O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eMilieutechnologiecement 2003 4 71Nederlandse zandwinners fabri-ceren betonzand door natuurlijkzand te sorteren. Vooral de grovefractiegroterdan2mmisschaars.Zand zonder deze grove fractiewordt meestal als metselzandaangeduid. Nog fijner zand wordtals ophoogzand toegepast. Detoepassing van fijner zand inbeton maakt het mogelijk eengroter deel van het natuurlijkezand te benutten als betonzand.Het verbetert de haalbaarheid vanwinning uit geologische voorko-mens die van nature fijner mate-riaal bevatten. Dit betreft bijvoor-beeld voorkomens in West-Nederland, onder het IJsselmeer-gebied of onder de Noordzee.Uit het eerdergenoemde artikel`Fijner zand in beton' is op te ma-ken dat, voor gelijkblijvende pres-taties, maatregelen nodig zijn omfijner zand in beton toe te kunnenpassen. Mogelijkheden zijn:? toepassing van een plastifice-rende hulpstof;? verhoging van het watergehal-te en een evenredige verho-ging van het cementgehalte;? vervanging van een grovezandcomponent door fijnesteenslag.Dit roept de vraag op of we de mi-lieuproblemen niet afwentelen,aangezien vermindering van hetruimtebeslag kan leiden tot ver-groting van andere milieuproble-men. Milieugerichte levenscy-clusanalyse is bij uitstek geschiktom dit soort vragen te beant-woorden [2].A a n p a kIn een LCA worden diverse tech-nisch gelijkwaardige alternatie-ven vergeleken. Als basis (func-tionele eenheid) is gekozen voor1 m3ongewapend beton, sterkte-klasseB25,milieuklasse2encon-sistentiegebied 3. Het onderzoekbevatte 21 verschillende meng-sels. Hieruit wordt de volgendeselectie getoond (De letters cor-responderen met de staafjes in fi-guur 1):a zand 28/92 (referentie);b zand 15/74 en superplastifi-ceerder;c zand 15/74 en extra water/cement;d zand 28/92 uit het buitenland(Polen);e zeezand 15/74 en superplasti-ficeerder;f zeezand 15/74 en extra water/cement;g zeezand 15/74 en steenslag2-6 (voor correctie van discon-tinue opbouw).Een codering als 28/92 betekentdat 28% (V/V) blijft liggen op zeef1 mm en 92% (V/V) op zeef 250?m.Reguliere LCA's zijn vooral ge-richt op het vaststellen van deuitstoot van stoffen als oorzaakvan milieubelasting. Om de mi-lieubelasting breed te kunnen be-oordelen is een experimentelemethode toegepast [3], die indica-toren biedt voor bepaling van denatuurkwaliteit op het land. In-grepen op zee kunnen nog nietvolledig worden beoordeeld. Debeleving van natuur en landschapdoor de bevolking blijft buiten be-schouwing.De ISO-norm vereist dat een ver-gelijkende studie bestemd voorpublicatie door belanghebbendenkritisch wordt beoordeeld. Hetconceptrapport is daarom tweemaal besproken door een panel.R e s u l t a t e nHettransportvandegrondstoffenen de productie van cement le-veren de grootste bijdrage aan deuitstoot van stoffen. Voor landge-bruik zijn naast de winning vangrondstoffen ook de productie-in-stallaties en transport van belang.Gebruik van grondstoffen uitwinningen die gericht zijn op na-tuurontwikkeling kan leiden toteen netto negatieve score op land-gebruik (negatieve milieubelas-ting, dus milieuverbetering).De tendens van het onderzoek isin figuur 1 weergegeven.? Gaan we uit van de gangbareLCA-milieuthema's danwijken mengsels met alleensuperplastificeerder in combi-natie met zanden uit winnin-gen in of nabij Nederland nietsignificant af van het referen-Milieuaspecten fijner zandin betonJ.W. Broers en H.A. Rijnsburger, Rijkswaterstaat Dienst Weg- en WaterbouwkundeA.M. Schuurmans en N.J.F. Vonk, Intron BVHet voorgaande artikel `Fijner zand in beton' beschrijft dat een mogelijk alter-natief voor het toepassen van grove zanden in beton, fijn zand is. Dit zandkomt geografisch meer verspreid voor en is op relatief grote schaal beschik-baar. Reden dat de toepassing van fijner zand in beton door de overheid wordtgestimuleerd, omdat de winning hiervan minder ruimtelijke bezwaren kent.Noodzakelijke aanpassingen in de betonsamenstelling, om verantwoord fij-ner zand toe te passen, kunnen echter milieunadelen met zich meebrengen.Om afwenteling hiervan te voorkomen, heeft het ministerie van Verkeer enWaterstaat een milieugerichte levenscyclusanalyse laten uitvoeren [1]. Hieruitbleek dat gebruik van een superplastificeerder geen significante milieubezwa-ren met zich meebrengt. Die bezwaren zijn er wel bij toepassing van mengselsmet extra cement of met fijne steenslag, als vervanger van de grove zand-component.O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eMilieutechnologiecement 2003 472tiemengsel. Mengsels metextra cement en mengsels metfijne steenslag, ter vervangingvan de grove zandfractie,scoren iets slechter dan het re-ferentiemengsel.? Op het thema landgebruikscoren de mengsels met fijnerzand iets beter.C o n c l u s i eDe resultaten bevestigen dat hetgebruik van fijner zand in betonaantrekkelijk is vanuit het oog-punt van landgebruik. De com-penserende maatregelen kunnenleiden tot afwenteling op anderemilieuthema's.Afwentelingwordtvoorkomen als de correctie be-perkt blijft tot de inzet van een su-perplastificeerder. sL i t e r a t u u r1. A.M. Schuurmans, R.R.J.H.Rouwette en N.J.F. Vonk,Milieuaspecten fijner zandin beton: resultaten van eenLCA, DWW-2003-041, Delft,in druk.2. Milieumanagement ?Levenscyclusanalyse ?Principes en raamwerk(NEN-EN-ISO 14040:1998);Milieumanagement ?Levenscyclusanalyse ?Vaststelling van het doel ende reikwijdte en uitvoeringvan de inventarisatie(NEN-EN-ISO 14041: 1998);Milieumanagement ?Levenscyclusanalyse ?Levenscycluseffectanalyse(NEN-EN-ISO 14042: 2000);Milieumanagement ?Levenscyclusanalyse ?Levenscyclusinterpretatie(NEN-EN-ISO 14043: 2000).3. E.W. Lindeijer et al., Impro-ving and testing a land usemethodology for LCA: inclu-ding case-studies on bricks,concrete and wood, DWW-2002-079, Delft, in druk.1009080706050403020100100%%a b c d e f g86,4 86,910079,7 80,285,487,575,180,610077,983,479752. landgebruik (LTnpp)1. broeikaseffect9080706050403020100a b c d e f g1 | Relatieve score op (1)broeikaseffect en (2)landgebruik van zevengeselecteerde beton-mengsels (een hogerescore staat voor eenhogere milieubelasting)