??__-=u-=ti.:.:lit::.::e:.:.it:::s-=b-=o-=u-,-,W~~__-...J. constructief ontwerp?Hamdan Mohamad, Tiam Choon, Tarique Azam, Stephen Tong')Twee cilindrische gebouwen, 450 m hoog, met elkeen stijve kern in het midden, voorzienvan staalplaat-betonvloeren en metbeide gebouwenvooreen deel uitgevoerd in ter plaat-se gestorthogesterktebeton, vormen de hoofdkenmerken van het hoogste gebouw terwereld: 'De Petronas Twin Towers' in het stadscentrum van de hoofdstad van Maleisi?,Kuala Lumpur.Vanwege de bouwsnelheid is voor een betonconstructie gekozen en vanwege de flexibili-teit bij toekomstige veranderingen voorstaalplaat-betonvloeren. De gehele constructieis als het ware het superieure dynamische antwoord van een constructief systeem, datbestand is tegen zijdelingse belastingen.HETHOOGSTE GEBOUWTERWERELDDE PETRONAS TWIN TOWERS IN KUALA LUMPUR, MALEISI?@ Petronas Twin Towers in Kuala Lumpur,Maleisi?foto's: Marco de Nood, Dordrecht')Auteurs van een bijdrage aan de Proceedings ofthefifth world congress 'Habitat and the high rise', ge-houden in 1995 in Amsterdam, vertaald en bewerktdoor ing.S.J.Eijgenraam,Service-bureau S.E., Gou-da.8Met een totaal vloeroppervlak van 800 000m2 bezit Kuala Lumpur City Centre eenmengvorm aan gebouwen, bestaande uitkantoren, winkels en parkeergarages.De Pe-tronas Twin Towers in dit centrum, 450 m totde torenspitsen, is een zeer markant puntinKuala Lumpur en is thans tevens het hoog-ste gebouw ter wereld (foto 1). Het is be"stemd als kantoor voor de oliemaatschapp?van Maleisi?. Elke toren bevat in totaal onge-veer 185 000 m2vloeroppervlak, verdeeldover 85 te gebruiken verdiepingen.Het ontwerpen en de bouw van een gebouwmet een dergel?ke omvang vraagt vanzelf-sprekend een geweldige inspanningvan hetgehele projectteam, waarb? de veiligheid enhet comfort voorde toekomstige gebruikerserg belangr?k z?n. Niet minder belangr?k z?nde bouwkosten, de uitvoerbaarheid, deplanning en de inpassing in de plaatsel?keeconomie, industrie en samenleving.Een effici?nte constructie, het dynamischegedrag, een eenvoudige uitvoering en eengrote gebruiksflexibiliteit Z?n van grote in-vloed op de keuze van de uiteindelijke con-structie.In aanmerking komende constructie-systemenDoor het projectteam werden voor de hoofd-draagconstructie van de twee torens vijfconstructiesystemen beoordeeld op kos-ten, uitvoerbaarheid, relatie met het archi"tectonisch ontwerp, gebruiksflexibiliteit enveiligheid en comfort voor de gebruikers. Devijf alternatieven waren:A. Een st?ve stalen kern en een stalen cilin-drisch gebouw, metaan de omtrek kolom-men en randbalken.B. Een stijve betonnen kern en een stalen ci-lindrisch gebouw als bij A.C. Een stijve stalen kern en een stalen cilin-drisch gebouw met door beton omhuldekolommen in de gevel.D. Een stijve betonnenkern en een stalen ci-lindrisch gebouw met door beton omhul-de kolommen in de gevel.E. Een stijve betonnen kern en een beton-nen cilindrisch gebouw.Hierna volgt een korte beschrijving van dezeconstructiesystemen, met een motiveringwaarom door het projectteam voor ontwerpE is gekozen.A. Stalen kern /stalen gebouwDit geheel in staal uitgevoerde gebouw zoubestaan uit een constructieve stijve kern,waaraan de rest van het gebouw in de vormvan een stalen cilinder is verbonden.De kern bestaat bij dit systeem uit stalen ko-lommen,samengestelduitsectieszwarege-walste stalen platen en samengestelde ko-lommen.De constructie van het stalen cilindrischegebouw zou bestaan uit gesloten stalen ko-lommen langs de omtrek, opgebouwd uitstalen platen en onderling verbonden doorgewalste of samengestelde stalen randbal-ken. De randkolommen worden met de sta-len kern verbonden door middel van uitkra-gende stalen liggers.De constructie van de vloeren voor dit ont-werp is gelijk aan de vloerconstructie van hetgekozen ontwerp E.Een aanzienlijke hoeveelheid staal zou no-dig zijn geweest Om dezelfde zijdeliAgse st?f-heid te verkrijgen als bij een ontwerp in be-CEMENT1996j9ton. Bovendien zouden voor de standaard-verbindingen van de kolommen in de stalenkern veel grote ankerbouten nodig zijn ge-weest, alsmede bijzondere detaileringen omde grote krachten over te brengen van dekernkolommen naar de fundering.Het comfort van de toekomstige gebruikerswordt vooral bepaald door de massa en dedemping van een gebouw. In dit geheel sta-len gebouw zouden hinderlijke trillingen ont-staan. Een massademper zou nodig zijn ge-weest om deze trillingen tot een aanvaard-baar niveau terug te brengen.Tenslotte zou het gebouw volgens dit ont-werp met grote stalen elementen wordenopgebouwd, waarvoor speciale kranennoodzakelijk zouden zijn geweest.B. Betonnen kern / stalen gebouwBij dit systeem is de betonnen kernhetzelf-de als van ontwerp E en het stalen gebouwhetzelfde als van ontwerp A. Uit voorlopigeanalyses van de windbelasting bleek, datook bij dit ontwerp hinderlijke trillingen zou-den ontstaan. Ook hier zou een dempernoodzakelijk zijn geweest om deze trillingentot een acceptabel niveauterugte brengen.Voor wat de uitvoering van het stalen ge-bouw betreft geldt hetzelfde beZwaar als bijontwerp A. Daarbij komt, dat als gevolg vankrimp en kruip in de betonnen kern, groteverticale vervormingen tussen de betonnenkern en hetstalen gebouwzouden optreden.Er zou een afzonderlijke studie nodig zijn ge-weest 0/11 de extra spanningen in de uitkra-gende frames, veroorzaakt door dit verschilin verkorting, te bepalen. Dit zou geleid heb-ben tot een latere oplevering van het ge-bouw.C. Stalen kern / stalen gebouw met door be-ton omhulde kolommenDit ontwerp is behalve de stalen, door betonomhulde kolommen, gelijk aan ontwerp A.Ook bij dit ontwerp is de massa en de dem-ping echternog onvoldoende, met als gevolghinderlijke trillingen. Voor wat de uitvoeringbetreft geldt ook hier hetzelfde bezwaar alsbij ontwerp A.~="""'~""'" "n.oe?al""""00"""'''"""""ROOft?n""""""""""fl00lt7."""""""""n""""""""''''U>O>O .."""' .."""" .."""'00fl.llOfI.64"""'~"""" a'U>O>O""""'00"""".""""'""""'''ftOOR:?511"""'''E~~M"""'''0"""'''0U1"""'00" fLOOJl U""""~""",qF1.IXlRU"""""""""~""'"""""''''"'".u,"""''''""""""""""""'" "~~~':Hn"",,,,"""'''"""'''"""" "F\DOA UnOOR 2.3"""""fUlCllt?21"""'''FLOOIl19rLOOIl .111"""'''fl.COI'l16"-""'"""""""""''''"""'''ftoo..""""nJJOIIt1...."E '"""""'~-~-/I--+~+--+--/l---o ~;;~~~N l.L)U PJ.~---~~ ..D. Betonnen kern / stalen gebouw met doorbeton omhulde kolommenVoorlopige windanalyses van dit ontwerptoonden aan, dat de massa en de dempingvoldoende zouden zijn. Voor wat de uitvoe-ring betreft, geldt ook hier het bezwaar vanontwerp A en bovendien zijn met beton om-hulde stalen kolommen moeilijker te makendan betonnen kolommen.CEMENT1996j9E. Betonnen kern / betonnen gebouwDit ontwerp bestaat per gebouw uiteen terplaatse gestorte betonnen kern en zestienronde betonnen kolommen, verdeeld overde omtrek van het gebouw (fig. 2 - 3). Terhoogte van de installatieverdieping zijn dekolommen met de kern verbonden door eenviertal betonnen uitkragende frames.@ Dwarsdoorsnede en aanzicht PetronasTwin Towers9? utiliteitsbouw ? constructief ontwerp?? Plattegrond 31e verdiepingTabel 1Karakteristieke afmetingen van de kernIn detabellen 1,2 en 3 zijn de afmetingen ende betondruksterkte van de betonnen ele"menten gegeven. De randbalken zijn enigs"zins gebogen uitgevoerd om de lichtinval tevergroten. Proeven in de windtunnel toon"den aan, dathet comfort voor de gebruikersbinnen aanvaardbare normen blijft. Demas-sa en dus ook de demping dragen bij aan ditresultaat.Bij dit ontwerp in monoliet beton is geentransport van grote, zware eenheden nood-zakelijk. Relatief lichte en ter plaatse be-schikbare kranen zijn voldoende om de be-kisting, het wapeningsstaal, de vloerbalkenen de stalen platen naar boven te hijsen. Hetbeton wordt door middel van pompen ver-werkt.De betonnen kern en de betonnen kolom-men langs de omtrek zullen ongeveer even-veel krimpen en kruipen, waardoor het ver-schil in verticale vervormingen beperkt zal10blijven. Extra spanningen in de uitkragendeframes, die veroorzaakt zouden wordendoor een groot verschil in deze verticale ver-vormingen, blijven daardoor beperkt en wor-den bovendien beperkt doorkruip van deframes zelf.Na het bestuderen van de alternatievenbleek dat ontwerp Ede volgende belangrijkevoordelen bood ten opzichte van de andereontwerpen:- beton is een uiterst geschikt materiaal omdrukspanningen op te nemen. Betonnenkolommen, vooral inhogesterktebeton,dragen een verticale belasting tegen ma-teriaalkosten per eenheid van belasting,dieheellaag zijn ten opzichte van die voorstaal;- een betonconstructie heeft in het alge-meen meer massa en inhoud dan eenovereenkomstige staalconstructie. Deronde kolommen in de gevel dragen nietal-leen de verticale belasting, maar hebbenbovendien een aanzienlijke buigstijfheid.Deze betonnen kolommen bieden meerweerstand tegen de windbelasting danlichtere stalen kolommen;- de wanden van de betonnen kern kunnenfunctioneren met een dubbele functie: alsbelastingdragendedelen voorverticale enhorizontale belasting en als brandmuren;-de betonnen randbalken zorgen voor eeneenvoudige verbinding met de betonnenkolommen en leveren door hun stijfheideen aanzienlijk deelvan de totale stijfheidtegen de windbelasting. Ze kunnen mono-litisch aan de kolommen worden verbon-den,waardoor snel kanworden gebouwd;- door wind belaste betonconstructies heb-ben een hogere dempingsmaat dan verge-lijkbare staalconstructies (0,02 kritischedemping voor beton tegen 0,01 kritischedemping voor staal). De dynamische res-ponsie van een betonnen gebouw zal bijeen bepaalde windsnelheid dan ook lagerzijn (comfortabeler) dan van een stalengebouw;- totop zekere hoogte wordt door een grote-re bouwmassa de bouwtijd langer, maareen grotere massa verhoogt wel het com-fort voor de gebruikers. De betonnen kern,kolommen en randbalken zorgen voormeermassa dan bijeen staalconstructie;- beton is ter plaatse en tegen relatief lagekosten beschikbaar;- grote stalen onderdelen zouden mogelijkoverzee gefabriceerd moeten worden enhoge invoerrechten met zich mee kunnenbrengen. De plaatselijke ervaring metstaalconstructies van deze grootte is be-perkt, waardoor er problemen bij de mon-tage zouden kunnen ontstaan;- bij ieder alternatief in staal is een extrademping, in de vorm van mechanischedempingsinstrumenten, noodzakelijk. De"ze extra demping is nodig om de trillingenbinnen acceptabele grenzen te houden.Dergelijke instrumenten kosten geld enhebben ruimte nodig.Conclusie is, dat het betonnen alternatiefaan alle ontwerp-parameters en -voorwaar-den van het project voldoet of deze zelfsovertreft.Het gekozen ontwerpHet gekozen ontwerp voor de bouw van de450 mhoge 'PetronasTwin Towers' iseen sa-mengesteld systeem, waarbij de eigen-schappen van de materialen staal en betonCEMENT1996/9Tabel 2Karakteristieke kolomafmetingendiameter kolommenTabe/3Karakteristieke afmetingen van de randba/kenbetondruksterkte(N/mm2)@ Aanzicht met kleine torenshet best tot hun recht komen. Het project-team dat de alternatieve systemen bestu-deerde, heeft met dit ontwerp gekozen vooreen economisch en goed te bouwen ont-werp, dat bestand Istegen zowel de verticaleals de horizontale belastingop beide torens.Bij de windbelasting is uitgegaan van eenwindsnelheid van 35,1 mjs. Het uiteindelij-ke gebouw heeft een massa van ongeveer290 kgjm3.De hoeveelheid beton van de kern van elketoren is circa 100000 m3, gewapend met16000 ton wapeningsstaal. In elke toren isin de vloeren 5 500 ton constructiestaal ver-werkt.Het gekozen constructiesysteem bevat ze-ven belangrijke componenten:1. De betonnen kern is 23 x 23 m2en dewanden vari?ren in dikte en in betondruk-sterkte (tabel 1). In de binnenste dwars-wanden van de kern zijn geen openingenaangebracht (fig. 3); dit draagt bij aan dezijdelingse stijfheid.2. Aan de onderkant is de diametervan elketoren 46 m. Langs de omtrek bevindenzich zestien ter plaatse gestorte beton-CEMENT1996j9nen kolommen met een tussenruimtevan 8 tot 9 m. De diameter van deze ko-lommen varieert van 2,40 m aan de on-derkanttoti,20 m bij detop (tabe/2). Be-tonnen randbalken met verschillende af-metingen verbinden deze 16 kolommen.3. De diameter van de kleine torens is 23 m(fig. 3, foto 4). De torens zijn opgebouwduit betonnen kolommen en randbalken.De diametervan deze kolommen varieertvan 1,40 m tot 1,20 m (tabel 2).4. De vloeren kragen uit, afwisselend in devorm van een driehoeken een halve cirkel(fig. 3). Stalen uitkragende spanten, diemet bouten stijf aan de randkolommenzijn bevestigd, ondersteunen deze sa-mengestelde vloeren.5. Vier uitkragende frames op de vier hoe-ken van de kern verbinden de kern met derandkolommen op de 38e en 3ge (dub-bele technische) verdieping (fig. 5 en 6).De sparingen in deze gewapende beton-nen frames dienen voor de passage vanleidingen voor de installaties. Door dezeverbinding van de randkolommen met dekern is het gebouw veel beter bestand te-gen zijdelingse belasting.6. De samengestelde vloeren bestaan uitgewalste stalen balken met een hoogtevan 457 mm, h.o.h circa 3 m, aan ??n zij-de opgelegd op de kern en aan de anderezijde op de randbalken. De vloer zelf is115 mm diken bestaatvoor51 mm uitge-golfde stalen plaat, waarover een laagbe-ton met een dikte van 64 mmo7. Een luchtbrug voor voetgangers verbindtde twee torens ter hoogte van de verdie-pingen 41 tot 43. Deze brug, uitgevoerdals staalconstructie, heeft een overspan-ning van bijna 58 m (foto 7).De gekozen betondruksterkte van de beton-nen kern en de betonnen randkolommen va-rieert van 80 Njmm2In de onderste dertigverdiepingen tot 40 Njmm2 in de bovensteverdiepingen (tabel 1).11.......:::.ut:::.ilo.:.;it::::e.:,::it::o;sb:::,:o:::,:u::..:w.:....__~~...__...:::cc:::o.c:n::::;st:.:..ru::::c::.:t::..:ie:.:f...:::o:.::n:.::.tw:.:.e:::,:rJ:p'----J.L-~~~~ ~__'? Installatieverdiepingen met frames (detail A van figuur 2)model waren opgenomen. In eerdere stu-dies waren dit soort uitkragende frames ookaan de top van de toren opgenomen, maarvanwege het gebruik van de vloeren endebeschikbare ruimte zijn deze in de latere stu-dies en ook in het definitieve ontwerp verval-len.Het ontwerp van de torens is zodanig, dat dezestien randkolommen van de torens op drieplaatsen van de toren schuin naar binnenhellen. Ditis hetgeval bij de vloeren op de ni-veaus 57tot 60,70 tot 73 en van 79 tot 82.Deze delen werden opnieuw gemodelleerdom het plaatselijke effect van deze hellingop de vloeren te bestuderen.De spits van detoren werd in eerste instantieafzonderlijk bestudeerd, maar werd in deeindfase opgenomen in het algehele com-putermodel om de effecten op het geheel tekunnen nagaan.Verticale belastingVoor het eigen gewicht van en de veranderlij-ke belasting op alle vloeren zijn de plaatselij-ke Maleisische voorschriften aangehouden.Reducties op de veranderlijke belasting, zo-als die volgens deze voorschriften zijn toege-staan, zijnook hier aangehouden bij het ont-werp van de verticale elementen en de fun-dering.Bij het ontwerp van de balken is de doorbui-ging gecontroleerd op grond van de volgen-de criteria:? de doorbuiging van balken tengevolge vande veranderlijke belasting mag niet meerzijn dan 1/360 van de overspanning;.? de doorbuiging van de staalplaat-beton-vloeren tengevolge van de veranderlijkebelasting mag niet meer zijn dan 1/240van de overspanning;? de doorbuiging van elke overspanning ten-gevolge van de veranderlijke belastingmag niet meer zijn dan 15 mmoHorizontale belastingDoor het onderzoekinstituut RWDI in Onta-rio, Canada, werd voor dit project een uitge-breid windtunnelonderzoek uitgevoerd. On-derzocht werd het gedrag van de torens on-der verschillende windbelastingen met ge-bruikmaking van een hoog frequent ba-lansmodel en driedimensionale statischeen dynamische computeranalyses.RWDI heeft met de windstudies de eigen"schappen ten aanzien van massa en dem-ping van het gebouw berekend en vastge-steld, dat het ontworpen gebouw ruim-12schoots bestand is tegen alle te verwachtenwindbelastingen. Uit de resultaten met eenbalansmodel kan worden afgeleid dat voorde bovenste vloeren van het gebouw eenpiekversnellingin de orde van 0,2 m/s2kanworden verwacht, meteen herhalingstijd vantien jaar. Dit resultaat valt binnen geaccep-teerde ISO-normen op dit gebied.Verschillende onafhankelijke twee- en drie-dimensionale statische en dynamischecomputeranalyses zijn door Ranhill-TT ge-bruikt voor het doorrekenen van de con-structie. Met twee afzonderlijke computer-programma's, SAP 90 en ETABS, zijn parallelcontroles uitgevoerd om de geschiktheid ende nauwkeurigheid van de computersimula-ties te bepalen.Uit de proeven in de windtunnel bleek, datvoor de maximum-ontwerpbelasting tenge-volge van wind gerekend moet worden op100% van de windbelasting in ??n hoofd-richting in combinatie met 60% van dezewindbelasting in de andere hoofdrichting.Dit is dan ook aangehouden, terwijl tegelij-kertijd een vergelijkingsmodel werd ge-maakt. Ook dit model werd doorgerekendmet de aanbevolen windbelasting; de resul-taten weken niet meer dan 10% af.Om de geschiktheid van de SAP 90 softwarete bepalen, werd ook de software ETABS ge-bruikt. Ook hier weken de resultaten nietmeer dan 10% van elkaar af.Opgemerkt moet hier worden, dat bij de be-studeerdemodellen ook de vier uitkragendeframes op de 38e en 3ge verdieping in hetDe beide torens verbonden door de lucht"brug werden eveneens gemodelleerd en be-studeerd. Met name werd gekeken hoe deconstructie van de luchtbrug zou moetenworden. Naar aanleiding van deze studie isde constructie van de luchtbruggekozen (opdrie plaatsen ondersteund). Door een der-gelijke constructie worden grote plaatselijkehorizontale krachten bij de oplegging van debrug op de torens voorkomen.De resultaten van de modellen werden ver-geleken met de uitkomsten van de compu-terberekeningen. Hieruit bleek, dat de vol-gens beide methoden bepaalde verplaat-singen en trillingsfrequenties dicht bij elkaarlagen (verschil niet groter dan 10%). De pe-rioden voor de eerste modes liggen in debuurt van 9 S. De eerste torsiemode heefteen periode van ongeveer 6 s.Verschil in verkortingTengevolge van de krimp en de kruip van hetbeton en tengevolge van de belastingen zuI-len de spanningen in en dus ook de (elasti-sche) verkortingen van de ronde randkolom-men wat hogerzijn dan bij de kern. Metdit ef-fect is rekening gehouden bij de keuze vande betonsamenstelling en de betondruk-sterkte (elasticiteitsmodulus).Om gedurende de uitvoering te kunnen be-oordelen of het noodzakelijk was de kolom-men of de kern extra hoogte te geven methet oog op het verschil in verkorting dat opzal treden, is een computerprogramma ont-wikkeld. Tijdens de uitvoering leverden dedagelijkse metingen de invoer voor een con-stante update van de berekende resultaten,CEMENT1996/9? Aanzicht framesCD Luchtbrug tussen de twee torens op 41e tot 43e verdiepingwaardoor de aannemer over de benodigdeinformatie kon beschikken. Het computer-programma omvatte eveneens het bepalenvan de buigspanningen in de uitkragendeframes tengevolge van hetverschil in verkor-ting van kern en kolommen en van de verkor-tingvan deframes zelftengevolge van kruip.Terrein- en grondonderzoek; funderingTerrein- en grondonderzoek werden uitge-voerd om het aantal mogel?ke vestigings-plaatsen tot een minimum te beperken.Twee proefbelastingen op ware grootte op30000 kN boorpalen, voorzien van de nodi-ge instrumenten, werden geevalueerd omde parameters voor het ontwerp van de fun-dering te bepalen.Een uit de proefbelastingen berekende bed-dingsconstante van de grond bleek redel?kvergelijkbaar met de resultaten van een uit-gebreid in situ proefprogramma met druk-meters.De grondslag in het centrum van Kuala Lum-pur bestaat in hoofdzaak uit drie formaties:alluvium, gevolgd door een sedimentenaf-zetting van klei en slib (Kenny Hili-formatie)met daaronder een leisteenformatie. Dediepte van de leisteen vanaf de bestaandegrondslag varieerde van een laag op 20 mtot meer dan 200 m.Op de bouwplaats werden meer dan vier-CEMENT1996/9honderd boringen gemaakt om de juistegeotechnische gegevens voor het ontwerpvan de fundering te verkr?gen. Diverse mo-gel?kheden werden overwogen, zoals bij-voorbeeld dragende palen tot in de leisteenen kleefpalen in de Kenny Hili-formatie.Daar de leisteenformatie zeer onregelmatigis, werd gekozen voor kleefpalen in de KennyHili-formatie en nietvoor dragende palen totin de leisteenformatie. Dit betekende weldat de torens ongeveer 50 m ten opzichtevan hun oorspronkel?k geplande plaats ver-schoven moesten worden.Het definitieve ontwerp voor de funderingvan beide torens bestaat uit een 4,50 m dik-ke plaat, gedragen doorkleefpalen van 1,20)( 2,80 m2? Elke toren wordt gedragen door104 van zulke palen, die in lengte varierenvan 40 m tot 105 m vanaf het aanlegniveau.Het aanlegniveau is 19 m lager dan het be-staande maaiveld.Alle holle ruimten die binnen de omtrek vande torens tot een diepte van 150 m in de lei-steenformatie voorkwamen en alle ingezak-te zones op het scheidingsvlak tussen deKenny Hill- en de leisteenformatie werdenmetgroutgeYnjecteerd. Hetgehele voetstuk,dat uit V?f verdiepingen (21,00 m) bestaat,is omgeven door een 30 m hoge en 0,80 mdikke scheidingswand met een ontwikkeldelengte van ongeveer 970 m. De kolommenbuiten de omtrek van de beide torens, diehet voetstuk en de garage dragen, zijn apartgefundeerd.UitvoeringDe uitvoeringvan de twee torens was in han-den van twee aannemers, ??n voor elke to-ren. Beide aannemers maakten gebruik vaneen klimbekisting voor de wanden van dekern en een glijbekisting voor de kolommen.De vloerliggers werden met behulp van eenkraan gemonteerd. De eenvoudige verbin-ding tussen alle stalen en betonnen ele-menten maakte het bouwen eenvoudig. Deuitkragende frames op het niveau van detechnische verdiepingen werden later ge"maakt. Dit verhoogde de bouwsnelheid enbovendien werd daardoor het verschil in ver-korting tussen de kern en de kolommen ge-ringer.In mei 1993 werd gestart met de werkzaam-heden voor de fundering; deze was gereed infebruari 1994, waarna met de bouw van bei-de torens kon worden begonnen. Het bouw"schema voorzag in een vloercyclus van vierdagen. Hierdoorwerd debouwtijd 92 weken;de ruwbouw was in november 1995 voltooiden het gehele gebouw was in juni 1996 voorgebruik gereed.?13