A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pPrefabricage4 cement 2007 8woningbouw-nieuw 27%woningbouw herstel & verbouw 13%utiliteitsbouw-nieuw 14%utiliteitsbouw-herstel & verbouw 8%onderhoud gebouwen 16%GWW nieuwbouw + onderhoud 22%ing. W.A. Kramer, Cement&BetonCentrumPrefab casco's zijn in opmars. De jongste cijfers over dewoningbouw laten zien dat het aandeel geprefabriceerdewoningbouwcasco's is toegenomen; dit dan vooral in hetwesten van het land en in het bijzonder bij de bouw vanappartementencomplexen. In de utiliteitsbouw bedraagthet aandeel prefab beton voor de hoofddraagconstructiecirca 17%, maar de verschillen per gebouwtype lopenuiteen van 6% (bedrijfsgebouwen) tot ruim 55% (kanto-ren). De solide positie van prefab-betonconstructies voorkantoren, scholen en gebouwen voor de gezondheids-zorg kan wellicht nog worden verstevigd; de nieuwemarktkansenliggenvooralbijdenieuwbouwvanbedrijfs-gebouwen, zeker nu de bedrijfsinvesteringen een stevigegroei vertonen.Twee richtingen zijn zichtbaar in prefab cascobouw:naast de traditionele prefab-betonleverancier die de ver-antwoordelijkheid over het casco op zich neemt, zijn hetmeer en meer bouwbedrijven die de losse prefab eindjesaan elkaar knopen en zo complete concepten in de marktzetten. In de korte tijd van hun bestaan zijn zij al zeersuccesvol gebleken. In dit nummer van Cement kijken wijnaar de ontwikkelingen in prefab cascobouw in zowelwoningbouw als utiliteitsbouw, maar we beginnen bijhet marktperspectief.MARKT VOOR PREFAB BETONIN CASCOBOUW1| Productiehal metkantoren en laborato-rium van Addcomp teNijverdal opgezet in eenprefab-betoncasco (fotoConcrex)Tabel 1 | Indeling utiliteitsbouw met aandeel in nieuwbouw-productie 2006 (bron: EIB)marktsector agrarische bedrijfsgebouwen 10%industrie & bouwnijverheid 13%handel & horeca 16%vervoer & communicatie 5%zakelijke dienstverlening 19%publieke sector openbaar bestuur 5%onderwijs 10%gezondheids- en welzijnszorg 14%overige dienstverlening 8%2 |Verdeling bouwproductie2006 naar sectoren(bron: EIB, jan. 2007)A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pPrefabricagecement 2007 8 5Verenigd KoninkrijkFinlandDenemarkenEstlandNederlandDuitslandSloveni?ZwedenTsjechi?NoorwegenOostenrijkFrankrijkPortugalGriekenlandTurkije0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50aandeel cement naar prefab industrie?n in 2004 (%)47%46%44%42%37%31%30%27%25%25%18%18%13%4%2%05.00010.00015.00020.00025.00030.000kantorenhallen&loodsenhallenmetkantoorkassenschuren&stallenwinkelsonderwijsoverigx1.000m32000 2002 20042001 2003 2005 2006De bouwmarkt wordt traditioneel ingedeeld in desectoren woningbouw, utiliteitsbouw en grond-,wegen- en waterbouw. Met betrekking tot de bouw-productie maken we verder onderscheid naarnieuwbouw, onderhoud en herstel en verbouw(fig. 2). Van de totale bouwproductie van ruim 52miljard (prijspeil 2005 excl. BTW) wordt 41%, ofwelruim 20 miljard, aangewend voor de nieuwbouwvan woningen en utiliteitsgebouwen. De verwachtegroei in deze nieuwbouwsegmenten in de komendejaren ligt nog ruim boven de verwachte economi-sche groei, waarbij de groei voor utiliteitsgebouwennog beduidend hoger is dan de groei voor nieuw-bouw van woningen.De nieuwbouwproductie van utiliteitsgebouwenkunnen we in eerste instantie verdelen over demarktsector en de publieke of overheidsector. Dezesectoren worden vervolgens onderverdeeld zoalsaangegeven in tabel 1. Daarbij is tevens het percen-tage nieuwbouwproductie 2006 aangegeven. Debouwproductie bereikte rond de eeuwwisseling eenongekend hoogtepunt, om tot 2003 vervolgens sterkte dalen. In 2004 doorbrak de woningnieuwbouwde neergaande bouwproductielijn en vanaf 2006draagt ook de utiliteitsbouw bij aan de groei.M a r k t i n f o r m a t i e s y s t e m a t i e kVoor de woningbouw verstrekt het CBS jaarlijksexacte cijfers van gerealiseerde aantallen. Voor deutiliteitsbouw is dit minder eenvoudig, gezien devele, onderling sterk afwijkende categorie?n.Figuur 3 toont de ontwikkeling van de bouwver-gunningen voor een aantal gebouwtypen in de uti-liteitsbouw en wel naar het volume in m3van dezebouwvergunningen. Bedroeg dit totale volume in2000 nog circa 100 miljoen m3, in 2003 was ditgezakt tot nog geen 70 miljoen m3om in 2006 alweer op ruim 90 miljoen m3uit te komen. Hiervankomt ongeveer eenderde deel voor rekening van`hallen + loodsen' samen met `hallen + kantoor'.Het aantal verleende bouwvergunningen is slechtseen indicator voor de omvang van de bouwsector.Het zegt nog niets over de daadwerkelijke bouwpro-ductie. Daarvoor zijn cijfers nodig vanuit vooral detoeleverende industrie, die evenwel in hoge mateover allerlei branches en bouwsystemen versnip-perd is.Een betrouwbare bron voor marktinformatievormen de cementindustrie?n, met als belangrijk-ste klantgroepen de betonmortel- en prefab-beton-industrie. Volgens informatie van Cembureau, deEuropese vereniging van cementindustrie?n, is37% van de cementhoeveelheid in Nederland in2004 verwerkt in geprefabriceerde betonproducten(fig. 4). Nederland behoort daarmee tot de kop-groep.Binnen het volume prefab beton in Nederlandhebben de niet-constructieve betonelementen, zoalsbestratingsmateriaal (stenen, tegels en banden),gevelstenen, blokken en dakpannen, een relatiefgroot aandeel. Slechts naar schatting 20% van hetcementgebruik gaat naar constructieve betonele-menten. Toepassingen in de woning- & utiliteits-bouw zijn bijvoorbeeld funderingen (heipalen engeprefabriceerde funderingsbalken), vloerenele-menten (begane grond- en verdiepingsvloeren),constructieve wanden (woningscheidend en bin-nenwanden), binnenspouwbladen van gevelcon-structies en overige constructieve elementen (o.a.balkons, lateien en trappen). De infrastructuur kenttoepassingen als brugliggers, keerwandconstructiesen geluidschermen.3 |Vergunningen naargebouwtype inutiliteitsbouw(bron: CBS-Statline)4 |Aandeel cement naarprefab beton in eenaantal landen(bron: Cembureau)A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pPrefabricage6 cement 2007 8010.00020.00030.00040.00050.00060.0002001 2002 2003 2004 2005 2006 2007gereedgekomenwoningeneengezinsmeergezinsW o n i n g b o u wDe nieuwbouw van woningen kende in 2003 zoalseerder vermeld haar dieptepunt met een aantalgereedgekomen woningen kleiner dan 60 000(tabel 2). In de periode 2001-2004 bleef de verhou-ding tussen eengezins- en meergezinswoningen(appartementen) nagenoeg ongewijzigd, 75:25(fig. 5). Naast een totale groei van het aantal wonin-gen, nam in de jaren 2005 en 2006 ook het aandeelmeergezinswoningen toe tot 35%.Het aandeel prefab casco's nam in de periode 1998-2005 geleidelijk toe van 6% naar ruim 8%. Vooraldoor de sterke groei van de appartementenbouwsteeg dit aandeel daarna opeens naar circa 14%.Ook voor gietbouwcasco's is het marktaandeel in deloop der jaren gegroeid. Van alle nieuwbouwwonin-gen wordt nu bijna de helft voorzien van een beton-nen casco. Dit is vooral ten koste gegaan van con-structies opgebouwd met kalkzandsteen en methoutskeletbouw.Casco's voor woningen zijn veelal opgebouwd uiteen combinatie van bijvoorbeeld prefab beton engietbouw of in combinatie met stapelbouw. Daarbijis de begane-grondvloer bijna altijd in beton uitge-voerd. In circa 40% van de in 2006 gebouwdewoningen bestaat deze vloer uit een ge?soleerdecassettevloer. Bij eengezinswoningen bedraagt ditpercentage zelfs 50%. Op de tweede plaats komt dege?soleerde kanaalplaatvloer (ca. 15%). Begane-grondvloeren zonder kruipruimte worden veelalgerealiseerd in ter plaatse gestort beton.De verdiepingsvloer wordt in ruim 50% van allewoningen uitgevoerd met een breedplaatvloerele-ment en in iets minder dan 30% met een kanaal-plaatvloer. Voor eengezinswoningen liggen dezepercentages op respectievelijk ruim 40% en even-eens 30%, terwijl dat bij meergezinswoningen ligtop respectievelijk 75% en ruim 10%.Van de woningscheidende wanden wordt ruim 40%in beton uitgevoerd; een kwart daarvan bestaat uitgeprefabriceerde betonelementen. Ten opzichtevan het jaar 2000 is het aandeel beton in de woning-scheidende wanden met circa 20% toegenomen;het deel met prefab beton is zelfs met 25% toegeno-men. Deze toename is vooral ten koste gegaan vande gelijmde en gemetselde stapelsystemen.De buitengevels van woningen worden in Neder-land traditioneel in baksteen uitgevoerd. Het daar-achter staande binnenspouwblad wordt echter meeren meer in beton uitgevoerd, dit voornamelijk tenkoste van kalkzandsteen. Ten opzichte van 2000 isdit aandeel betontoepassingen bijna verdubbeld(van minder dan 10% naar ruim 17%). De verhou-ding prefab en gietbouw is daarin nagenoeg inevenwicht.U t i l i t e i t s b o u wDe begane-grondvloer in de utiliteits-nieuwbouw ish?t domein van beton. Figuur 6 geeft naast demarktomvang in 2006 van in totaal ruim 6 mil-joen m2begane-grondvloeroppervlak, ook pergebouwtype het materiaalgebruik aan. De prefab-betonvloeren in schuren en stallen bestaan uit spe-ciaal daartoe vervaardigde roostervloeren, boxdek-platen,kelderafdekplatenvoorveehouderijbedrijven,maar ook verhardingselementen voor voeropslage.d.In het algemeen worden de begane-grondvloerenvoor het overgrote deel uitgevoerd in ter plaatsegestort beton. De marktomvang van ter plaatsegestorte begane-grondvloeren voor kantoren, onder-wijsgebouwen en gebouwen voor de gezondheids-zorg is een stuk geringer dan voor de anderegebouwtypen, maar hier wordt wel in hoofdzaakprefab beton voor de begane-grondvloer toegepast.Dat geldt ook voor de verdiepingsvloeren in dezegebouwtypen (fig. 7).Constructieve binnenwanden in de utiliteitsbouwworden voor bijna de helft gerealiseerd in beton.Daarvan vult prefab beton weer ruim de helft in,maar dit aandeel loopt per gebouwtype nogal uiteen(bron: Buildsight): hal+ kantoor (15%), gezond-heidszorg (17%), onderwijs (24%), kantoren (33%)en stallen & schuren (44%).Voor niet-constructieve binnenwanden wordt naastde meest gebruikte plaatmaterialen, nog in geringemate betonnen metselblokken en cellenbeton toe-gepast.5 |Ontwikkeling meerge-zins-/eengezinswoningen(bron: CBS)Tabel 2 | Aantal gereedgekomen woningen naar type (bron: CBS)2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007*eengezins 54 317 49 576 43 203 48 968 47 171 47 016 48 400meergezins 18 641 17 128 16 426 16 346 19 845 25 366 24 600totaal 72 958 66 704 59 629 65 314 67 016 72 382 73 000eengezins 74,4% 74,3% 72,5% 75,0% 70,4% 65,0% 66,3%meergezins 25,6% 25,7% 27,5% 25,0% 29,6% 35,0% 33,7%* ramingA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pPrefabricagecement 2007 8 7kantorenhallen + loodsenhal + kantoorschuren en stallenonderwijsgezondheidszorg0 500 1000 1500 2000 2500x 1000 m2ter plaatse gestort prefab betonkantorenhallen + loodsenhal + kantoorschuren en stallenonderwijsgezondheidszorg0 500 1000 1500 2000 2500x 1000 m2ter plaatse gestort prefab overigkantorenhallen + loodsenhal + kantoorschuren en stallenonderwijsgezondheidszorg0 100 200 300 400 500 600x 1000 m2beton blokken ter plaatse gestort prefab overigHet gemiddelde aandeel van prefab voor binnen-spouwbladen in de utiliteitsbouw bedraagt circa35% (fig. 8). In relatie tot het oppervlak in m2vandeze toepassing scoort prefab beton hoog bij kanto-ren en gebouwen voor de gezondheidszorg.Baksteen wordt, weliswaar in mindere mate dan inde woningbouw, het meest toegepast in de buiten-gevel van utiliteitsgebouwen. De gevels van bedrijfs-hallen worden voornamelijk uitgevoerd met staal-gevormde panelen. Het aandeel prefab betonnengevelelementen is slechts beperkt te vinden bij kan-toren, onderwijs- en gezondheidsgebouwen. In deagrarische sector zien we het hoogste percentage(16%) van deze toepassing terug.K a n s e n v o o r p r e f a b c a s c o ' sKiezen voor toepassing van prefab beton is hetresultaat van een afweging die een opdrachtgever,ontwerper, constructeur of aannemer elke keeropnieuw moet maken. De argumenten v??r hettoepassen zijn dezelfde als die tot het niet toepas-sen kunnen leiden. Telkens gaat het om de aspec-ten kwaliteit, specifieke mogelijkheden, bouwtijd,bouwterrein, kosten en uitvoering. De huidigehoogconjunctuur, met een verhoogd bouwvolumeen een groeiend tekort aan bouwvakkers, biedt deprefab cascobouwers echter bijkomende mogelijk-heden hun aandeel substantieel te vergroten.De vooruitzichten voor prefab casco's zijn zondermeer gunstig bij een groot of groter aandeel vanmeergezinswoningen in de totale woningnieuw-bouw, vooral in stedelijke gebieden. Ook op demarkt voor eengezinswoningen liggen er echterkansen voor prefab. Het durven dragen van de ver-antwoordelijkheid voor het eindproduct is hierbijvan cruciaal belang. Enkele fabrieken hebben ofontwikkelen daarom concepten of systemen voorcomplete casco's, teneinde meer te kunnen biedendan alleen maar componenten in onderlinge con-currentie op onderdelen. Daarnaast heeft vrijwelelke grote woningbouwer zijn eigen concept voorconsumentgerichte woningbouw. Niet zelden is ditconcept gebaseerd op bij verschillende toeleveran-ciers ingekochte (prefab) onderdelen. Een goedeonderlinge afstemming van deze onderdelen ver-laagt de kans op bouwfouten, en daarmee de bouw-kosten, aanzienlijk.In de utiliteitsbouw biedt de markt voor bedrijfsge-bouwen (hallen met of zonder kantoor) mogelijkhe-den voor uitbreiding van het aandeel betonnencasco's. Dit segment werd tot nu toe hoofdzakelijkbediend door de staalbouw. Hier gaat het erom deopdrachtgever te overtuigen van de hogere beleg-gingswaarde, de betere brandwerendheid en hetsterke warmteaccumulerende vermogen van eenbetonnen gebouw. Enkele inmiddels succesvolleconceptbouwers laten zien dat opdrachtgeversgevoelig zijn voor deze argumenten. Toename vanhet marktvolume voor prefab-betoncasco's is ookhier slechts een kwestie van tijd. n6 |Begane-grondvloer utiliteitsbouw naar gebouwtype en materiaalin 2006 (bron: Buildsight)7 |Verdiepingsvloer utiliteitsbouw naar gebouwtype en materiaal in2006 (bron: Buildsight)N.B. In het aangegeven aandeel prefab beton zijn ook de breed-plaatvloeren opgenomen, die weer worden voorzien van een laagter plaatse gestort beton.8 |Binnenspouwblad in utiliteitsbouw naar gebouwtype en materiaal