themaInstallaties en duurzaamheid20132themaInstallaties enduurzaamheidDe Rotterdam herbergt verschillende functies: kantoren, appartementen,een hotel, horeca, winkels en een parkeergarage. Deze verscheidenheidhad zijn beslag op het installatieontwerp. Dat gold ook voor deduurzaamheidsambities, die vanaf het begin van de ontwikkeling eenbelangrijke rol hebben gespeeld.Verscheidenheid aan functies vraagt veel van installatieontwerp De RotterdamInstallaties en duurzaamheid 2013 31 De co?rdinatie van installaties in een hoogbouwproject alsDe Rotterdam is geen sinecurefoto: Tom Wolbrink / Foto Topaas2 De CO2-emissie van de bouwketen is laag dankzij het gebruikvan windmolens en zonnepanelenDuurzaamheidDe Rotterdam wordt een toonbeeld van multifunctionaliteit enduurzaamheid. Deze duurzaamheid komt in verschillendeaspecten naar voren. Naast energiebesparing, dat later in ditartikel terugkomt, ook landgebruik, materiaalgebruik en duur-zaamheid tijdens de bouw.Intensief landgebruikHet project wordt ontwikkeld op een grondoppervlak tergrootte van een voetbalveld. Door het grote programma dathier wordt ontwikkeld (>160 000 m2), bedraagt de zogenoemdefloor space index (FSI) 32. Dat is voor Nederlandse begrippenzeer hoog. Het betekent dat voor elke m2nieuwbouw relatieferg weinig grond wordt gebruikt.MateriaalgebruikOok voor wat betreft duurzaam materiaalgebruik zijn tijdens debouw bewuste keuzes gemaakt door de toepassing van duurzaamhout en gebruikmaking van gerecycled beton tijdens de ruwbouw.Duurzaamheid tijdens de bouwTijdens de bouw wordt ook veel aandacht besteed aan duur-zaamheid en energieverbruik. Zo zijn de bouwketen voorzienvan windmolens en zonnepanelen, waardoor de CO2-emissievan de keet substantieel wordt gereduceerd (foto 2). Verder isde deze voorzien van een LED-scherm waarmee gecommuni-ceerd wordt over de voortgang en duurzaamheid van hetproject. In de logistieke aanpak is rekening gehouden met justin time-leveringen op de bouwplaats, waardoor het aantalvervoersbewegingen en wachttijden wordt beperkt. Een aantalmaterialen wordt over water aan-/afgevoerd teneinde hetvervoer over land te beperken.Energiemaatregelen op gebiedsniveauEen belangrijk aspect van de duurzaamheid is energiebesparingtijdens de gebruiksfase. Dit gebeurt op zowel gebieds- als opgebouwniveau (fig. 3).Ten behoeve van de energievoorziening van de Rotterdam(warmte en/of koude) is een collectief energieopwekkings-systeem ontwikkeld. Dit systeem levert klimaatenergie aan deverschillende functies in het gebouw. Deze energie wordt medemet behulp van ingekochte energie (bio-olie, elektra, water)opgewe(r)kt. Enerzijds door de inzet van stadsverwarming eneen schone, op biobrandstof gestookte warmtekrachtinstallatie(die gelijktijdig warmte en elektriciteit opwekt) en anderzijdsdoor koeling, opgewekt door compressiekoelmachines dieworden gekoeld door Maaswater.Het (centrale) energiesysteem heeft een warmte- en eenkoudedistributienet. Alle benodigde koude en warmte voor degebouwen wordt op een direct bruikbaar temperatuurniveauaan de gebouwen geleverd. Via een hoge-temperatuur-warm-water-distributiesysteem wordt warmte geleverd aan allefuncties met tapwaterbehoefte (woningen en hotel). Via aanlage-temperatuur-verwarmingssysteem wordt warmte geleverdaan alle overige functies (kantoren, commerci?le ruimten enwinkels). Het bijzondere hierbij is dat gebruik wordt gemaakt1ing. Jan van 't WesteindeMAB Development Nederland BV2themaInstallaties en duurzaamheid20134123495678103a3 Duurzaamheidsaspecten in energiebesparing tijdens de gebruiksfasefiguur: OMAmee gehouden en is ook gelet op de verhuurbaarheid en verkoop-baarheid. Het project bestaat uit een plint met hierin de commer-ci?le ruimten, parkeergarage en entrees van de overige functies.Bovenop deze plint (vanaf bouwlaag 6) zijn drie torens gesitueerd(toren oost, toren midden en toren west). In elke van deze torenszijn technische ruimten gesitueerd (veelal in de scheidingslaagtussen de low rise en de high rise). In deze technische ruimtenstaat de centrale techniek van elke toren (luchtbehandelings-kasten, verdelers voor warmte en koude, transformatoren enverdeelinrichtingen en noodstroomaggregaten) en vindt de distri-butie plaats van lucht, warmte en koude naar de hierbovengenoemde functies. Elk gebouwdeel is voorzien van een aanslui-ting op het collectieve energiesysteem. Deze aansluiting bestaatuit een afleverstation met warmtewisselaars voor warmte enkoude. In elke aansluiting is een warmtemeter voorzien voorindividuele bemetering van de afgenomen energie.De verwarming en koeling van de kantoren vindt plaats doormiddel van plafondinductie-units die per ruimte kunnen wordenvan de retouraansluiting uit het stadsverwarmingsnet, waar-door het rendement van dit net sterk verbetert.Koude wordt centraal opgewekt via drie watergekoeldecompressiekoelmachines, die via een waterinlaat koude opwek-ken via Maaswater. Via een gekoeld waterdistributiesysteemwordt koude geleverd aan alle functies (zie verderop). Koudeaan de woningen wordt geleverd via een afleverset gesitueerd inde meterkast met een bemeterde aansluiting.Bij de uitwerking is door Eneco in nauw overleg met deontwikkelaar besloten in de toekomst het systeem te kunnenuitbreiden, zodat ook toekomstige nieuwbouw op de Wilhelmi-napier vanuit De Rotterdam kan worden voorzien van duur-zame warmte en koude.Energiemaatregelen op gebouwniveauOok op gebouwniveau zijn diverse duurzaamheidsmaatregelengetroffen, te weten:? warmteterugwinningsventilatie door middel van warmtewielen;? toerenregeling ventilatoren luchtbehandeling;? lagetemperatuurverwarming en hogetemperatuurkoeling;? energiezuinige verlichting met hoogrendements reflectoren;? automatische daglichtregeling en aanwezigheidsdetectie;? veegschakelingen;? energiezuinige liften met energieteruglevering;? waterbesparende kranen en reservoirs;? LED-verlichting in algemene ruimten;? uitgebreid gebouwbeheersysteem met energiemonitorings-systeem.Door toepassing van deze maatregelen wordt de duurzaamheidvan alle projectonderdelen substantieel verbeterd ten opzichtevan de Bouwbesluiteisen ten tijde van de bouwaanvraag (2009).De EPC van de verschillende functies is weergegeven in onder-staand overzicht:? appartementen EPC = 0,54 (33% < EPC Bouwbesluit);? hotel EPC = 0,93 (7% < EPC Bouwbesluit);? kantoren midden EPC = 0,88 (12% EPC Bouwbesluit);? kantoren oost EPC = 0,82 (18% EPC Bouwbesluit).Alle kantoorfuncties scoren in de hoogste duurzaamheidsklassevan GreenCalc, namelijk klasse A (>234).InstallatieconceptenZoals gezegd, bestaat De Rotterdam bestaat uit verschillendefuncties: kantoren, appartementen, een hotel, horeca, winkels eneen parkeergarage (ondergronds en bovengronds). Bij hetontwerp van de installaties (fig. 4) is hier (uiteraard) rekeningInstallaties en duurzaamheid 2013 5koel-centraleonder-stationbioWKKstads-verwarmingplintwoningentoren oostkantoortoren oosthoteltoren middenkantoorMaaswatergekoeld water 10 ?Cheet water 70 ?Cwarm water 50 ?C 1)groene elektriciteit 2)1) warmte wordt uit de retourleiding van de SV gehaald2) wordt niet rechtstreeks geleverd, maar via het openbare net1234 energiezuinige verlichting (hoogrendements reflectoren)5 automatische daglichtregeling / aanwezigheidsdetectie6 warmteterugwinning / toerenregeling luchtbenadeling7 energiezuinige liften met energieteruglevering8 waterbesparende kranen en reservoirs9 minimaal landgebruik (hoge dichtheid, FSI = 32 voor het totale complex)10 GreenCalc klasse A (>234)3bnageregeld, zodat ieder individuele ruimte naar behoefte kanworden verwarmd en gekoeld. De hotelkamers zijn ten behoevevan dit doel voorzien van fancoil-units. Alle appartementen zijnvoorzien van vloerverwarming en vloerkoeling, waarmee hetgehele jaar een comfortabel klimaat wordt gegarandeerd.BrandveiligheidsinstallatiesGezien de hoogte en omvang van het gebouw, is tijdens deontwerpfase een masterplan brandveiligheid opgesteld dat alsbasis heeft gediend voor alle brandveiligheidsvoorzieningen inhet gebouw. In nauwe samenwerking met de brandweer Rotter-dam is dit plan uitgewerkt tot een geheel van samenhangendebrandveiligheidsmaatregelen op bouwkundig en installatie-technisch gebied. Het gehele complex valt onder hetzogenoemde hoogbouwregime (zie de SBR-publicatie van depraktijkrichtlijn `Brandveiligheid in hoge gebouwen', 2005).Hierdoor is onder andere het gehele gebouw voorzien van eenautomatische sprinklerinstallatie met eerstegraadswatervoor-zieningen (dubbele sprinklerpompen en reinwaterkelder).Verder is elke toren voorzien van een natte blusleiding die debrandweer in staat stelt in geval van een calamiteit binnen dekortst mogelijke termijn water beschikbaar te hebben, ook opgrote hoogte. Om veilig te kunnen vluchten, zijn in het gebouwoverdrukinstallaties (t.b.v. het rookvrij houden van de vlucht-wegen), dan wel rooksluizen geplaatst. Voor een vroegtijdigemelding van brand is het gehele gebouw voorzien van eenbrandmeld- en ontruimingssysteem. In de hoofdentree van hetgebouw (de kantoortoren midden) bevindt zich een comman-doruimte van waaruit de brandweer in geval van een calamiteitde co?rdinatie verzorgt van de inzet van hulpdiensten entevens op verschillende panelen de informatie kan zien van allebrandveiligheidsinstallaties en brandweerliften.TransportinstallatiesTransportinstallaties zijn in een hoogbouwproject onmisbaar.Zowel tijdens de realisatie als tijdens de gebruiksfase zijn liftenbelangrijk voor het vervoeren van personen en goederen. In hetproject zijn in totaal vijf torenkranen, twee buitenliften tenbehoeve van goederenvervoer en ??n jumplift per torengeplaatst. De jumpliften volgen de ruwbouw gedurende debouw en zorgen ervoor dat alle werknemers op een effici?ntewijze (en zonder wachturen) op hun werkplek komen. Verderis elke toren voorzien van een gevelonderhoudsinstallatie diewordt gebruikt bij het reinigen van de gevels. De overstekkenzijn voorzien van monorails, zodat er ook onderhoud kanplaatsvinden aan de inspringende gevels onder de overstekken.Vanuit het kloppend hart van het project (the RotterdamSquare) ontsluiten zes roltrappen de bovenliggende commerci-ele lagen, de parkeergarage en de entree van de kantoren vantoren oost, die gelegen is op het eerste verdiepingsniveau.Elke toren heeft separate liften. Het aantal liften is afgestemdop de functie (bezettingsgraad) en de hoogte. In het totaleproject zijn 24 liften geplaatst, waaronder acht in toren midden(low rise-liften 4 m/s en high rise-liften 6 m/s), vijf in het hotel(low rise toren oost), vier in de kantoren toren oost (high rise6 m/s) en drie in toren west (de appartementen, 2,5 m/s). Deoverige liften zijn voor de ontsluiting van de parkeergarage encommerci?le functies op lagen 5 en 6.De kantoorliften zijn voorzien van bestemmingsbesturing omzodoende een zo effici?nt mogelijk gebruik van de liften moge-lijk te maken en de wacht- en reistijden te minimaliseren.Co?rdinatie installaties en impact op de bouwGezien de grote verscheidenheid van installaties en de omvangvan het gehele installatiepakket, is co?rdinatie van de installa-ties zowel tijdens de ontwerpfase als tijdens de realisatiefasevan eminent belang. Door een goede co?rdinatie is het ruimte-beslag van de installaties zowel in horizontale (ruimte bovenverlaagde plafonds) als in verticale zin (schachtruimte) geopti-maliseerd, wat ten goede komt aan bruikbare en verhuurbareruimte. Dit resultaat kon alleen worden bereikt doordat deopdrachtgever vanaf de eerste initiatiefase met alle betrokkenadviseurs (architect, constructeur en installatieadviseurs) heeftthemaInstallaties en duurzaamheid20136west midden oostLBW 3ALBM 1LBO 1 LBO 2 LBO 3 LAO 3LBM 2LBM 2LBW1LBM 3LBW 3Btechniektechniekexpeditiehof kantorenentreelobby kantorenafleverstation kantorenafleverstation kantorenentreelobbysluis sluiskantoorlobbyontbijt-restaurantkeuken2x sluis congreszalendistributie RIBafleverstation hotelmezzaninebg entreelobby hotelt.r. + vervangruimte + sluisKANTORENCOMMERCIEELCOMMERCIEELCOMMERCIEELPARKERENPARKERENPARKERENPARKERENPARKERENWONINGEN KANTORENHOTEL45a5b4 Infrastructuur van de installaties5 De transportinstallaties in De Rotterdambestaan uit vijf torenkranen, tweebuitenliften voor goederenvervoer, ??njumplift per toren en zes roltrappenfoto: OMAgekozen voor een integrale ontwerpaanpak. Tijdens intensieveontwerpsessies is veel aandacht besteed aan de impact en deinteractie tussen de verschillende disciplines. Belangrijkeaspecten hierbij waren de afstemming van glaspercentages enbouwfysische eigenschappen van de gevel in relatie tot klimaat-concepten, ruimtecomfort en energiegebruik. Verder is veelaandacht besteed aan constructieve keuzes (constructiesysteemin relatie tot beschikbare vrije hoogte voor installaties) en situe-ring van de kernen en schachten teneinde binnen de beschik-bare bouwenvelop een maximaal verhuurbaar vloeroppervlakte realiseren. Ook de situering van de belangrijkste technischeinstallatieruimten halverwege de torens (in de scheiding tussenlow rise en high rise) was belangrijk voor de optimalisatie vanhet benodigde schachtoppervlak voor installaties.Ook is aansluitend op het ontwerpproces van De Rotterdam,tijdens de bouwvoorbereidingsfase, veel aandacht besteed aanonder andere de mogelijkheid van instorten van installaties (o.a.sprinklerleidingen in kantoren en appartementen en ventilatie enriolering in appartementen). Hierdoor kon de bruto verdiepings-hoogte van de kantoortoren tot 3400 mm worden gereduceerd,wat voor een hoogbouwproject redelijk uniek te noemen is. In deappartemententoren kon een vrije hoogte van 3000 mm wordengerealiseerd. Dat co?rdinatie van installaties in een hoogbouw-project geen sinecure is, is te zien op foto 1.De opdrachtgever heeft alle installaties zelf aanbesteed en beslo-ten alle installateurs als nevenaannemer in te schakelen. De inten-sieve samenwerking en multidisciplinaire aanpak, zoals al in deontwerpfase was opgestart, is ook gedurende de bouwvoorberei-dingsfase en gedurende de gehele uitvoeringsfase gehandhaafd. Inseparate sparingsoverleggen (zogenoemde SPIN-overleggen) zijnalle sparingen en instortvoorzieningen onder leiding en verant-woordelijkheid van de opdrachtgever met alle aannemers entoeleveranciers afgestemd. Hierdoor konden de faalkosten tijdensde bouw tot een minimum worden beperkt. Parallel hieraanvonden tweewekelijkse co?rdinatievergaderingen plaats met alle(neven)aannemers, waarin verdere afstemming plaatsvond overmet name onderlinge demarcaties. Hierdoor ontstaat in deuitvoering geen vertraging ten gevolge van onduidelijkheden inleveringsomvang of onderlinge samenhang van disciplines.Belangrijk aspect hierbij is tevens dat van alle betrokken partijeneen positieve grondhouding wordt verwacht, waarbij samenwerken als speerpunt is gesteld.Ook heeft de opdrachtgever bij alle betrokkenen een gevoelvan trots gecre?erd. Bouwen is samenwerken. Mensenmoeten bereid zijn om te geven en te nemen en af en toe eenstapje harder te lopen dan gebruikelijk. Motivatie en trots opde eigen bijdrage aan dit project zijn daarbij de belangrijkstedrijfveren.