C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 528Het hart van het werkterrein vandelogistiekwordtingenomendoorde integrale materiaalstroombe-heersing. Deze materiaalstroomloopt vanaf de toeleveranciersdoor de productie naar de klant.Het doel van de integrale materi-aalstroombeheersing is te komentot een meer flexibele procesgangmet zo min mogelijk omschakel-en aansluitverliezen. Een belang-rijk principe is het onder verden-king stellen van voorraden. Voor-radenblijkennamelijknogaleenszwakke plekken in de procesgangte maskeren in de vorm van over-productie, storingsgevoeligheid,wachttijden, lange omsteltijden,producten met fouten en onbe-trouwbaarheidvanleverafspraken.Voorraden geven dus in zekerezin uitdrukking aan te lange pro-cestijd.Een van de organisatiemodellenin de logistiek die is ontwikkeldom effici?nt, gericht op vermin-dering van verspillingen en methoge kwaliteit te produceren, be-rust op Just-in-Time (JIT). De JIT-filosofie heeft zowel tot doel hetleveringstijdstip te optimaliserenals de hoeveelheden voorraad teminimaliseren. De aanvoer vande materialen geschiedt in kleinehoeveelheden, die afhangen vande hoeveelheid die nodig is omgedurende een zo kort mogelijkeperiode een zekere taak te vol-tooien. Bij de JIT-aanpak wordendemateriaalstromenoptimaalbe-stuurd, waarbij het juiste materi-aal, van de juiste kwaliteit, in dejuiste hoeveelheid, op het juistetijdstip, op de juiste plaats wordtverstrekt. De JIT-materiaalstroomis te vergelijken met de stromingvan water in een rivier; de stro-ming moet zo glad mogelijk ver-lopen, opdat er weinig of geenstuwing (voorraad) ontstaat.Parallel aan de materiaalstroomloopt de informatiestroom. DezeLogistiek in de hoogbouwir. J.E. Dunnebacke, BAM Nelissen Van Egteren bv, Rotterdamir. C.A.J. Sterken, BAM NBM Planadvies, Bunnik`Bouwen is transporteren' wordt wel eens gezegd. Hoewel deze kernachtigeuitspraak voorbij gaat aan andere belangrijke aspecten van het bouwen,maakt ze duidelijk dat logistiek in de bouw een procesbepalend gegeven is.Hoogbouw op een locatie in de binnenstad is als het ware bouwen onder devoeten. Er is meestal nauwelijks ruimte voor opslag; de bouwvloer is de bouw-plaats. In verband met het grote bouwvolume op de kleine bouwplaats is hetnoodzakelijk om de logistiek bij voortduring te beoordelen voor het welslagenvan een project.Dit artikel voorziet in een inleidend deel, waarin wordt nagegaan in hoeverrealgemene logistieke principes kunnen worden vertaald naar hoogbouw eneen tweede deel met een beschrijving van een aantal logistieke aspecten vande bouw van de Millenniumtoren in Rotterdam (foto 1).1 | Millenniumtoren; projectmet een minimale bouw-plaatsC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 5 29informatiestroom stuurt in feitedemateriaalstroom.Opgrondvanontwerpgegevens, productievoor-bereiding, inkoopgegevens enuiteraard de leverdata wordt hetproductieplan gemaakt. Het be-heersen van de informatiestroomis als proces op zichzelf een logis-tieke uitdaging.Doordat het bouwproces eentamelijk unieke voortbrengings-wijze is van producten, treden uithet oogpunt van logistieke bestu-ring enkele handicaps op dienader zullen worden belicht.P r o j e c t g e w i j z e p r o d u c t i eDe bouw onderscheidt zich dui-delijk van de industrie door deprojectgewijze productie, die bo-vendien op locatie wordt uitge-voerd. De materiaalstroom naareen bouwwerk wordt gekenmerktdoor convergentie naar ??n eind-product, het afgewerkte gebouw.Naast een materiaalstroom naarde werkplek is er ook nog een`mensenstroom' van en naar dewerkplekeneen`afvalstroom'vandewerkplek.Deafvalstroomwordtveroorzaakt door verspilling vanmaterialen en de grote hoeveel-heid af te voeren verpakkingsma-terialen. Alle stromen wordensterk door locatie-aspecten gedo-mineerd. Bij hoogbouw ontstaatnog een extra handicap door degrotetransportafstandenvoorma-teriaal en mensen op de bouw-plaats.Een logistiek zeer belangrijk as-pect van werken op locatie is hetaan- en afloopverlies van de ver-schillende deelbewerkingen. Dezete maken kosten van en naar lo-catie zijn een sterke drijfveer omalleeninvolledagdelentewerken.Deelbewerkingen die sneller gaandan het algemeen voortgangs-tempo hebben een grotere werk-voorraad nodig voor dagproduc-tie. Een dergelijke werkwijze leidtechter in veel gevallen tot extraintervallen en daarmee verlen-ging van de bouwtijd.S t u r i n g v a n b o u w p r o c e sEen ander belangrijk punt waarinde bouw zich onderscheidt van deindustrie is het `veel-partijen' mo-del. In het bouwproces zijn vaakgeheel verschillende ondernemin-gen verantwoordelijk voor ont-werp, uitvoering en toelevering.Een nadrukkelijke scheiding tus-sen ontwerp en uitvoering ont-neemt de aannemer of onderaan-nemer/leverancier mogelijkhedenvan technologische sturing ge-richt op logistieke afstemming.Samenwerkingtussendeontwerp-en de uitvoeringsteams maakt hetnamelijk mogelijk de toegepastebouwtechniek, de volgorde vande bouwactiviteiten, de keuze vande bouwmaterialen enzovoort testandaardiseren volgens de logis-tieke randvoorwaarden.De sturingsmogelijkheden wor-den duidelijk vergroot indien eenniet-traditioneel bouwproces vol-gens het `bouwteam', `design andbuild' of `turn-key' organisatie-model wordt gekozen. Bij dezemodellen kan de aannemer in hetvroegste stadium invloed uitoefe-nenopdetotstandkomingvanhetproject, aangezien gedurende hetgehele bouwproces intensieve in-formatie-uitwisseling tussen ont-werpende en uitvoerende partijenplaatsheeft.Ookdanzullenechterin de ontwikkelingsfase nog vaakhandicaps worden ervaren vaneen functiegerichte organisatie,waarbij afdelingen of bedrijvenzich alleen verantwoordelijk voe-len voor hun eigen deel van hetbouwproject. Voor een goed resul-taat is een cultuuromslag nodiggebaseerd op vertrouwen, toewij-ding en samenwerking, waarbijgestreefd wordt naar een geza-menlijk doel, namelijk een opti-maal bouwproject realiseren.R e l a t i e b o u w b e d r i j f m e to n d e r a a n n e m e r e nl e v e r a n c i e rNaast de scheiding tussen ont-werp en uitvoering is ook binnenhet uitvoeringsproces sprake vaneen sterk functiegerichte opzet.Behalve de hoofdaannemer isvaak een groot aantal gespeciali-seerde onderaannemers actief,L i f t a l s k r i t i e k e f a c t o rTijdens de bouw van de Millennium Toren is zowel in de voorbereidingsfase als in de uitvoeringsfasegebleken dat de kritieke transporten afhankelijk zijn van de soort liften.Personentransport is maatgevend bij bouwliftenOorzaken:? personen zijn tijdgebonden kostbaarder dan materiaal;? materialen kunnen bevoorraad worden;? bouwliften zijn relatief langzaam;? oproepbaarheid van bouwliften is moeilijk.Maatregelen:? een extra bouwlift is ingezet;? alle liften zijn beschikbaar gesteld voor personentransport direct voor en na pauzes enbij start en einde werktijden;? er werd geschaft in ploegendiensten;? alle liften staan klaar (beneden of boven) voor het transport van mensen;? groot goederentransport na werktijd.Goederentransport is maatgevend bij binnenliftenOorzaken:? verstoorde werking door oproep liften van buitenaf;? moeilijk laden en lossen door positie lift (binnen, hoogteverschillen);? moeilijk laden en lossen door deuropening en afmeting liftkooi.Maatregelen:? lift op binnenbediening (brandweerstand);? groot goederentransport na werktijd.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 530die per project bij elkaar wordengebracht. Van vaste relaties zoalsin de industrie is dus nauwelijkssprake. Toch blijft de tijdelijkheidvan relaties een belangrijke be-lemmering voor een goede logis-tieke afstemming.Door de tendens naar ge?ndus-trialiseerd bouwen neemt devraag naar samenwerking metonderaannemers en leveranciersen JIT-leveringen echter toe. Co-makerships komen dan ook na-drukkelijk in zicht. De JIT-leve-ranciers worden geselecteerd opbasis van dienstverlening, lever-betrouwbaarheid en kwaliteit.Ze moeten zichzelf verplichtende overeengekomen hoeveelheidbouwmateriaalofhalfproductvangoede kwaliteit op tijd te leveren.Dit vereist discipline van de kantvan de leveranciers en samen-werking en co?rdinatie van dekant van de aannemer. Er moetworden ingekocht op basis vanleverbetrouwbaarheid en kwali-teit en niet op basis van de prijs.Een succesvol JIT-programmalaat op dit punt geen compromis-sen toe.I n v l o e d v e r s t o r i n g e nHet bouwproces is erg gevoeligvoor het ontstaan van interval- enafstemverliezen.Ditisondermeerhet gevolg van het feit dat de pro-ductie gekenmerkt wordt doorveel `volgtijdig' geschakelde deel-processenendeeerdergenoemdeaan- en afloopverliezen. Voor-raadvorming tijdens het bouw-proces is dan ook onvermijdelijk.Het is echter de kunst om de voor-raden te minimaliseren en te be-heersen.Bij hoogbouw, waarbij een grootaantal dezelfde verdiepingen wor-den gebouwd, ontstaat een grootrepetitie-effect van volgordelijkeactiviteiten. Bij een verstoring vanhet proces zal de productietreinvolledig stagneren, aangezien ergeen uitwijkmogelijkheden zijnnaaranderegebouwdelen.Versto-ringen leiden direct tot voorraad-vorming en bouwtijdverlenging.De meest voorkomende versto-ringen worden veroorzaakt doorslechte informatieverstrekking,het niet nakomen van leveraf-spraken, ontwerpwijzigingen enweersinvloeden. Slechte informa-tieverstrekking wordt veroorzaaktdoor het niet in de goede vorm, opde juiste manier of op het ge-wenste tijdstip aanbieden van deinformatie. In de praktijk blijktdat degenen die met de informa-tie moeten werken, telkens op-nieuw in verschillende documen-ten moeten zoeken om de ge-wenste en concrete informatie tevinden.De invloed van een slechte infor-matieverstrekking van ontwerpersaan de aannemer of van de werk-voorbereiding aan de toeleveran-ciers wordt sterk onderschat. OokhiervoorgeldthetJIT-principedatde juiste informatie, van de juistekwaliteit, op het juiste tijdstip, opde juiste plaats verstrekt moetworden. Ook de invloed van ont-werpwijzigingen op het laatstemoment wordt vaak onderschat;deze dienen tot een minimum teworden beperkt. Door de beper-king van wind-, vorst- en regen-verlet kunnen verstoringen doorweersinvloeden worden gemini-maliseerd.T r a n s p o r t s y s t e m e nEen materiaal of product onder-gaat bewerkings- en verplaatsings-activiteiten. Voor de verplaat-singsactiviteiten worden middelenvoor het verticale en horizontaletransport ingeschakeld. In hetgehelelogistiekeprocesvormthetverticale en horizontale transportvaak de kritieke factor, waarbijmet name de maximum-kraan-capaciteit van doorslaggevendebetekenis kan zijn. Indien demaximum-kraancapaciteit wordtoverschreden, kunnen kraanon-afhankelijke systemen zoals zelf-klimmende bekistingen, hijslood-sen,liftsystemenenbetonpompenworden ingezet.Voor de beheersing van de mate-riaalstroom moeten de verschil-lende opslag-, overslag- en trans-porthandelingen op overzichtelijkewijze in kaart worden gebracht.Voordemateriaalstromenwordende volgende trajecten onderschei-den:? JIT-materialen die direct naaankomst op het werk wordenverwerkt;? materialen die na aankomstop het werk worden opgesla-gen en vanaf deze opslagplaatsdirect worden verwerkt;? materialen die na aankomstop het werk worden opgesla-gen, vervolgens naar eenopslagplaats bij de werkplekworden vervoerd en vanafdeze opslagplaats wordenverwerkt;? materialen die op de bouw-plaats nog bewerkingenondergaan.Uit het voorgaande mag duidelijkzijn dat om voorraadvorming tevoorkomen de JIT-materialen devoorkeur hebben, maar dat hetonmogelijk is om dit voor 100%te realiseren. In verband met niettevoorkomenverstoringentijdenshet bouwproces is het zelfs wen-selijk om opslagcapaciteit voorvoorraden aan te brengen. Ver-storingen in het proces hoevendan niet direct te leiden tot stag-natie in de productie.Een goed transportsysteem moetvoldoen aan de volgende voor-waarden:? minimaal transport tussenbewerkingen, dus uitschake-ling van overbodig transport;? verplaatsing van maximalehoeveelheden per transport-activiteit;? zo goed mogelijke benuttingvan de ruimte (opslag entransport);? afstemming tussen opeen-volgende bewerkingen;? voorzien in voldoende trans-portmogelijkheden, zodattransport geen kritieke factorwordt.Bijhettransporterenenoverslaanvan materialen kan gelden datbepaalde afmetingen en gewich-ten niet mogen worden over-schreden of een bepaalde laadwij-C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 5 31ze is voorgeschreven in verbandmet bepaalde losmiddelen (bij-voorbeeld uitsteeksteigers).De transportsystemen wordeningepland op basis van de infor-matiewat,hoeveel,waarheen,wieen wanneer.I n d e l i n g v a n d eb o u w p l a a t sDeafmetingenvandebouwplaatsbepalen in grote mate de moge-lijkheden voor opslag en overslagvan materialen. De geringe be-schikbare werkruimte laat in hetalgemeen weinig opslagmogelijk-heden toe, waardoor de neigingtot voorraadvorming klein is.Bovendien wordt er gewerkt on-der een hoge tijdsdruk, hetgeenook niet bevorderlijk is voor devoeding aan voorraadvorming.De locatie, bereikbaarheid, toe-gankelijkheid en grootte van debouwplaats en de kraanopstellin-gen bepalen de mogelijkhedenvoor aan- en afvoer en tijdelijkeopslag van materialen. Ook delocatie van belendingen kan eenrol spelen bij de ruimte totmanoeuvreren. Op basis van dezegegevens wordt een optimalebouwplaatsinrichting ontworpen.Doordachte opslagfaciliteiten enindeling van de bouwplaats mini-maliseren verspilling.M i l l e n n i u m t o r e nR o t t e r d a mDe Millenniumtoren in Rotter-dam is tussen september 1997 enjuli 2000 gebouwd door de Bouw-combinatie Weena Toren, eenbouwcombinatie bestaande uitBallast Nedam Utiliteitsbouw bven BAM Utiliteitsbouw bv. Voorde realisering van de Millenni-umtoren is gekozen voor een`Design and Build' opdracht,waarbij de bouwcombinatie ver-antwoordelijk was voor ontwerpen uitvoering. Het is een projectwaarbij de aspecten hoogbouw,beperkt bouwterrein (foto 2) enbinnenstedelijke locatie samen-komen. Deze toren heeft eenvloeroppervlak van 30 x 40 m2 eneen hoogte van 150 m. Voor eenbeschrijvingvanhetprojectwordtverwezen naar [1].Steltmendebouwtijdoptweejaar(450 werkdagen), de volumiekemassa van het gebouw op 400kg/m3en een gemiddelde vrachtop 8 ton, dan komt men na eensimpele rekensom uit op gemid-deld twintig transporten per dagnaar de bouwplaats.Naast transport naar de bouw-plaats is er ook transport op debouwplaats en van de bouwplaats.Ook is er een onderscheid te ma-ken tussen horizontaal en verti-caal transport en tussen perso-nen- en goederenvervoer.Daarnaast heeft elke bouwfase ?ruwbouw, gevelsluiting, afbouw ?zijn eigen logistieke kenmerken.Het leuke van hoogbouw is datdeze bouwfasen gelijktijdig plaats-hebben; bovenin wordt nog aande constructie gebouwd, terwijlmen onderin al met de afbouw2 | Nauwelijks ruimte vooropslag; de bouwvloer isde bouwplaatsfoto's: Ren? Kras, RotterdamC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 532bezig is. Het verticale transportvan goederen op de bouwplaatstijdens de ruwbouwfase is in dezecontext het meest interessant. Indit deel zal dan ook vooral hieropworden ingegaan.A a n v o e rOm de aanvoer naar de bouw-plaats in goede banen te leidenzijntweesoortenaanvoerteonder-scheiden:? aanvoer op afroep;? aanvoer op aanvraag.Inbeidegevallenkennenwerepe-terendetransporteneneenmaligetransporten. Leveranciers lever-den op afroep van de Bouwcom-binatie Weena Toren, onderaan-nemers vroegen hun transportenaan. Dit aanvragen gebeurde doorhet invullen en faxen van eenbouwplaatsticket. Op een bouw-plaatsticket werden naast gege-vens van de aanvrager en de tetransporteren goederen, ook degegevens van benodigde hulp-middelen en een voorkeursdag en-tijd ingevuld. De aanvrager ont-vingdaaropvanhetlogistiekteamvan de Bouwcombinatie een te-rugmelding. Alle transporten wa-ren op deze manier van tevorenbekend. Transporten die niet aan-gemeld of niet op tijd aanwezigwaren, konden door het logistieketeam worden teruggestuurd of inde wacht gezet.Op een bouwplaatsticket kon ookbenodigde ruimte worden aange-vraagd. JIT-transporten behoevenalleen losruimte, overige trans-porten vragen ook ruimte voortussenopslag. Tussenopslag wasmogelijk in de kelder, op hetbouwterrein of op de verdieping(foto 3). De JIT-goederen werdenniet alleen direct op de bouw-plaats verder getransporteerd,maar ook direct verwerkt. Deplanning van de aanvoer, hettransport op de bouwplaats en deproductie moesten derhalve opelkaar afgestemd worden. De JIT-aanpak vraagt dus veel van deorganisatie op de bouwplaats.Ookdezogenoemde`opslagtrans-porten' vragen een afstemmingvan het transport op de bouw-plaats en de aanvoer, maar heb-ben geen starre relatie met de pro-ductieplanning.In de ruwbouwfase vonden demeeste transporten op afroep en`just-in-time' plaats. Elke versto-ring in het proces moest wordendoorgegeven aan alle partijen. Inde afbouwfase werden werkvoor-raden gecre?erd, waardoor deinvloed van het productieprocesop de logistiek geringer was.T o r e n k r a n e nIn de ruwbouwfase is de druk opde torenkranen hoog. De hijsca-paciteit van de kranen is bepalendvoor de bouwsnelheid. Met tweekranen is de dagelijkse kraanca-paciteit 16 uur. Om de kranen teontlasten zijn alternatieve trans-portmiddelen ingezet:? betonpomp;? zelfklimmende kernkist(twee delen);? zelfklimmende gevelkist(vier kwarten);? montagerail gevelelementen;? bouwliften;? mobiele kranen.Een andere manier om de kranente ontlasten is het aantal hijsbe-wegingen te beperken. Bij ditproject is dit onder meer gedaandoor het toepassen van 3 m bredeBubble Deck vloerplaten in plaatsvan kanaalplaten (1,2 m breed) endoor het prefabriceren van dewapening van de kolommen in degevel.Door de wapening voor de geveldagelijks per kwart aan te voeren,kon de wapening direct gesteldwordenenwastussenopslagover-bodig. Dit leverde een besparingvan vier kraanuren per cyclus op.Daarnaastwasophetbouwterreingeen tussenopslag meer nood-zakelijk. Door te investeren intransport naar de bouwplaats isbezuinigd op transport op debouwplaats. Na een analyse vandekraanbelastingbleekdatinveelgevallenkraan1overbelastwasenkraan 2 stilstond; dit werd veroor-zaakt doordat kraan 1 het opslag-terrein moest bedienen en demeest voor de hand liggende los-plaats bediende. Er is een schemaontwikkeld waarbij niet alleennaar de totale kraancapaciteit van16 uur werd gekeken, maar ooknaar de capaciteit van 8 uur perkraan. Veel transporten zijn ver-volgens dwingend aan kraan 2toegewezen (fig. 4).D u i d e l i j k h e i d e nf l e x i b i l i t e i tVoor alle bewerkingen, zowel inde ruwbouw als de afbouw, is eenPlazaPlazahijsluik 40 meterkraan 2losplaats340meterlosplaats 1losplaatsbetonmixersbouwhekwisselwagenvloerplatenuitritinritkraan 1wisselwagenvloerplatenlosplaats2DeDoelenopstelplaatsbetonpompBA4EDC2a2b133 | Uitsteeksteigers alslosplaats van materialen4 | BouwplaatsinrichtingMillenniumtorenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 5 33cyclustijd van vijf dagen per ver-dieping aangehouden. In de ruw-bouw is eerst een cyclus van vierdagen aangehouden (en gehaald),maar naarmate het gebouw hogerwerd en de hijstijden toenamen isovergestapt op een cyclus van vijfdagen. Alle bewerkingen zijn ge-start aan de voorzijde van hetgebouw;dewerkvolgordewasmetde klok mee. Op deze manier isaanallepartijenduidelijkheidver-schaft over planning en werk-volgorde.Omdecyclustehaleniseengoedebalans gezocht tussen JIT-trans-porten en opslagtransporten. JIT-transporten beperken weliswaarde nodige opslagruimte, maarvergroten de afhankelijkheid vande druk op de planning. Omopslagruimte te beperken is degevelwapening, zoals reeds ge-noemd, per dagproductie aange-voerd. Om flexibiliteit in destrakkeplanningtekrijgenzijndevloerplaten (Bubble Deck) aange-voerd op wisselwagens (foto 5).V e r s t o r i n g e nOm verstoringen door windverlettot een minimum te beperken iseen aantal kraanonafhankelijkesystemen ingezet. Door proces-beheersing van de betonverhar-ding kon het vorstverlet wordenbeperkt. De verstorende werkingvan het weer op het bouwprocesis echter nooit volledig uit tebannen.Tijdensderuwbouwzijndetoren-kranen zeven keer verankerd aanhet gebouw en opgehoogd. Detorenkranenwarenzelfklimmend,zonder hulp van een andere kraankondentorenstukkenaandemastworden toegevoegd (fig. 6). Dezekraanklimsessies namen door-gaans drie dagen in beslag. Doordeze sessies voor een deel in eenweekend te plannen was eenkraan slechts twee dagen buitengebruik.Doordekraanverankeringenwerdde afhankelijkheid van de kerncy-clus, de vloerencyclus en de gevel-cyclus vergroot. Als de klimkistvan de kern al bijna tegen de giekvan de kraan stond, was de gevel-kist net hoog genoeg om de ver-ankering aan te brengen. On-danks deze verstoringen is het deBouwcombinatie toch telkensgelukt de cyclus van vijf dagen tehalen (foto 7).L i f t e nTijdens de bouw zijn vijf perso-nen-goederenliften en vijf van detwaalf definitieve liften gebruikt.In de ruwbouwfase stonden aande voorzijde van het gebouw drieliften (foto 8) en in de kern eenbouwlift. Deze werden met debouw mee opgehoogd. De opho-gingen hadden plaats na werktijdom verstoringen te voorkomen.5 | Wisselwagens voor deBubbleDeck-vloerele-menten6 | Afhankelijkheid vankern- en gevelcyclusdoor klimmen en veran-keren van de kranen7 | Kraanonafhankelijke,zelfklimmende kern- engevelbekistingC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 5348 | Drie personen-/goederenliften aan de voorzijde van het gebouwC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 5 35Na ingebruikname van de defini-tieve liften van het hotelgedeelteals bouwliften (de onderste der-tien verdiepingen) zijn de bouw-liften aan de voorzijde gedemon-teerd, zodat hier de gevel geslotenkon worden. Tegelijkertijd is aandeachterzijdevanhetgebouweenbouwlift in gebruik genomen,waarmee de kantoorverdiepingen(verdiepingen 14 tot en met 32)bereikt konden worden. Na hetgereedkomen van de definitieveliften van de bovenbouw is ookdeze bouwlift verwijderd (fig. 9).L o g i s t i e k t e a mHet logistiek team tijdens de uit-voering van de Millennium Torenbestond uit een werkorganisator,een uitvoerder en een bouw-plaatsbeheerder. Dit team func-tioneerde fulltime naast de teamsdie verantwoordelijk waren voorde bouwdelen. De transport-,kraan- en liftschema's, de afroep-schema's en de werkplannenwerden door de werkorganisatoropgesteld. De uitvoerder was be-last met de logistieke begeleidingbuiten. De bouwplaatsbeheerderzorgde voor het aanpikken van delasten en het op orde houden vanhet bouwterrein. De bouwplaats-beheerder beschikte over eentorenkraandiploma en was daar-door bij korte onvoorziene cala-miteiten inzetbaar als kraanma-chinist.Twee kraanmachinisten zorgdenvoor de bediening van de toren-kranen. Zij bleven de gehele dagboven, met inachtneming van dereguliere rusttijden. Doordat zijboven bleven werd aan- en afloop-verliesvoorkomen.Voordebedie-ningvandedriebouwliftenwarenvier liftbedienden aangesteld, diede liften continu in bedrijf dien-den te houden.Tevens had op het projectkantooreen projectorganisator een deel-taak aan het opstellen van hetbeleid ten aanzien van de logis-tieke uitgangspunten.T e n s l o t t eBij de bouw van de Millennium-toren in Rotterdam is een aanzetgemaakt met de invoering vanlogistieke principes uit de indus-trie. De opgedane ervaringen tij-dens de bouw wijzen erop datlogistieke principes voor proces-verbetering in de industrie nietzonder meer kunnen worden ver-taald naar de bouw. Dat neemtniet weg dat het principe vande integrale materiaalstroombe-heersing met succes kan wordentoegepast, waarbij door een zorg-vuldige afstemming en samen-werking van alle schakels in hetbouwprocesintervallenenafstem-verliezen tot een minimum kun-nen worden beperkt.Sleutelwoorden voor succes zijnnaast de invoering van het `Just-in-Time' principe, een open uit-wisseling van informatie, goedelange-termijnrelaties met leve-ranciers en een vereenvoudigingen stroomlijning van het bouw-proces. Vereenvoudiging van hetbouwproces kan worden bereiktdoor de invoering van ge?ndus-trialiseerde bouwproductiesyste-men, gericht op mechanisatie,vaste routines, standaardelemen-ten en weersonafhankelijk enveilig bouwen met betere arbeids-omstandigheden.De JIT-aanpak vereist een menta-liteitsverandering gebaseerd opteamwerk, vertrouwen, toewij-ding, openheid en samenwer-king. Is de Nederlandse bouwsec-tor klaar voor deze uitdaging? L i t e r a t u u r1. Sterken, C.A.J., Millennium-toren Rotterdam ? Betonin-novaties maken hoogbouwtot interressante uitdaging.Cement 1999, nr. 8.2. Poortman, E.R., Logistiekmanagement in de bouw: debesturing van de bouwmate-riaalstroom. SBR-publicatieWD 77, Stichting Bouwre-search, Rotterdam, 1992.3. Bontekoe, I., Logistiek in debouw. SBR-publicatie 207,Stichting Bouwresearch,Rotterdam, 1990.4. Akintoye, A., Just-in-Timeapplication and implemen-tation for building materialmanagement. ConstructionManagement and Economics,nr. 13, 1995.5. Voordijk, H., Naar integralelogistiek. Bedrijfskunde, nr. 2,1995.1998 1999 2000Titel Soort Bereik Sept Okt Nov Dec Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec Jan Feb Mrt Apr Mei Ju1 Bouwlift personen/goederen alle 12 Bouwlift 2a+2b personen alle 23 Bouwlift 3 personen/goederen 14-32 34 Bouwlift 4 personen kernkist 45 Lift A+B personen bg-13 56 Lift E goederen alle 67 Lift C+D personen 14-32 79 | Inzet van bouwliften endefinitieve liften tijdenshet bouwprocesin gebruik(de)montage