A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuur4 cement 2008 1ArnhemUtrechtDelftHet reizigersvervoer per trein groeit de laatste jaren metgemiddeld drie procent per jaar. In de toekomst zet diegroeinogverderdoor.DaarzijnveelstationsinNederland,die vaak kort na de Tweede Wereldoorlog zijn gebouwd,niet op berekend. Tunnels en voetgangerspassages zijn tesmal, perrons ontoereikend en de stationshallen te klein.Bovendien heeft de moderne reiziger beslist hogere ver-wachtingen op het gebied van gebruiksvriendelijkheid,comfort en uitstraling. Met de komst van de HSL-Zuid, deNoord/Zuidlijn en RandstadRail moeten ook de stationsmeegroeien. Om de reiziger op de grote, internationaalgeori?nteerde stations het gewenste kwaliteitsniveau tebieden, werkt de Nederlandse railinfrastructuurbeheer-der ProRail momenteel ? in nauwe samenwerking metdiverse andere partijen ? aan de vernieuwing van achtgrote stations en hun directe omgeving. Naast verbete-ringen in het openbaar vervoer, zijn deze vaak ook gekop-peld aan grootschalige vernieuwing van het stationsge-bied.De ontwikkelingen voor de stations zijn versnelddoor de komst van de HSL-Zuid, het Nederlandsedeel van een Europees netwerk van hogesnelheids-treinen. Een hogesnelheidslijn is een spoortrac?waarop de trein een gemiddelde snelheid van boven200 km/u kan halen. De eerste en enige verbindingin Nederland die dit aan kan, is de HSL-Zuid. Dittrac? loopt van Amsterdam via Schiphol en Rotter-dam naar de Belgische grens en heeft verbindingennaar Den Haag en Breda. Met de nieuwe lijn hooptde Nederlandse regering veel economische kansente cre?ren door de bereikbaarheid van de Randstaden Noord-Brabant te vergroten. De gebieden rondde toekomstige HSL-Zuid stations zijn nu al toplo-caties voor de vestiging van (internationale) onder-nemingen.In eerste instantie zou ook nog een tweede interna-tionale hogesnelheidslijn aangelegd worden: deHSL-Oost. Deze spoorlijn die van Amsterdam viaUtrecht en Arnhem naar de Duitse grens zoulopen, is echter in 2001 afgeblazen. De benodigdeinvestering van 10 miljard gulden werd destijds tehoog geacht voor de geringe reisduurverkorting. Inplaats van een extra hogesnelheidslijn, heeft deregering besloten om het spoor richting Duitslandte verbeteren. In het nieuwe `Traject Oost' is decapaciteit van de bestaande lijn Utrecht ? Arnhemvergroot.Ook het spoor tussen Amsterdam Bijlmer Arena enUtrecht Centraal is tussen 1999 en 2007 verdub-beld. De twee buitenste lijnen van het verdubbeldetraject kunnen in de toekomst wel een snelheid van200 km/h halen. Voorlopig is de snelheid over hetgehele trac? begrensd op 140 km/h.G r o t e s t a t i o n s p r o j e c t e nDe komst van de hogesnelheidslijn biedt veel kan-sen, maar stelt ook eisen aan de stations waar dezetreinen gaan stoppen. Het Rijk (het ministerie vanVROM in samenwerking met het ministerie vanVerkeer en Waterstaat) wil dat deze stations wordenomgevormd tot goed geoliede openbaarvervoerter-minals (OV-terminals) die de reizigersaantallen vande toekomst goed kunnen verwerken. Het moetengrote mobiliteitscentra worden waar hsl, trein, bus,taxi, auto, fiets en in sommige steden ook nogmetro, tram en lightrail samenkomen.Inzet van het rijksbeleid is om de stations te ontwik-kelen tot multimodale knooppunten die het hartvormen van vitale centrumgebieden waar gewoonden gewerkt wordt. In 1997 kregen de stationsAmsterdam Zuidas, Rotterdam Centraal, Den HaagCentraal, Breda, Utrecht Centraal en Arnhem Cen-traal vanuit het Rijk de status van `Nieuwe Sleutel-projecten' (NSP). De verbouwing van de stationsAmsterdam Centraal en Delft valt niet onder dezeregeling, maar deze projecten zijn in omvang enaanpak wel vergelijkbaar met de Nieuwe Sleutelpro-jecten. Deze acht projecten vormengezamenlijk het programma`Grote stationsprojecten' vanProRail.Centraal in de projecten staatde nieuwbouw of verbouwvan deze grote stationswaar dagelijks veel rei-zigers komen enwaarbij de langlo-pende bouwpro-jecten vaak eengrote impact op de omgeving hebben.S t a t i o n s o n t w e r p e nHet Rijk (ministeries van Verkeer en Waterstaat enVROM), Nederlandse Spoorwegen en gemeenteninvesteren gezamenlijk in de kwaliteit en ontwikke-ling van de stationsgebieden. In de Grote stations-projecten is ProRail, in opdracht van het ministerievan Verkeer en Waterstaat, gedelegeerd opdrachtge-ver voor het spoorse deel van de projecten. Gemeen-GROTE STATIONSPROJECTENIN NEDERLANDA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuurcement 2008 1 51 |De verbouwing vanAmsterdam Centraalbiedt de gelegenheid omde authentieke elemen-ten van het origineleontwerp in oude luisterte herstellen.ProRail/Benthem CrouwelArchitekten2 |Alle infrastructuur (ring-weg A10 Zuid, trein- enmetrosporen) bijAmsterdam Zuidas komtover een lengte van 1200m ondergrondsCIIID/projectbureau Zuidasten zijn primair verantwoordelijk voor het stadsedeel. In veel gemeenten is of wordt een masterplanontwikkeld voor de stationsgebieden. Daarbinnenneemt het station een belangrijke positie in als eenmarkant, beeldbepalend gebouw. Daarom zijn voorde grote stationsprojecten internationaal vermaardearchitecten uitgenodigd om bijzondere, toekomst-gerichte ontwerpen te maken.De moderne reiziger heeft naast `ruimte', behoefteaan goed functionerende, veilige, schone en toegan-kelijke stations. Om deze kwaliteit ook in de nieuwestations te waarborgen dient ieder ontwerp optransfercapaciteit en kwaliteitsbeleving te wordenbeoordeeld. Als railinfrastructuurbeheerder is Pro-Rail hiervoor verantwoordelijk. Aandachtspuntenvoor ProRail bij alle ontwerpen zijn een logische enoverzichtelijke indeling en de toepassing vanmoderne informatiemiddelen die de benodigdeondersteuning bieden aan de reiziger. Tot eeneigentijds ontwerp behoren ook kwaliteitsaspecten,zoals licht en ruimte, een aangenaam klimaat, eenprettige akoestiek en het gebruik van hoogwaardigeen duurzame materialen. De ruimte op perrons enin transfervoorzieningen (liften, perrons, trappen,loopbruggen) moet ruim voldoende zijn om hetgroeiende aantal reizigers te faciliteren.A m s t e r d a m C e n t r a a lHet station Amsterdam Centraal ligt op een kunst-matig aangelegd eiland in het IJ: het StationseilandAmsterdam Centraal. Het is een reizigerseilandwaar vrijwel alle vormen van openbaar vervoersamenkomen. Op dit moment stappen hier dage-lijks ongeveer 200 000 mensen in en uit. Mede doorde komst van de hsl, de Noord/Zuidlijn [2] (metro-lijn) en een nieuw busstation aan de IJzijde stijgtdit aantal de komende jaren tot ongeveer 300 000reizigers per dag. Om het station toekomstgereed temaken, vindt een ingrijpende verbouwing plaats.Het in 1889 voltooide Centraal Station is een mar-kant gebouw ontworpen door Pierre Cuypers. Deverbouwing biedt de gelegenheid om de authentie-ke elementen van het originele ontwerp in oudeluister te herstellen.Aan de IJzijde van het station komt een nieuw bus-station voor stads- en streekbussen; een tunnel voorauto's en wordt een boulevard aangelegd langs hetIJ. Aan de oostzijde is voorzien in een halte voor deIJtram. De Noord/Zuidlijn ten slotte, doorsnijdtdaarbij nog eens het hele gebied.De OV-terminal maakt deel uit van een groter plan:de herinrichting van de zuidelijke IJ-oevers (wonin-gen, kantoren, culturele voorzieningen).Kenmerken: Amsterdam Centraalprojecten: renovatie stationshalnieuwbouw IJhalNoord/Zuidlijnbusstationhalte IJtramtunnel autoverkeerboulevard IJzijdestart bouw: 1997oplevering: in fasen, eind na 2013samenwerkende partijen:Gemeente AmsterdamProRailNSMinisterie van Verkeer en Waterstaatarchitecten: Benthem Crouwel Architecten bv BNAMerkx + Girod ArchitectenA m s t e r d a m Z u i d a sRond het huidige station Amsterdam Zuid [3,4] iseen stedelijk gebied in aanbouw dat wil concurre-ren met internationale zakencentra in Europa. Hierzijn het World Trade Center en de hoofdkantorenvan bedrijven als ABN Amro, ING en Ernst &A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuur6 cement 2008 1Young gevestigd. In de komende jaren moet dekantoorruimte in het gebied ook nog eens metruim ??n miljoen m2uitbreiden.Vanwege de toenemende verstedelijking is in hetkader van de leefbaarheid besloten alle infrastruc-tuur (ringweg A10 Zuid, trein- en metrosporen)over een lengte van 1200 m ondergronds uit te voe-ren. Dat geldt ook voor het nieuwe station. Bovenopde tunnels worden woningen, kantoren en anderevoorzieningen tot een hoogte van 30 m gebouwd.Op het moment van schrijven is het definitief ont-werp nog niet bepaald. Dit zal gebeuren na oprich-ting van de Zuidas-onderneming. Onder leidingvan Elco Brinkman co?rdineert zij de projecten inde Zuidas. Publieke en private partijen als deGemeente Amsterdam, ABN Amro en ING zijnaandeelhouders in de onderneming.Naar verwachting wordt in 2010 begonnen met debouw van de OV-terminal voor hsl, trein, tram, busen metro. De bouw van het ondergrondse gedeeltestart in 2014 als de tunnels voor het wegverkeergereed zijn.Kenmerken: Amsterdam Zuidasprojecten: aanleg tunnels voor weg- en spoorverkeernieuwbouw ondergronds stationgrootschalige uitbreiding kantorenparkstart trac?procedure:eind 2007start Zuidas-onderneming:eind 2007start bouw: 2014A r n h e m C e n t r a a lArnhem is ??n van de oorspronkelijke sleutelpro-jecten. Hoewel de HSL-Oost niet meer komt, blijftuitbreiding van het station belangrijk. In 2010komen de Duitse ICE-hogesnelheidstrein, trein,trolleybus, bus en auto samen op een nieuwe OV-terminal. Om ruimte te maken voor de bouw hier-van is per 1 oktober 2006 een tijdelijk station inge-richt.De toekomstige OV-terminal moet vooral licht,ruimte en comfort uitstralen. Het ontwerp maaktdaarbij gebruik van de natuurlijke hoogteverschil-len in het gebied; gelijkvloerse kruisingen wordenzoveel mogelijk voorkomen. Hierdoor is het stationerg overzichtelijk.De stationshal komt bovenop de al gebouwde par-keergarage. Ook wordt rond het station circa80 000 m2nieuw kantooroppervlak gerealiseerd.Aangezien de architect van het station hierbijbetrokken is, past de bijzondere architectuur van destationshal goed in de vernieuwde omgeving [5].Kenmerken: Arnhem Centraalprojecten: tijdelijk stationnieuwbouw station80 000 m2kantoor en winkelsparkeergarage (1000 plaatsen)start bouw: 2006oplevering: 2010samenwerkende partijen:Gemeente ArnhemMinisterie van Verkeer en WaterstaatMinisterie van VROMProRailProvincie GelderlandNSKnooppunt Arnhem-Nijmegenarchitect: UN Studioadviseurs: Arup (constructeur) en Arcadis (installatie)B r e d aBreda is via een zij-aansluiting de enige stad inNoord-Brabant waar een hogesnelheidstrein stopt.Het centraal station van Breda ligt temidden vanverouderde woonwijken, fabriekscomplexen en ver-laten emplacementen. Gebiedsontwikkeling is hiergoed realiseerbaar. Ook de ligging van de stad tus-3 |Rond het station ArnhemCentraal wordt circa80 000 m2nieuw kan-tooroppervlak gereali-seerdProRail/Ben van Berkel,UNStudio4 |De ingang van het nieu-we station Breda aan dezuidzijdeProRail/ArchitektenbureauK. van Velsen/A2StudioA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuurcement 2008 1 7sen de Randstad en de Vlaamse Ruit (Antwerpen,Brussel, Mechelen en Gent) maakt Breda een goedevestigingsplaats voor internationale bedrijven. Degemeente Breda verwacht met de komst van dehogesnelheidstrein dan ook een grote toename vanhet aantal bedrijven en inwoners. In twintig jaartijd worden, met een nieuwe OV-terminal als spil,acht nieuwe woonwijken gerealiseerd.Het nieuwe station omvat een trein- en busterminalvan tezamen 7000 m2met 9000 m2bijbehorendecommerci?le ruimten, 720 parkeerplaatsen op hetdak, een fietsenstalling van 2900 m2, 22 000 m2kantoorruimte en 147 appartementen. Een zeerprestigieus project gezien de grootte van de stad.Dankzij de status van Sleutelproject was extra geldbeschikbaar om het station meer allure te geven.Rondom het stationsgebouw komen daarom plei-nen, lanen en waterpartijen. Daarnaast maakt debestaande nauwe passage onder het station door,die het noorden en zuiden van de stad met elkaarverbindt, plaats voor een bredere ondergrondse pas-sage. Direct naast de terminal wordt ten slotte eenhotel gebouwd [6].D e l f tHet bijna 2300 m lange spoorviaduct in Delft is eenbelangrijk knelpunt bij de groei van het spoorver-keer tussen Amsterdam en Rotterdam. Om aan detoenemende reizigersaantallen te kunnen voldoen,moet het centrum van de stad op de schop voor debouw van een nieuwe spoortunnel die het oudeviaduct vervangt. Hierdoor verbetert ook de leef-kwaliteit in het centrum en komt door de sloop eenhoop ruimte vrij. Op deze ruimte plant de gemeen-te Delft 1500 woningen, 50 000 m2kantoren, eenstadspark ?n een nieuw ondergronds station metstadskantoor.In het voorlopige stationsontwerp is voorzien ineen maximale capaciteit van 39 000 reizigers perdag. De perrons liggen op een diepte van 8 m. Omtoch voor daglicht te zorgen, zijn de openingen vande (rol)trappen groot gehouden. Samen met deruime opzet geeft dit de hal een licht, open aan-zicht.Ook in het bovengrondse deel van het ontwerpspeelt licht een belangrijke rol. De gevel is opge-bouwd uit grote gesmolten glasplaten. In de stati-5 |Licht speelt een grote rolin het nieuwe station vanDelftProrail/Mecanoo/BenthemCrouwel ArchitektenKenmerken: Bredaprojecten: nieuw station met appartementen en kantoor-ruimtebusterminalvernieuwing stationsomgevingacht nieuwe woonwijkenhotelstart bouw: begin 2008oplevering: 2011samenwerkende partijen:Gemeente BredaMinisterie van Verkeer en WaterstaatMinisterie van VROMProRailProvincie Noord-BrabantNSarchitect: Architectencombinatie Koen van Velsen/Quadratconstructeur: Brede AAA (DHV bv + Movares Nederland bv)A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuur8 cement 2008 1onshal en de hal van het stadskantoor zijn dezeplaten gewelfd en afgewerkt met Delfts blauwmotieven.Op het moment van schrijven moet het voorlopigontwerp van het station nog worden uitgewerkt. In2008 wordt begonnen met het bouwrijp maken vanhet terrein, waarna de tunnel kan worden aange-legd. Als de eerste twee sporen in de tunnel gereedzijn, wordt ook begonnen met de afbraak van hetspoorviaduct en kan de gemeente verder met deherontwikkeling van het stadscentrum [7].Kenmerken: Delftprojecten: bouw spoorwegtunnelbouw ondergronds station met stadskantoorsloop spoorviaductnieuwbouw 1500 woningenaanleg stadspark50 000 m2kantoorruimtebouwrijp maken: 2008samenwerkende partijen:Gemeente DelftMinisterie van Verkeer en WaterstaatProRailProvincie Zuid-HollandStadsgewest HaaglandenNSarchitecten: Benthem Crouwel Architekten bv BNAMecanoo Architektenconstructeur tunnel:DHVWitteveen + BosD e n H a a g C e n t r a a lHet aantal reizigers op station Den Haag Centraal(190 000 per dag) verdubbelt in de komende twintigjaar als gevolg van de komst van zowel de hsl alsRandstadRail [8]. Het station moet dan ook sneluitbreiden om de nieuwe voorzieningen in te pas-sen. Daarom wordt de OV-terminal zelf uitgevoerdin twee fasen. De eerste fase, de ombouw van hetstation voor RandstadRail is al bijna afgerond.Momenteel wordt gewerkt aan het definitief ont-werp van de tweede fase, een nieuw station met veelglas. Ook de commerci?le ruimten van het stationmoeten daarbij worden uitgebreid en vernieuwd.Onder het Centraal Station wordt tevens een tweedestation voor de Erasmuslijn gebouwd, de Randstad-Rail richting Rotterdam. Deze lijn vertrekt nubovengronds vanaf de sporen 11 en 12, maar in detoekomst zijn die sporen weer benodigd voor trein-verkeer. Tegen 2011 moet daarom een ondergrondstrac?, direct onder de sporen 11 en 12, beschikbaarkomen [9].Kenmerken: Den Haag Centraalprojecten: aanleg nieuwe perrons voor RandstadRailvernieuwing stationshalvernieuwing Anna van Buerenpleinhoogbouw Koningin JulianapleinHaags Startstation Erasmuslijn (HSE)New Babylonoplevering: 2007 (perrons RandstadRail)2010 (stationshal)2011 (HSE)samenwerkende partijen:Gemeente Den HaagMinisterie van Verkeer en WaterstaatMinisterie VROMProRailNSarchitect: Benthem Crouwel Architekten bv BNAconstructeur: Combinatie Grontmij Maunsell ICSZerna K?pper & partnerR o t t e r d a m C e n t r a a lDoor de komst van de hsl en RandstadRail stijgt hetaantal reizigers op Rotterdam Centraal Station naarverwachting met een factor drie tot 322 000 in 2025.Ook hier wordt het stationsgebied grondig aange-6 |Het aantal reizigers opstation Den HaagCentraal verdubbelt in dekomende twintig jaardoor de komst van de hslen RandstadRailProRail/Benthem CrouwelArchitekten7 |Rotterdam CS gaatondergronds en ookwordt het Weena voorhet doorgaande wegver-keer geheel ondertun-neldProRail/Team CSA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInfras tr uc tuurcement 2008 1 9pakt en komen er vele kantoren en woningen bij. Inhet plan is ook voorzien in een grote wandelboule-vard richting binnenstad. Om dat mogelijk temaken, gaat ook Rotterdam CS ondergronds enwordt het Weena voor het doorgaande wegverkeergeheel ondertunneld.Passend bij de stad, is het voorlopig ontwerp vanhet station een architectonisch hoogstandje. Eenscherpe afgeknotte kegel kenmerkt het ontwerp.Ook hier wordt veel gebruik gemaakt van glas. Eengrote pui aan de voorzijde van het station maakt deRotterdamse hoogbouw zichtbaar. Als je in de halstaat, is er zodoende geen twijfel mogelijk: dit isRotterdam [10].Kenmerken: Rotterdam Centraalprojecten: tijdelijke OV-terminalnieuwe stationshalondergronds station voor, metro en RandstadRailwandelboulevard Stationspleinherinrichting ProvenierspleinbusstationWeenatunnelparkeergarage Kruispleinstart bouw: 2008oplevering: 2013gedelegeerde opdrachtgevers:OBR/GemeentewerkenProRailsamenwerkende partijen:Ministerie van Verkeer en WaterstaatMinisterie van VROMProRailGemeente RotterdamStadsregio RotterdamNSarchitecten: Team CS bestaande uitBenthem Crouwel Architecten BV,Meyer en van Schooten Architecten BV,West 8 Urban design & Landscape architecture BV.constructeur: Arcadis BVIngenieursbureau Gemeentewerken RotterdamU t r e c h t C e n t r a a lIn Utrecht wordt al jaren gewerkt aan de ontwikke-ling van het Stationsgebied. Station Utrecht Cen-traal wordt geheel vernieuwd, Hoog Catharijnewordt grondig verbouwd, op het Jaarbeursterreinworden een casino, megabioscoop en hotel gebouwden Muziekcentrum Vredenburg wordt omgebouwdtot Muziekpaleis. Ook gaat er weer water stromendoor de Catharijnesingel. De openbare ruimtewordt in het gehele stationsgebied aangepakt.Het ontwerp van het nieuwe station maakt in iedergeval een einde aan de koppeling van station enHoog Catharijne. In de toekomst zijn de tweegebouwen losgeknipt en wordt het station van eenplein voorzien. Ook dankzij de grote ingangen aande centrumzijde en de Jaarbeurszijde, het golvendedak en het gebruik van veel glas heeft het gebouween duidelijke eigen identiteit. Modelliefhebberskunnen de nieuwe terminal al bekijken in Maduro-dam, de reizigers moeten nog wachten tot 2013[11]. nKenmerken: Utrecht Centraalprojecten: nieuwe OV-terminalvernieuwing Hoog Catharijneontwikkeling Jaarbeursterrein met megabioscoop,casino en hotelnieuw Muziekpaleis Vredenburghet water komt terug in de Catharijnesingelstart bouw: 2008oplevering: 2013samenwerkende partijen:Gemeente UtrechtMinisterie van Verkeer en WaterstaatMinisterie VROMProRailNSarchitect: Benthem Crouwel Architekten bv BNAconstructeur: MovaresL i t e r a t u u r1. www.prorail.nl/grotestationsprojecten2. Themanummer `Noord/Zuidlijn: impasse door-broken', Cement 2004, nr. 2.3. Themanummer `Zuidas van de tekentafel',Cement 2005, nr. 8.4. www.zuidas.nl5. www.arnhemcentraal.arnhem.nl6. www.viabreda.nl7. http://www.gemeentedelft.info/gvscriptvk/dspage.asp?objectid=97338. Themanummer `RandstadRail aangekoppeld',Cement 2007, nr. 2.9. www.denhaagnieuwcentraal.nl10. www.rotterdamcentraal.nl11. www.utrecht.nl/stationsgebied12. Brochure Grote stationsprojecten (ProRail)8 |Door het nieuwe UtrechtCS ontstaat een eindeaan de koppeling vanstation en HoogCatharijneProRail/Benthem CrouwelArchitekten