C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 246De plattegrond van de toren(ca. 1000 m2 groot, waarvan 850m2 effici?nt kantooroppervlak)bestaat uit twee in elkaar grij-pendecirkels,metnaarhetzuidentoe een rechthoekige uitbouw(fig. 2). Een centraal gelegen kern,die onder meer tien liftschachten,eentrappenhuisendiversearchief-ruimten omvat, levert de stabiliteit.De betonnen ruwbouw van detoren reikt tot een hoogte van172 m. Hierop staat een antenne-installatie van 30 m.F u n d e r i n gDe toren is gefundeerd op een2,20 m dikke betonplaat met eenoppervlak van 1280 m2. De fun-deringsplaatrustop151boorpalen? 880 mm, die tot 16 m in het ter-tiair staan. Alle palen zijn metvijzels voorbelast om achteraf zet-tingen te voorkomen.Voor het gehele complex (onder-grondse parkeergarage en toren)is in totaal 200 000 m3 grond ver-wijderd.B o u w m e t h o d i e kDe opdracht voor de ruwbouwwerd begin februari 1998 ver-strekt aan de bouwcombinatieHabau-Voest-Alpine MCE. Daar-aan voorafgaand was een jaar langintensief studie verricht naardiverse intelligente bouwmetho-den.Zoverkreegdebeoogdebouw-combinatie reeds in februari 1997de opdracht een zo dun mogelijkevlakke vloer te ontwikkelen, die terplaatse van de gevels geen onder-slagbalken zou behoeven.InsamenwerkingmethetInstitutf?rStahlbauvandeTUInnsbrucken de firma Hilti werd het `SlimFloordeck'-systeem ontwikkeld.Dit systeem bestaat uit stalenbalken en kolommen, met daaropeen geheel in het werk gestortebetonvloer (foto 3). De balken zijnbuigstijf met de kolommen ver-bonden; deuvels op de balkenzorgen voor een vaste verbindingmet de betonvloer.Het innovatieve vloersysteem isop ware grootte uitgetest op een45 m2 groot model. Na goedkeu-ring door de opdrachtgever is ditsysteem in het bestek opgeno-men. De constructie zorgt bijoverspanningen tot 6,50 m vooreen wezenlijk betere weerstandtegen doorbuiging en trilling dande gebruikelijke vloersystemen.Gietbouw zorgt voorwereldrecord aan de DonauMillennium Tower in WenenAan de `Handelskai' in Wenen verrijst momenteel de 202 m hoge MillenniumTower. Deze toren, goed voor 38000 m2kantooroppervlak, vormt een belang-rijk onderdeel van het `Zentrum Handelskai', een investering waarmee tweemiljard Oostenrijkse Schilling is gemoeid. Het totale project betreft verder derealisatie van woningen (37000 m2), handelsruimten (25000 m2) en onder-grondse parkeergelegenheid (1500 auto's). Het is opgezet volgens het `stad-in-een-stad-concept' (foto 1).Bij oplevering eind 1999 is de Millennium Tower het hoogste gebouw vanOostenrijk en neemt het in Europa de vierde plaats in. Meer nog dan met zijnhoogte slaat het gebouw alle records op het gebied van bouwsnelheid. In krapacht maanden werd de ruwbouw voltooid. Op zeker moment werd elke tweedagen een verdieping opgericht. Het belangrijkste bouwmateriaal was terplaatse gestort beton.1| Het Zentrum Handelskaiin wording langs de Donau2| Plattegrond van eenstandaard-verdiepingC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 2 47P l a n n i n gVolgens het contract kon op 4 mei1998 met de bouwplaatsinrich-ting worden begonnen. De eerstebetonstorten waren voorzien op18 mei; 31 december 1998 lag vastals einddatum voor de ruwbouw.Voor het realiseren van 50 ver-diepingen waren dus zevenmaanden bouwtijd beschikbaar!Op het kritieke pad lagen vooralde kernwanden en de vloeren vande 42 standaard-verdiepingen.Het was absoluut noodzakelijkdat per week twee verdiepingenzouden worden gerealiseerd. Ookdiende het optrekken van de kernlosgekoppeld te worden van debouw van de verdiepingsvloeren.De oplossing is gevonden in hetiedere dagseparaatoptrekkenvaneen halve kern en een halve ver-diepingsvloer (foto 4). Als gevolghiervan moest dagelijks 920 m2wand- en vloerbekisting wordenverplaatst, alsmede 24 ton wape-ningsstaal en 150 m3 betonworden verwerkt.I n r o o s t e r e nIn totaal werkten 120 mensen aande ruwbouw. De (in verband metlawaai) in Wenen toegestanebouwtijd, maandag tot en metvrijdag van 06.00 tot 20.00 uur,is speciaal voor dit project ver-ruimd tot 22.00 uur. Een belang-rijk argument hierbij vormde hetfeit dat de kern, die vier verdie-pingen voorliep op de overigeruwbouw, de vloeren nodig hadom gedurende de bouw stabiel teblijven.Een tweeploegensysteem lagvanwege de aard van de bouw-werkzaamheden niet voor dehand. De ter beschikking staandebouwtijd werd daarom zo uitge-nut, dat de verschillende partijenop verschoven tijden begonnendan wel eindigden. Simpelwegbegonnen de bekistingswerk-zaamheden 's morgens in allevroegte, terwijl het betonstorten's avonds laat pas werd be?indigd.Ook het gebruik van de tweebouwliften was strak geregeld. In??nliftwerduitsluitendmateriaalvervoerd; het vervoer van hetmateriaal van de diverse onder-aannemers stond op vaste tijd-stippen ingeroosterd. De anderelift was uitsluitend voor hetvervoer van personeel bestemd.L o g i s t i e kHetsnellebouwtempobrachtmetzich mee dat de bouwkraneniedere week verhoogd moestenworden. Door de bouwplaatsom-standigheden konden slechtstwee bouwkranen worden opge-steld. De kranen hadden eenreikwijdte van 45 m en een hijs-snelheid van 125 m/min bij eenlast van 15 kN.Het beton werd verwerkt meteen stationaire, elektrisch aange-dreven betonpomp, met eenmaximum-hoogtebereik van 200m. Hiertoe was besloten omdat??n kraan alleen al nodig was voordemontagevandecompletestaal-constructie. In ??n liftschachtwerd een 20 m hoge buiskolommet een van afstand bestuurbarebetonverdeelmast meegeklom-men, bevestigd op een aparteklimautomaat. Met een 28 mlange, vierdelige giek konden allebouwdelen van beton wordenvoorzien.De beperkte kraancapaciteit en dekorte bouwtijd stelden hoge eisenaan de flexibiliteit van de beno-digde bekisting, ontworpen engeleverd door Doka Oostenrijk.De bekisting voor de kern is opge-deeld in afzonderlijke delen vanhet type Doka MF 240 met SKE50 kliminrichtingen. De aldusverkregen automatische klimbe-kistingen konden onafhankelijkvan elkaar en van de kranenomhoog klimmen (standaard-verdiepingshoogte van 3,04 m).Daardoor kon een optimaal wape-ningsprogramma worden opge-steld.Omextraopslagcapaciteittecre?ren voor onder meer hetwapeningsstaal, waren de klim-automaten voor het trappenhuisen de archiefruimten aan debovenzijde voorzien van eenwerkplatform.De twee kernhelften werden metprefab-betonbalken aan elkaargekoppeld.V l o e r e nOm per week twee niveaus tekunnen klimmen, moesten ervoldoende bekistingstafels zijnvoor twee complete verdiepingen,alsmede stempels voor nog eenstwee verdiepingen. Na zes dagenkon dan een verdieping wordenontkist, waarna de stempelskonden worden aangebracht.Op de ene vloerhelft werden intwee dagen tijd de kolommen enbalken voor twee verdiepingenaangebracht.3| Blik op de kernbekistingen de opbouw van het SlimFloordeck-systeem4| De verdiepingsvloervolgt de kern op vierniveaus afstandC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 248Tegelijkertijd werden op deandere helft twee verdiepings-vloeren bekist en gestort (??n ver-dieping per dag). Dezelfde proce-dure werd vervolgens gedurendedag drie en vier op de tegenover-liggende vloerhelften herhaald.De werkploeg die de staalcon-structie aanbracht kon zodoendetelkens twee dagen ongestoorddoorwerken.De vijfde dag werd gereserveerdvoor het inlopen van alle moge-lijke vertragingen als gevolgvan onwerkbaar weer. De zesdewerkdag was bestemd voor demontage van de prefab betonnentrapelementen in de kern, hetophogen van de kranen en bouw-liften en het uitvoeren van repa-ratie- en onderhoudswerkzaam-heden.Voor de 190 mm dikke verdie-pingsvloeren zijn met Dokaflextafels trapeziumvormige bekis-tingselementen samengesteld van35 m2, compleet met stempels.Hiermee werd de vloer tussen dekolommen vervaardigd (fig. 5).Voor het gedeelte tussen debinnenkolommen en de kernis gebruik gemaakt van losseelementen van het Dokaflex 1-2-4systeem.Voor het transporteren van devloerbekisting is een speciale, 7 mhogeevenwichtshaakontwikkeld,waardoor op twee verdiepingentegelijk kon worden gewerkt(fig. 6).K o l o m m e nDe stalen kolommen in de bui-tenring bestaan uit een rondsta-len kern met daaromheen eenstalen mantel; de tussenruimte isvolgestortmetbeton.Debelastingop deze kolommen ( van ? 350 tot? 450 mm) bedraagt maximaal9000 kN.De kolommen in de binnenringvan ? 450 tot ? 500 mm) wordenveel geringer belast en bestaandaarom uit gewalste profielen,omstort met beton. Daarvoorheeft de aannemer speciale licht-gewicht kunststof kolombekistin-genontwikkeld,dielangmeegaanen eenvoudig zijn te hanteren.5| Indeling van de vloer-bekisting6| Vloerbekisting wordtmet transporthaak tweeverdiepingen omhooggebracht7| Buitenkolom v??r hetstorten8| Storten van SCC-beton9| Eind 1998: de ruwbouw isnagenoeg voltooidC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 1999 2 49Z e l f v e r d i c h t e n d b e t o nHet beton in de 6 m hoge stalenkolommen in de buitenring zouaanvankelijk door een stortpijpworden aangebracht en met eenstoktrilnaald worden verdicht.De 120 mm tussenruimte tussenstaalkern en buitenmantel werddaartoe groot genoeg geacht(foto 7). Nadat de wapeningbekend werd en vervolgens steedsmeer voorzieningen als afstand-houders en ankers moestenworden ingestort, bleek conven-tioneel betonstorten onmogelijk.Allerlei alternatieven, zoals spe-ciale mortels die vanaf de onder-zijde zouden worden ge?njec-teerd, bleken te duur of zoudentot onaanvaardbare vertragingleiden. Een nieuw proc?d? metzelfverdichtend beton (Self-Com-pacting Concrete, SCC) brachtuitkomst. Het SCC-beton werdmet kubels voorzien van een flexi-bele slang aangebracht (foto 8).Proeven wezen uit dat de vereistedruksterkteB60moeitelooswerdgehaald.C o n s t r u c t i e f o n t w e r p e nDe grote haast om dit project nogvoor het volgende millennium opte leveren, heeft de verschillendebouwpartners aangezet tot hetontwikkelen van nieuwe, inven-tieve bouwmethoden. Doordat deopdrachtgever in een vroegtijdigstadium ook de constructeur ende aannemer in het bouwteamheeft betrokken, is een ontwerptotstandgekomendatsneleneffi-ci?nt kon worden gerealiseerd(foto 9).Op plaatsen waar conventioneelbetonstorten onmogelijk was,bracht de toepassing van zelfverdichtend beton uitkomst. sHenk WapperomL i t e r a t u u r1. Karner, Anton, MillenniumTower. Zement+Beton, 1998 nr. 4.2. Pichler, Reinhard, Anwendungvon SCC auf der Baustelle.Zement+Beton, 1998 nr. 4.