw-vereniging 's-Gravenhage uiteindelijk besloten tot de ontruiming van de vier Haagse toren-flats.Er zijn vier weken van intensief beraad met deskundigen aan vooraf gegaan'.Met zijn verwijzing naar de technische rapportage door IBBC-TNO en die van het bureauOp ten Noort-Blijdenstein weerlegt directeur Werkhoven de veelvuldig op zijn beslissinggeuite kritiek. 'De ontruiming zou in elk geval zijn doorgegaan vanwege de ingrijpende repa-ratiewerkzaamheden. Slechts een kwestie van tijd dus ...'Tot zover enkele citaten uit de pers.De constructieHet complex flatgebouwen bestaat uit 4 torens met 15 bouwlagen, die in de jaren 1961/62werden gebouwd (fig. 1). In figuur 2 is de plattegrond weergegeven. De betonwanden zijnopgetrokken met een glijbekisting. De langswanden zijn 150 mm dik en de dwarswanden160 mmo Alleen de buitenwanden zijn van een enkel wapeningsnet voorzien, bestaande uito 8-150 horizontaal en 0 8-300 verticaal. Door de grote openingen in deze dunne wandenmoet het een moeilijk uit te voeren glijwerk zijn geweest. Het is dan ook niet verwonderlijkals zich hierbij uitvoeringsproblemen hebben voorgedaan en kinderziektes moesten wordenoverwonnen, waardoor vooral bij de eerste toren (merk D in figuur 1) veel reparaties voorko-men.2Plattegrond van de verdiepingen 1 ttm 13(wanden A en B zijn aangegeven)A. B.flat Bflat A1flat Aflat Aflat AsCement XXXVII(1985) nr. 2De betonwanden zijn aan de buitenzijde alleen afgewerkt met een laag spuitbeton. Aan debinnenzijde zijn ze ge?soleerd met 10 mm tempex en 70 mm porisosteen. Tussen de tempexen de porisoklampmuur is een dampdichte laag bestaande uit kraftpapier met aluminiumfolieaangebracht. De vloeren zijn zgn. Datovloeren. De balkjes zijn opgelegd in sparingen in dedwarswanden. De vloeren zijn met tempex losgehouden van de langswanden. Om de tempe-ratuurvervormingen enigszins vrij te laten plaatsvinden, zijn op de 11e tot en met de 14everdieping de betonnen dwarswanden losgehouden van de gevels (zie fig. 3) door middelvan een 70 mm dikke laag tempex.De koppeling tussen de wanden vindt plaats met staven 0 8-150 lang 700 mm, die over200 mm omwikkeld zijn met densoband.ln 1980/81 zijn de gevels aan de buitenzijde afge-werkt met 'kwartsstone' van Sigma Coatings, waardoor de flats er uitstekend uitzien.De toegepaste constructie, bestaande uit dunnebetonwanden met isolatie aan de binnenzij-de, maakt dat ten gevolge van elke temperatuurwisseling vervormingen zullen optreden,zowel door de dagelijkse als de jaarlijkse wisselingen, als door koude of warme perioden.'s-Wlnters zullen de gevels zich verkorten ten opzichte van de binnenwanden. Doordat devloeren de verkorting in lengterichting verhinderen, zijn hierdoor in de gevels, vooral dewestgevels, verticale scheuren ontstaan. 'a-Zomers zullen de gevels meer uitzetten dan debinnenwanden.84eigen stabiliteit wandenwand AdetailIfig.31wapening:vert. B-300hor. B-150langswandafwerking spuitbeton5Dwarswanden A en B (zie voor plaats inplattegrond figuur 2)Temperatuurscheuren hebben de neiging wijder te worden. Onmiddellijk na de bouw moetenreeds de eerste scheuren zijn ontstaan. Gedurende de hele levensduur van het gebouwkunnen, afhankelijk van de weersomstandigheden, nieuwe scheuren ontstaan. Reparerenheeft geen zin zolang de oorzaak niet is weggenomen. dit geval zal de gevel aan debuitenzijde van een goede isolatie moeten worden voorzien.Het is eigenlijk overbodig om nog op te merken dat het ontstaan van de scheuren niets temaken heeft met de wijze van uitvoeren van de betonwanden met een glijbekisting. Alleopmerkingen hierover vallen onder de rubriek lariekoek.In de dwarswanden A (zie fig. 4) zullen in de verbinding tussen de gevel en de dwarswandschuifkrachten ontstaan, waardoor in deze wanden scheuren onder 45? ontstonden.Bij de dwarswanden B, met een deuropening in de nabijheid van de gevel, is het beton bovendeze openingen afgeschoven. Eventuele horizontale scheuren zijn niet te constateren doorde afwerkingen.tempexporlso700tempexomwikkeld met densoband3Detail van de koppeling langswand metdwarswand, 11e tlm 14e verdieping4Afschuifkrachten die door de gevels op dedwarswanden worden uitgeoefend (degevel is los getekend van de binnenwand)IIIIFlatgebouwen Morgenstondfoto: Sijthoff Pers, Den HaagCement XXXVII(1985) nr. 2 85Twee opnamen (oktober 1984) die eenbeeld geven van de problemenfoto's: Sijthoff PersCement XXXVII(1985) nr. 2Het onderzoekIn het voorjaar '84 heeft een uitgebreid onderzoek plaatsgevonden, bestaande uit:1. het opnemen van de gevels met een kijker die zevenmaal vergroot;2. het bezoeken van 26 woningen;3. bestuderen van de onderhoudslijsten;4. het nemen van 4 monsters beton en 1 monster reparatiebeton;5. het op 8 plaatsen meten van de betondekking en de carbonatatiediepte.Vervolgens is een inventarisatie van de gebreken opgemaakt, wat een aanzienlijke waslijstopleverde.TNO heeft in opdracht van Op ten Noort-Blijdenstein twee rapporten uitgebracht. In heteerste rapport, getiteld: 'Constructieve aspecten van de betonconstructie ...' wordt descheurvorming in de binnenwanden besproken. Uiteraard wordt hierin gewezen op de invloedvan scheurvorming op de stabiliteit en in het bijzonder op de koppeling van delangswandenaan de dwarswanden, in verband met het opnemen van de windzuiging.In het tweede rapport, getiteld: 'Inspectie glijkernflats ...' staan onder meer de resultatenvan het onderzoek op de genomen monsters. Hierbij wordt de obligate waarschuwing ge-voegd, dat aantasting van wapening kan leiden tot vermindering van de constructieve veilig-heid.In het rapport van Op ten Noort-Blijdenstein wordt hier weer op ingehaakt:'Omdat de binnendwarswanden zijn afgescheurd ter plaatse van de langsgevels, fungerendeze binnenwanden niet meer als tussensteunpunt van deze langsgevels bij windbelasting.Uit het bovenstaande blijkt dat het niet ondenkbaar is dat de wapening en hierdoor delangsgevel zelf zal kunnen bezwijken. Het ernstigst lijken de gevolgen van descheurpatronenin langs- en dwarswanden op de hoogste verdiepingen. Immers, er bestaat gevaar voor destabiliteit en standzekerheid van de constructie'.'Berekening toont aan dat de wapening in de langsgevels onvoldoende is voor het opnemenvan het buigend moment tengevolge van de windbelasting. De gebruikte veiligheidsco?ffi-ci?nt van 1,7 wordt teruggebracht tot 1,067'.Nu is deze berekening er een die men met zeer conservatieve aannamen op de rand vaneenkrant maakt, om na te gaan hoe serieus een gesignaleerd probleem is.Door de citaten op deze wijze op een rij te zetten, wordt de indruk versterkt, om niet tezeggen gesuggereerd, dat de flats bouwvallig zijn en dat onmiddellijk maatregelen moetenworden getroffen ter bescherming van de bewoners en voorbijgangers.Tevens moge hieruit blijken dat de wijze waarop de naam van TNO is gebruikt om de beslissingtot ontruimen van de flats te onderbouwen, incorrect is.StabiliteitsberekeningIn het rapport van Op ten Noort-Blljdenstein is voor de berekening van de stabiliteit van degevels uitgegaan van de windzuiging op de bovenste woonlaag. Aangenomen is dat dedwarswanden geen reactie kunnen leveren. Verder is aangenomen dat de gevel vrij is opqe-legd op de kopgevels, zodat een statisch bepaalde ligger met een overspanning van 12 montstaat. Ook is er van uitgegaan dat de raveelstaven langs de raamopeningen, bestaandeuit 2 012 zijn doorgeroest. Ondanks deze zeer extreme aannamen is de veiligheidsco?ffici?ntnog groter dan ??n!Laten we de verschillende aannamen eens op de keper beschouwen.1. De inklemming ter plaatse van de kopgevels.Mi is kleiner dan 1/12 . 1,165 . 122=14kNm. Hetweerstandsmoment van debetondoorsnedeis 1/6 . 28 . 1,52=10,5dm", Hiermee wordt 14/1 0,5= 1,33 N/mm2, terwijl de buigtreksterk-te van beton op 1,2 . (1 + 30/20) = 3N/mm2gesteld kan worden, zodat ook de ongewapendedoorsnede met voldoende veiligheid dit moment kan opnemen.2. De reactie op de dwarswanden.Ondanks de scheurvorming is de eigen stabiliteit van de dwarswanden A (zie fig. 5) zo groot86Twee van de vier flatgebouwen in dehuidige toestandfoto: Henk van der VeenCement XXXVII(1985) nr. 2door het eigen gewicht van de vloeren en de wand, dat deze ruim voldoende is om dereactiemomenten op te nemen.Van de wanden 8 zal het gedeelte tussen de deuropening en de gevel altijd als penant blijvenwerken. Daar de afmetingen van de penant niet zijn gegeven, kan de stabiliteit hiervan alleenindicatief gecontroleerd worden, maar deze is in elk geval aanzienlijk.De aannamen waarop de berekening in het rapport zijn gebaseerd, zijn wel bijzonder conser-vatief. Echt gevaar dat de gevel bezwijkt bestaat niet. Als men echter 100% zekerheid wenst,kan dit op eenvoudige wijze worden bereikt door bijv. op de dertiende verdieping langs wand8 een trekstang dwars door het gebouw aan te brengen (zie streep-lijn in figuur 5). Eenoperatie waarvoor geen woning ontruimd hoeft te worden!BetonrotHet woord betonrot is een reclamekreet die gebruikt wordt om ondeskundigen te overtuigendat een noodtoestand bestaat die direct ingrijpen noodzakelijk maakt, maar die ook als eenrode lap werkt op betondeskundigen. Of men het woord betonrot als incorrect of zelfs ma-lafide beschouwt, maakt weinig meer uit. Het is zo ingeburgerd dat men er wel mee zalmoeten leven. Praktisch zal rnen overal waar wapeningscorrosie wordt geconstateerd vanbetonrot blijven spreken.Het grote verschil met organische rot is dat betonrot kan worden gerepareerd.8ij betonoppervlakken die aan weer en wind zijn blootgesteld, kan wapeningscorrosie ont-staan door carbonatatie. Hierbij dringt koolzuur uit de lucht in het beton waar het zich verbindtmet de vrije kalk. De alkaliteit van het beton neemt hierdoor af en daarmee de beschermingvan de wapening. Dit binnendringen verloopt zeer langzaam. Bij normaal uitgevoerd betonduurt het zo lang voor het carbonatatiefront de wapening bereikt, dat de kans op schadegering is. Bij de wanden in de 4 flatgebouwen is bijv. de betondekking groter dan 20 mm ende door TNO gemeten carbonatatiediepte kleiner dan 9 mm, zodat normaal gesproken geengevaar voor aantasting bestaat. Alleen waar de betondekking te klein is en dat doet zichnogal eens voor bij de raveelstaven langs de openingen, vindt aantasting plaats. Een tekleine betondekking is een uitvoeringsfout die door goed toezicht had kunnen worden voor-komen.Over het algemeen vormen reparaties zwakke plekken. In het monster reparatiemortel datgenomen is uit een balkonrand is bovendien een hoge concentratie chloriden aangetroffen.De wapening was daar ernstig aangetast, de doorsnede was met 25% afgenomen. Dezeroestvorming heeft bij de besluitvorming een grote rolgespeeld. In principe zijn hiermee allereparaties verdacht. Door de naderhand opgebrachte coating is echter verdere aantastingvan de hiermee beschermde vlakken onwaarschijnlijk.De bewonersDe vier torens zien er van buiten uitstekend uit. Ze zijn goed gesitueerd in een parkachtigeomgeving en goed ingeplant tegen windhinder. De onaantrekkelijkheid van hoogbouw geldtin hoofdzaak voor galerijflats en in veel mindere mate voor dit soort torenflats. Drie torensworden keurig bewoond, in de vierde zijn de gemeentelijke ruimten een grote bende.Direct na de eerste mededeling over de ontruiming en eventuele sloop ontstonden vernielin-gen, die onmiddellijk weer zijn hersteld. Toch heeft dit er toe bijgedragen, dat de bewonerszich al vrij snel hebben neergelegd bij de ontruiming en eieren voor hun geld, in dit gevalgeld voor woongenot, hebben gekozen.NabeschouwingOndanks dat de rapporten hier en daar wat suggestief geschreven zijn, volgt er niet uit datinstortingsgevaar noch op korte noch op langere termijn zal bestaan. Het betreft hier weleen vooronderzoek met voorlopige conclusies. Uit het nu in uitvoering zijnde definitieveonderzoek zal moeten blijken waar de waarheid ligt.Ongetwijfeld zijn de uitvoeringsmethode, betonrot en de stabiliteit, ten onrechte opgevoerdals redenen om deze flatgebouwen te ontruimen of af te breken.In elk geval kan eengevelbekleding zonder veel hinder voor de bewoners worden aange-bracht. Door de dan betere isolatie zouden daarmee het aantal klachten over onder meerde verwarming sterk verrninderen. Gezien de hoge kosten van een ontruiming is het nietoninteressantna te gaan of een renovatie per woning op afroep financieel aanvaardbaar is.Doordat echter is overgegaan tot ontruiming, is een trein aan het rijden gebracht die nietmeer te stoppen is. Hoe de resultaten van het onderzoek ook mogen uitvallen, 284 goedkopewoningen zullen verdwijnen. De grootte van de directe schade zal nog moeten blijken. Maarvaststaat dat, door de verwevenheid van de subsidieregelingen, op den duur een groot deelvan de kosten ten laste van de belastingbetaler zal komen.VerantwoordingBij het schrijven van dit artikel is gebruik gemaakt van een aantal door de woningbouwver-eniging 's-Gravenhage ter beschikking gestelde rapporten, waaronder de TNO-rapportennr. 8-34-386/60.6.2489 en B-84-435/526.0084/037.87
Reacties