BEREND HENDRIKS U.D.e. 693.95:691.6Glas beton.InKiezelzand en potas, kleinigheden en vuur, veel vuur: het glas.Kalksteen en vuur, weer zand; fijn grind, dat wat ze naar kuikentjes genoemdhebben, en weer wat kleinigheden.Koperen of ijzeren staven, hout, lijm, spijkers, triplex: het beton en zijn kist.Glas uit Frankrilk. Beton van een aannemer die wat durft, ook wel vaneen fabriek waar eens wat anders gebeuren kan.Eerst komen de schetsen: krabbels zonder schaal op oude enveloppen,lege stukken in de krant; in de trein, tijdens het telefoneren:het idee.Het idee dient vorm te krijgen 1 ? 20, 1 ? 10.Soms valt het anders uit. Iets zonder schaal wordt in een kader gezet; danis het soms 1 ? 7,24. 'Bewaar me', zeggen de architecten:het ontwerp.Een maquette soms; en dan de commissies. Opdrachtgevers, Kerkeraad,Gemeenteraad, Welstand., Schoonheid., Oude Stad., Nieuwe Stadcommissie.Het eind van het begin is een tekening 1 ? 3.Daarop worden de bijzonderheden uitge-zocht: de grootte van de glaspartijen, demogelijkheden voor het aanbrengen van eenwapening. .We kunnen het vlak samenstellen uit kleinepanelen tot 2/3 m2 groot en 2,5 cm dik, dieopgestapeld worden in sponningen tussenverticaal gestelde ribben. Een wand kan ookopgebouwd worden uit grote eenheden diedikker zijn, en waarin de glasgedeelten invormen die niet groter zijn don 2/3 m2meteen dikte van 2,5 cm, naar binnen of naarbuiten liggen. Er ontstaat dan een eenvou-dig reli?f.Reli?f naar buiten, aanleiding tot een deco-ratieve gevel.Reli?f naar binnen: we geven aan de ribbenverschillende vormen van dikte en breedte,met dagkanten van verschillende schuinte.Het gekleurde licht speelt hierover. De kleurwordt intenser.Wanneer over dit alles een beslissing is ge-nomen - zo doen wij het - volgt de periodevan ,werktekening. Daarop staat alles inware grootte: de vorm van de bekisting, dewapening._ De kleur van het glas wordt erglobaal opgeschilderd, door monsternummersgespecificeerd. De dikke beton blijft wit,daarin worden doorsneden .getekend. Dedunne beton tussen het glas zwart gemaakt.We zorgen ervoor dat de dunne vlekken niette groot worden; 2/3 m2 is een goed hanteer-bare maat. In het ongunstigste geval wil datzeggen 85 x 85 cm2, ofwel 3 ? 4 scherven inde hoogte of in de breedte.De aanhechting van beton aan glas is theo-retisch nihil. De lijn van aanhechting is dusde zwakke, knikkende plek. Wij moeten erzorg aan besteden dat niet te veel schervenmet een kant op ??n lijn liggen.In fig. 1 is deze zwakke plek, A'-A", in devoeg A aangegeven. In fig. 2 werkt de voegA, evenals in fig. 1, richtinggevend, de zwak-ke plek A'-A" wordt echter enkele malendoorbroken.Cement XVII (1965) Nr. 7Van deze tekening twee copie?n in lijn, ??nop dun karton en ??n op triplex. Uit hetkarton snijden we gedeelten; de mallenwaarnaar het glas gehakt wordt. Opritsenmet een diamant; afhakken met een kapha-mer op een smidsdoorn.fig. 1. foutieve plaat-sing van de glas-schervenfig. 2. iuiste plaat-sing van de glas-schervenreli?f naar binnen: landbouwschool Aalten;12 m2in 2 panelenGlas in BetonHet glas wordt op de triplex-copie geplaktmet een stevige lijm, zodat de scherventijdens het vullen niet losraken en gaanzwerven.Het maken van de bekisting kan dan nog eeningewikkeld werk zijn. Vooral als er aan veelreli?f gedacht is. Als bij voorbeeld niet alleglasgedeelten in hetzelfde vlak staan. Als erzowel van buiten als van binnen reli?f is.'Wapenen, vullen, schokken, trillen, kloppen.Ontkisten. Schoonmaken. Plaatsen.Het glas in beton verschilt in alles van ge?brandschilderd glas en glas in lood. Het glasis dikker; doorschijnend, maar niet door-zichtig. Het licht dat er door valt, globaler,minder afhankelijk van wat er zich aan dehemel afspeelt. Het wordt langer vastgehou-den, geeft zich minder gauw, is constanter:meer wand dan raam.reli?f naar buiten: Pinksterkerk Heem-stede; 120 m2 in 19 panelen431Het glas in beton voegt aan de architectoni-sche taal een woord toe, zijn naam. Tussende mogelijkheden van open en gesloten zijnstaat het met zijn eigenschappen in.Open afgeslotenheid.Het teken, het symbool, de voorstelling die ervorm in kreeg, dient dit karakter niet aan tetasten. De schilder dient zich, door het mate-riaal dat hij h?nteert, bewust te zijn van dearchitectonische functie van zijn schepping.Hij dient zich te realiseren dat deze de zwaar-te, de vormelijke belangrijkheid moet heb-ben, eigen aan alle architectonische elemen-ten.In de enthousiaste blijdschap bezig te zijnin een groter geheel en er een functie in tevervullen, wordt vaak de betekenis van hetschilderkunstige beeld ongemerkt, dus onge-wild, opgeofferd. Dan komt, in de korte na-oorlogse ontwikkeling van het glas in beton,de nadruk te zwaar te vallen op de architec-tuur ervan. Het beeld wat erin vervat is,neemt zo geen andere plaats in dan hetvroeger-eeuwse architectonische ornament:de krul.Het ontworpen beeld of symbool heeft dande kracht verloren om iets mede te delenvan een innerlijke belevenis, die het beste,de mallen waarnaar het glas gehakt wordt; opritsen met een diamant;afhakken met een kaphamer op een smidsdoornonberedeneerbaar, gestalte kon krijgen in degekozen vorm.Dan wordt de vergissing begaan, dat wij inhet geheel van ruimten voor onze engelenen zonnebloemen een taak willen verove-ren, even belangrijk als deuren en ramen envergeten ze z? te maken dat men erdoor-heen een andere wereld kan bereiken.Bij het glas in lood werkt het lood grafisch;een zwarte, overal even dikke, moeizaamrechtblijvende, maar zich toch ook lui bui-gende lijn. Het beton daarentegen vormteen steeds van dikte wisselende, vinnigelijn, wordt vlak tussen kleurvlakken; het leidteen picturaal bestaan .Dat was dan in 1929 voor het eerst.... volgt de periode van de werktekeningDe bezoekers van de tentoonstelling vankerkelijke kunst in het Museum Galliera wa-ren verbaasd, onthutst zelfs, staat er inkrantenverslagen. Zij hadden zojuist kennisgemaakt met een nieuwe glazenierstechniek:het Mosaique fumineuse dat door LouisMa zet i ? re was ontworpen en uitgevoerddoor G a u din.Deze eerste verschijning van het glas in be-ton baarde door de heldere, brilliante, hevigekleuren zo'n opzien. Vormelijk leunde hetnog zeer tegen het glas in lood aan. In de-zelfde tijd maakte Dec 0 r c hem ent. ra-men die hij samenstelde uit in chamotte-vor-men gegoten glasgedeelten, tot ca. 4 cm dik,die eveneens met beton aan elkaar gezetwerden. Het heeft door de wat afgerondehoeken, vormen die onmogelijk te hakkenzouden zijn, en een wat stroperig oppervlak,een ander karakter.Het glas dat voor het hakken gebruikt wordt,komt van de fabrieken van St. Just (bij St.Etienne) in tegels van 20 x 30 cm2 met eendikte van ca. 2,5 cm en verkrijgbaar in onge-veer 400 kleuren, of van de fabrieken Bous-sois in platen van ongeveer 12 m2, iets dun-ner dan de tegels van St. Just, veel gelijkendop kristalbrut en verkrijgbaar in ongeveer 30kleuren, hoewel, naar men zegt, andere kleu-ken op bestelling te maken zijn. Maar 12 m2is nogal veel!het maken van de bekisting kan dan nog eeningewikkeld werk zijnDe 'manier' Decorchement wordt nog steedsgevolgd door de Verreries Val Saint Lambert.Zij leveren, naar ik meen, een soort lood-kristal, vrij zwaar, ca. 3,5 cm dik; een zijdevan de scherf vrij glad, de andere bewerkt.Het karton ervoor wordt door bemiddelingvan een Nederlands agent op de fabriekuitgevoerd.Een moeilijkheid van het glas in beton ligtverscholen in het betonwerk. Het maken vande bekisting kan een vrij ingewikkelde zaakzijn. Een goede betonfabriek die ingesteld isop het maken van vele elementen uit ??Abekisting, kan er soms moeilijk toegebrachtworden om in overweging te nemen op watvoor wijze een bekisting die maar een keerCemenI XVII (1965) Nr. 7? .. open afgeslotenheid . . ;als laatste fase van het geheel volgt dan hetplaatsengebruikt behoeft te worden, vervaardigdmoet worden. Het maken van bekistingen diezeer vaak moeten kunnen worden gebruikt,is een arbeidsintensief werk dat veel timmer-lui bindt en de kostprijs hoog maakt; de restkan door handlangers gedaan worden. Deverhouding vaklieden-handlangers is voorhet maken van veel stuks uit ??n mal lijnrechttegenovergesteld aan die bij het maken vanglas in beton.Het beste onthaal vindt de ontwerper bijeen betonfabriek die ingesteld is op het ma-ken van bijzonder werk. Soms ook bij eenavontuurlijk aangelegde aannemer, zoals dievan het stadhuis in Oostburg. Hij legde hetglas, op triplex geplakt, op een vlakke werk-Cement XVII (1965) Nr. 7het glas in beton verschilt in alles van gebrandschilderd glas en glas in loodvloer en hing de (uitermate lichte) bekistinger boven. Deze bekisting was samengestelduit alles wat er aan gebruikt hout op de bouwte vinden was. Toch is er door geen ander -hoe groot de onderneming ook zijn mocht -strakker en maatvaster werk geleverd.Onze glas in beton-kunst is jong in verge-lijking met het twaalf eeuwen oude gebrand-schilderde glas. Er zijn weinig voorbeeldenwaaraan we ons kunnen onlwikkelen. Dezevoorbeelden dienen we zelf Ie maken. Zozal een eersle raam onlslaan uit glas inlood-gedachten. Maar al spoedig zullenwe ervaren dat het moeilijk te behandelen,weerbarstige materiaal ons in onze beelden-keus zal beperken of onze vormverlangenszal afremmen.We leren dan dat niel alles mogelijk is opelke schaal. De weg die we nu zullen moe-len gaan, dient zich aan als een splitsing,zoals indertijd op de Zondagschool : links eenbrede en rechts een smalle, moeilijk begaan-baar. We moeten kiezen tussen decoratiefof niet, versierend of monumentaal.detail glas in beton-ornament, drie scholen-complex, Amstelveen433Versierend, vanuit de charme van het mate-riaal, ondergeschikt aan de architectuur,zoals ieder materiaal waarvan deze zich be-dient aan haar ondergeschikt is.Monumentaal als het werkstuk, stroef alshet is, een uiting mag zijn van een verklaringvan liefde en bewondering die gericht is totde hoge bedoeling die de mensen gemeenhebben (M u m f 0 r dl.Monumentaal wordt in het algemeen gekop-peld aan de begrippen groot, pompeus, sta-tig, indrukwekkend, voor de eeuwigheidbestemd!In een uitvoerige gedachtenwisseling tussenarchitecten en geleerden over begrippen'monument' en 'monumentaliteit', een discus-sie die plaatsvond in 1948, zei P a u I ss 0 n:. .. het woord monumentaal, afgeleid vancippus monumentalis, in de romeinse oudheideen aanduiding voor grenspost, kreeg laterde betekenis van gedenkteken; daarna datvan imposant gedenkteken, iets dat de eeu-wen moet trotseren, dat groots en indruk-wekkend moet zijn ..... .Voor ons heeft het meer een betekenis vaniets van blijvende waarde, geestelijk bezitvan de Gemeenschap.De ruimte die het monumentale uitbeeldt, iseen geestelijke ruimte. Het persoonlijk pers-pectief dat aan een geziene ruimte wordtmeegegeven, heeft hierin geen zin.Niet het ik is belangri;k en het waar ik sta,maar het wij en de sfeer om ons heen.Bovendien beelden ruimte en licht elkaar uit.ramen in de dagkerk vande St. Dominicuskerk,Rotterdamarch.: bureau Kraaijvangerfoto's: M. Douma/A'damAar! Klein/A'damDe in de foto's getoondewerken zijn uitgevoerd insamenwerking met H. en M.L 0 0 n t jen s.De ruimte krijgt vorm door licht en schaduw;het licht richting door de ruimte. In de glas-technieken kan het licht niet uitgebeeld wor-den; het wordt gebruikt, tot een hoger plangeheven, verhevigd.In ons glas in beton hebben wij te doen meteen ander soort ruimte dan een perspectivi-sche. Het is immers een ruimte die zijn bete-kenis krijgt van de architectuur waarvan heteen deel is, zoals de toon van een viooldraagkracht krijgt door de klankkast.Men kan hem plat willen maken, zoalsRol a n d Hol st dat wilde, door hem tebezelten met rechtop in het gelid staandevrouwen- of mannenfiguren. En profiel tegeneen vlak: de fond (de restruimten om de fi-... het ritme van de architectonische ruimte verhevigen ...; ramen in de dagkerk van de St. Dominicuskerk, Rotterdam434 Cement XVii (1965) Nr. 7I1het glas in beton voegt aande architectonische taal eenwoord toe: .. ziin naam;west-raam in de St. Domini-cuskerk, Rotterdamguren vormen een ornament). Maar opvullenis niet bevolkenlEen ruimte is iets, waarvan de maat voel-baar is.Hoe kan men van een ruimte die door geenperspectief wordt uitgebeeld, de maat voel-baar te maken, als de grenzen ervan nietbepaald zijn door licht en schaduw, nochdobr de ridJling van het licht?Een woestijn is als zodanig geen ruimte. Menverliest er het gevoel voor v??r en achter,voor links en rechts, voor tijd: een ruimtezonder maat. Een ruimte als deze kan alleenmerkbaar, merkwaardig worden door hem tebevolken; door beweging. De statiek vanRoland Holst bevolkt'niet. Zijn figuren vullen.Zij scheppen geen ruimte om zich heen, zijbewegen niet.Een voorttrekkende ruiterstoet in onze woes-tijn schept zo'n ruimte wel. Hij beweegt zichvoort, om zichzelf en om zich .heen een ruim-te vormend, die zin krijgt doordat hij zichstelt tegenover de ruimte die door hem wordtopgeroepen, de woestijn.glas-in-betonornamenten biihet drie scholen-complex,Amstelveenarch.: bureau MaaskantIn het naakt dat de trap afkomt, vano u c ham p, is zo'n beweging. Er is geenperspectief, geen trap zelfs, logisch aange-duid. Geen kleur die naar de horizon gaat.Toch is er een ruimte die noch met het naaktnoch met de trap iets van doen heeft. Hieris het neerdalen, het wonder van het gerit-sel van vrouwenbenen tot ruimte geworden.Deze rythmiek in het platte vlak van datschilderij is voor mij een van de weinige din-gen waaraan wij ons kunnen ontwikkelen.Cement XVII (1965) Nr. 7Glas in beton is: het ritme van de architectonische ruimte verhevigen,voelbaar maken, aanduiden in de ritmiek van? datgene in ons datom een vorm vroeg, door gebruik te maken van licht, zand en potas,en grind en kalksteen. En veel vuur.Het is een moeilijk werk; een heet werk.Maar het is geen man die niet tegen hitte kan, en die niet doet wat hijdoen kan met zijn handen en met materialen waaraan hij zijn hartverpand heeft.435