prof.ir. A.P.J.M. Verheijen, Verheijen Verkoren Knappersde Haan/TU Delft, fac. BouwkundeIn de Verboden Stad in Peking staat een curieuze boom.In het noordelijke deel van de Stad liggen de keizerlijketuinen met paviljoens van waaruit je naar vier richtin-gen kunt kijken. Elk uitzicht biedt een blik op een sym-bool. De boom richt zich vanaf de grond op met tweestammen die halverwege samengaan in ??n stam.Deze boom kan eigenlijk niet bestaan; zo groeienbomen niet, en toch staat hij er, met een weelderig bla-derdek. Iemand had ooit de droom, om symbolischeredenen, een dergelijke boom te plaatsen. Ondanks deschijnbare onmogelijkheid staat die boom er. Het is nietgebleven bij een virtueel idee. De boom is gerealiseerd.Zo is het ook in de architectuur. Architectuur is pasarchitectuur als het gebouwd is. En het schijnbaaronmogelijke is mogelijk, maar dat moet je wel ont-werpen. Na een idee komt een hele wereld van tech-niek en vaardigheden als onlosmakelijk onderdeelvan het ontwerpproces. D?t is het werk van de archi-tect: ?n dromen ?n realiseren. De keuze van toe tepassen materialen en de verbindingen ertussenzijn zowel het domein van het dromen als van hetrealiseren. En daarbij kan het realiseren hetdromen (het concept) verrijken en verdiepen. Enandersom.Nadenkend over dit en specifiek over beton en ver-bindingen kwamen gedachten bij me op, mijmerin-gen als kleine columns, in een willekeurige volgordegeschreven. Mijmeringen van een architect.B e t o n e n v e r b i n d i n g e n ?Beton verbind je niet, beton ?s verbinding. Door deeigenschap van het gieten worden onderdelen ver-bonden met het materiaal zelf. Daar houden archi-tecten van: ??n materiaal en tegelijkertijd ontmate-rialiserend; alle aandacht voor vorm. Door het gietenen de samenstelling van het beton is de architectmeester over het uiterlijk, de textuur; dus toch weermaterie.De betonnen wand van het Koshino-huis (Ashiya,Japan, 1984; foto 2) van Tadao Ando laat verbindin-gen zien, maar dan wel als sporen. Sporen van hetmaken, verbindingen die er waren bij de geboorte ennu geen nut meer hebben, zoals onze navel. Mooiesporen, mooie herinneringen aan de verbroken ver-bindingen. Op de foto staan niet voor niets de zachteA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pVe r b i n d i n g e ncement 2004 66Het schijnbaar onmogelijke is mogelijkMIJMERINGEN1 |De boom die eigenlijkniet kan bestaanOVERBETONENVERBINDINGENbanken, ze verwijzen naar hoe zacht beton kan zijn.De wand lijkt wel gecapitonneerd.In het museum `Beelden aan Zee' (Scheveningen,1994; foto 3) van Wim Quist zijn de gaten van de cen-terpennen gebruikt als bevestigingspunten voorbegeleidende bordjes of tijdelijke consoles voorbeelden. Als fraaie piercings voor onze navels.V e r b i n d i n g e n m e t l i c h tKolommenzijnvanuitdeGriekseoudheidzwareele-menten die zware daken dragen. Een kapiteel ver-deelt de krachten en maakt de overspanning kleiner.Kun je met deze architectonische gegevens eenkolom verbinden met een dak, z? dat een betondaklicht en zwevend lijkt?A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pVe r b i n d i n g e ncement 2004 6 72 |Zachte banken, verwij-zend naar hoe zachtbeton kan zijn (foto:Retoria, Yoshio Takase)3 |Gaten van de centerpen-nen zijn gebruikt alsbevestigingspunten(foto's: Marcel vanKerckhoven)A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pVe r b i n d i n g e n4 |Het verbindingselementdraagt niet het dak, hetkapiteel van licht doetdat (foto: Marco Dresen)5 |Growing old gracefully:veroudering en vervui-ling tellen mee (foto:Klaus Kinold)cement 2004 68De architecten Axel Schultes en Charlotte Frankgebruikten voor het crematorium Baumschulenweg(Berlijn-Treptow, 1998; foto 4) licht als verbindings-middel. Een kapiteel van licht. In de grote hal zijn ineen onregelmatig raster hoge ronde kolommengeplaatst die eindigen bij een ronde opening in hetbetonnen dak. De ronde kolom en het ronde gat zijniets verschoven van elkaar. Daar waar de afstand hetkleinst is, is op de kolom een uitkragende liggergeplaatst die de kolom horizontaal verbindt met hetdak. In de donkere ruimte zorgt de dakopening vooreen overmaat aan licht. De verbinding wordt gere-duceerd tot een schaduw zonder diepte; de werke-lijkheid wordt afgeleid door de verbeelding. Het ver-bindingselementdraagtniethetdak,hetkapiteelvanlicht doet dat.V e r b i n d e n m e t t i j dAls een plan van een tuinarchitect is opgeleverd ziethet er niet uit. Het duurt een aantal jaren voordatde planten en daarmee het plan tot volle wasdomzijn gekomen. Voor architecten is het omgekeerd.Gebouwen zien er het best uit direct na de bouw endat is dan ook het moment waarop de foto's voorde tijdschriften gemaakt worden.Dan begint de tijd het gebouw aan te vallen. Som-mige gebouwen zijn hiervoor kwetsbaarder danandere. Slechte detaillering, slecht gebruik enonderhoud kunnen een fraai gebouw ru?neren.Natuurlijk kun je veroudering en vervuiling als ont-werper gebruiken als leidraad. Het Bijenkorf-gebouwin Rotterdam van Marcel Breuer is zo'nvoorbeeld. De travertinplaten zijn in een bij-enraatmotief op de gevel aangebracht, steeds ondereen andere hoek. Travertin heeft een streepjesmotiefvan gaatjes dat vervuilt naarmate de tijd voortschrijdt.De vervuiling maakt het gebouw rijper en mooier.De architecten Herzog en De Meuron bouwdenstudio R?my Zaugg (Mulhouse-Pfastett, Frankrijk,1996; foto 5). De goot ontbreekt, het water van hetdak loopt over de betonnen muur; Growing oldgracefully. Ik pleit voor zo'n ontwerphouding; ver-oudering en vervuiling tellen mee.V e r b i n d e n v a n k r a c h t e nDe verbindingen van beton zitten vooral inwendig.Daar worden de krachten verdeeld en verbonden. Deunieke samenwerking tussen steen en staal makenhet beton. Een schoonheid die architecten graagwillen toepassen.Linda Bukman legt in `Vlinders in de Buik..., hetanalyseren van een detail of object gemaakt vanbeton' (2002, Betonvereniging) een relatie tussenvlinders en beton. De zwarte nerven op de wittevleugels van het Grote Geaderde Witje hebben veelweg van wapening in beton. Architecten kunnengenieten van `kunstwerken' van wapening op debouwplaats voordat ze voorgoed verdwijnen in degrijze massa.Die massa beschermt de stalen dooradering, maaris dat altijd nodig? Goede samenwerking tussenarchitect en constructeur kan wonderen doen.Zoals het dak van de grote collegezaal van het Edu-catorium (Utrecht, 2000; foto 6) van architect RemKoolhaas en constructeur Rob Nijsse. Normaal ver-borgen potenties komen te voorschijn in een beeld-schone verbinding tussen het ragfijne opennetwerk en de dichte betonplaat. De betonplaatheeft de meeste massa, maar de dunne stalen lijnenmaken de vorm.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pVe r b i n d i n g e ncement 2004 6 96 |Onder een vlakke beton-plaat verschijnt op mys-terieuze wijze een wape-ningsnetO m g e k e e r d e v e r b i n d i n g e nHet steen van beton is het robuuste deel dat het fra-giele en kwetsbare staal beschermt. Samen zijn zesterk. Maar in het beeld wint het zware. Zo is in eenhybride constructie van staal en beton, het betonmeestal het primaire deel dat vastgeklonken op defundering staat en het staal draagt (zoals bij bruggenvan Calatrava).Zo niet bij Alvaro Siza met zijn Portugese Paviljoen(Lissabon, Expo 1998; foto 7). Hier dragen stalenkabels een 0,20 m dik onder het eigen gewicht in eennatuurcurve gehangen betonnen `tent'dak. Hetlichtedraagthetzware.Dekrachtenenhetevenwicht(door de twee zuilengangen aan weerszijden) zijnvoelbaar. De zuilengangen gaan over en om het doekheen, waardoor deze het doek lijken vast te grijpen.De kabels zorgen voor een prachtig lichtspel bij dezuilengangen. Dit licht maakt het doek ogenschijn-lijk lichter en de zuilengang krachtiger. Beton kanzweven.O n t w e r p e n v a n v e r b i n d i n g e nHet ontwerpproces van een architect is nooit ??nrechte lijn, maar cyclisch. Ontwerpen is geen volg-ordelijk proces, maar kent verdiepingsfases waarbijuitgangspunten steeds weer tegen het licht wordengehouden, nieuwe idee?n ontstaan en oude veran-deren. De materialisatie van een eerste concept iszo'n verdiepingsmoment. In mijn ontwerp voor hetmuseumNaturalis(Leiden,1996;foto8)washetcon-ceptidee: binnen de grote ruimte twee hoog-zwe-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pVe r b i n d i n g e ncement 2004 6108 |De potloodpunt, eenoplossing waarvan deconstructeur twee nach-ten niet kon slapen (foto:Ger van der Vlugt)7 |Een betonnen `tent'dakhangt tussen twee zui-lengangen (foto: KlausKinold)vende tentoonstellingszalen van 20 x 20 m2te plaat-sen op kolommen.De tentoonstellingsdozen zijn gemaakt van beton,wanden 0,25 m dik. De constructeur berekende datde betonkolommen 0,60 m in doorsnede zoudenmoeten worden. In stramien geplaatst zou de kopvan de kolom buiten de dozen uitsteken; geen fraaieoplossing. Verplaatsen uit het stramien levert altijdelders problemen, dus ook dat was geen oplossing.Uiteindelijk schetste ik de potloodpunt. De con-structeur kon twee nachten niet slapen, maar wekwamen er samen uit (massief staal met geringebetondekking en B 55 beton).Het uiteindelijke resultaat, onder invloed van dedoorwerking in materialisatie, leverde een beeld opdat sterker was dan wat je als architect in eerste in-stantie bedenkt. De dozen zweven onverwacht meerdoor deze verbinding.Veel jonge architecten ontwerpen alleen nog eenbeeld en vergeten dat de materialisatie een ontwerpkan verdiepen en verrijken, en waardoor nieuweidee?n kunnen ontstaan.A n d e r e v e r b i n d i n g e nOm studenten de onlosmakelijke relatie tussen hetbeeldende en het stoffelijke, tussen architectuur entechniek, tussen beeld en het maken te latenervaren vraag ik in de oefening `Vlinders in de buik'(faculteit Bouwkunde, TU Delft) de studenten eendetail of fragment van een gebouw te zoekenwaarvan ze vlinders in de buik krijgen. Ze moetenin tekst en beeld nauwkeurig de architectonischeaspecten beschrijven. Niet blijven hangen in eenbeschrijving maar de diepte in: een echte scherpeanalyse van wat hen prikkelt. Daarna moeten debouwkundige aspecten onderzocht worden. Hoe ishet gemaakt, wat is essentieel, wat zijn de succes-voorwaarden?Een student koos het VPRO-gebouw (Hilversum,1997; foto 9) van MVRDV. Zo simpel en eenvoudiggebogen,gevouwenengeperforeerdebetonnenvloe-ren, die van binnen naar buiten lopen, met daartus-sen houten puien tegen de regen. Net een schets-maquette. Bij bouwkundige analyse bleken de in hetzicht gelaten `betonnen vloeren' onder invloed vanfysieke en regeltechnische eisen in detail geheelanders. Het eenvoudige beeld dat de verliefdheidopriep verflauwde bij bestudering van de ingewik-kelde details en verbindingen, die nodig waren omtot dat beeld te komen.De vlinders stierven in de buik. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pVe r b i n d i n g e ncement 2004 6 119 |Gebogen en gevouwenbetonnen vloeren (foto:Christian Richters)