O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBetontechnologiecement 2001 472De belangrijkste en misschienwel enige dagtaak van daklozenis wachten: wachten op onderdak,wachten op registratie, wachtenop eten. Tijdens het wachtengaan mensen vaak uit vervelingaan dingen frunniken en peute-ren. Op alle openbare plaatsenwaar mensen moeten wachten,zoals bushaltehokjes en treinwa-gons, worden er dingen onder-zocht, betast en gesloopt.Hierdoor hebben gebouwen enmeubilair voor daklozen hetzwaar te verduren. Een paar jaarna de oplevering zijn binnen-wanden aan nieuw stucwerk toe,moeten deurkozijnen en sanitairworden vervangen, krult marmo-leum van overmatig waterge-bruik op en zitten houten balie-en tafelbladen vol brandgaten vansigaretten. Opvangcentra zien erna verloop van tijd doorgaansarmoedig en beschadigd uit enreeds beschadigde elementenlokken vaak nog meer schade uit.Gebouwen en meubilair voordak- en thuislozen moeten daar-om in de eerste plaats praktischen vandaalbestendig zijn.M a t e r i a a l k e u z eDe keuze voor het meest geschik-te bouwmateriaal voor het opvang-centrum was snel gemaakt. In depraktijk blijken namelijk veelbouwmaterialen te kwetsbaar tezijn. Rigipswanden, bestaandeuit stalen profielen met aanweerszijden een of twee gipspla-ten, sneuvelen op plaatsen waardeurklinken de wanden raken.Deurklinkdopjes op de wand blij-ken niet afdoende te zijn en ver-dwijnen met deurklink en al inhet gat in de wand. Houten ofmet hout afgewerkte wandenzijn niet vandaalbestendig entevens brandbaar. Stucwerk, be-hang of muurverf op wanden blij-ken in de praktijk niet bestand tezijn tegen het geweld van schoen-zolen en stoelleuningen. Op der-gelijke wanden moeten daaromhouten of stalen stootbordenworden aangebracht. Wandendie zijn afgewerkt met kerami-sche tegels of metalen beplatingzijn eenvoudig schoon te maken,maar akoestisch niet geschikt enhebben vaak een kille en klini-sche uitstraling. Een gebouwmet een dergelijke uitstralingschiet zijn doel voorbij, aange-zien daklozen (de doelgroep) lie-ver buiten blijven slapen dan ineen kil en steriel gebouw vertoe-ven.Om niet alleen tijdens de opleve-ring, maar ook in de jaren daarnaeen representatief en intactopvangcentrum voor daklozen tehouden, is gekozen voor hetmateriaal beton. Beton is vandaal-bestendig en eenvoudig schoonte maken. Het kan in uiteenlo-pende vormen worden gemaakten is brandveilig. Verder is hetmooi en blijft het mooi.Om de betonnen elementen vanhun grauwe, grijze kleur te ont-doen is bij de keuze van degrondstoffen ook gebruikge-maakt van kleurstoffen (pigmen-ten). De betonnen elementenzijn dus door en door gekleurd.In tegenstelling tot wanden dieafgewerkt zijn met stucwerk ofbehang, blijft bij beschadigingvan het gepigmenteerde beton dekleur van het element in hetzicht. Hierdoor blijven wandenen kolommen er netjes uitzienen zal de ruimte een minder be-schadigde en armoedige indrukgeven.B a s i s o n t w e r pDe nachtopvang, het openbaredouche- en toiletgebouw en hetparkbankje zijn volledig vervaar-digd van beton (foto 1). Het zit-Gekleurd beton voor daklozenir.ing. A.W.M. Valkonet, Dieben ter Haar van Ling architecten, Eindhoven*)*) De auteur is op 10 november 2000 afgestudeerd aan de Technische Universiteit teEindhoven, faculteit Bouwkunde, Capaciteitsgroep Architectuur.Afstudeercommissie: prof.ir. H. Ruijssenaars, dr. J. Boomgaard en ir. R. Brodruck.Begeleiding Beamix Holding B.V.: ing. A. Brink, Ch. Verwijmeren en W. in `t VeenAan de Technische Universiteit te Eindhoven, faculteit Bouwkunde is AndreaValkonet recent afgestudeerd op het ontwerp van een nachtopvang, eenopenbaar douche- en toiletgebouw en een parkbankje voor daklozen. Bij demateriaalkeuze voor de gebouwen en het meubilair speelt gekleurd beton eenhoofdrol. Noviteit hierbij is het gebruik van een scanner en software die opbasis van een kleurmodel een bijpassende betonsamenstelling bepaalt.1 | Blauw element van douche- en toiletgebouw (model 1:20)In het openbare douche- en toiletgebouw zijn kwetsbare deuren weg-gelaten. Om de privacy te waarborgen is het sanitaire gebouwtje volledigopgebouwd uit betonnen scheidingswanden. Een 1,4 m breed blauwbetonnen element vormt de scheiding tussen het urinoir en het toiletvan het douche- en toiletgebouw. Het blauwe element is voorzien vantwee grote sparingen waarin het toilet en een wastafel zijn onder-gebracht.O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eB etonte ch n o l o g i ecement 2001 4 73vlak van het betonnen parkbank-je is afgewerkt met houten delen(foto 2). In het betonnen douche-en toiletgebouw zijn kwetsbaredraaiende delen (deuren enramen) weggelaten. Het gebouw-tje is volledig opgebouwd uitscheidingswanden en betonnenpanelen. De draagconstructie enscheidingswanden van de nacht-opvang zijn volledig vervaardigdvan prefab beton. Om de nagalm-tijd in de nachtopvang te verklei-nen zijn de betonnen vloerenafgewerkt met houten delen enzijn akoestische plafonds aange-bracht. In de betonnen wandenzijn stalen profielen ingestort diede vandaalbestendige kozijnenvormen voor de houten deurenen glazen ruiten.Voor het bepalen van de kleurenvan het beton is het in 1922gemaakte schilderij `ScheidungAbends' van beeldend kunstenaarPaul Klee gebruikt (foto 3). Hetschilderij is opgebouwd uit twaalfhorizontale stroken die van don-kerblauw via violet, wit, geel naaroker verlopen. In het schilderijzijn de drie primaire kleurenmagenta, cyaan en geel en hunmengvormen aanwezig. Donker-blauw is hier complementair aanoker en violet is complementairaan geel.K l e u r s t e l l i n gBij Beamix Holding B.V. teEindhoven is een afbeelding vanhet schilderij met een kleuren-spectrometer ingescand. Elkekleur is met verschillende kleur-recepten te benaderen. Zo kanmen zowel de kleurkwaliteit alsde grondstofkosten optimalise-ren. Tevens is het mogelijk wij-zigingen aan te brengen in hetrecept, waardoor een anderekleur ontstaat. Figuur 4 toont eenvoorbeeld van een ingescandekleur (target) en het bijbehoren-de recept (recipe). Aan de linker-zijde van het scherm staat deingescande kleur en daarnaast dekleur van het gevonden receptafgebeeld.2 | Gele parkbank (model 1:10). Het 3 m brede zitvlak van de betonnen parkbankjes isafgewerkt met houten delen. Regenwater wordt onder de houten delen afgevoerd.Een dakloze kan op de bank liggen en zijn bagage binnen handbereik leggen.Het betonnen bankje is geschakeld aan een massief nachtkastje.3 | Schilderij Paul Klee (ingelijst in MDF) en betonschilderij Beamix (inge-lijst in betonplex). De twaalf verkregen betonrecepten zijn gebruikt voorhet maken van een identiek mortelschilderij van `Scheidung Abends'.Voor het schilderij is als basismengsel cement en zand gebruikt, voor degele bank en het blauwe element is grind aan het basismengsel toege-voegd. Dit verklaart waarom de bank en het element iets donkerder vantint zijn dan dezelfde kleuren in het schilderij.4 | Afbeelding van scherm computer / scanner met target en recipeO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBetontechnologiecement 2001 474De toegepaste kleurstoffen zijnmetaaloxyden. Door de kleurstof-fen zwart, wit, rood, geel, groenen/of blauw (fig. 5) in de juisteverhoudingen door het productte mengen, kunnen uiteenlopen-de betonkleuren worden verkre-gen. Kleurstoffen mogen de kwa-liteit van het eindproduct nietaantasten. Daarom wordt de toe-voeging van kleurstoffen beperkttot een maximum-percentagevan de cementhoeveelheid. Eenrichtlijn hiervoor is 10%. Dit zalproefondervindelijk moeten wor-den vastgesteld. De kleurstoffenworden niet door het cementen/of kalk aangetast en zijnlichtecht. Na verharding van hetcement zijn de kleurstoffen eendeel geworden van de cement-steen.Naast de toe te passen kleurstof-fen heeft het cement een groteinvloed op de uiteindelijke kleurvan het beton. Afhankelijk vande gewenste kleur zal grijs danwel wit cement worden toegepast.Aangezien cement het grootstebestanddeel van het fijnaandeelin het mengsel is, zal het betonnooit intens blauw of fel roodworden. De kleur zal altijd eenpastel kleurtoon houden.Iedere kleur heeft zijn prijs. Dekleurstoffen zwart, rood en geelzijn relatief goedkope kleurstof-fen. De kleurstoffen wit, groenen blauw zijn respectievelijktwee-, acht- en twintigmaal duur-der dan de eerder genoemdekleurstoffen. De kleurstoffengroen en blauw zijn zeer prij-zig, omdat deze metaaloxyden(chroom en kobalt) moeilijk teverkrijgen zijn. Gebleken is ech-ter dat elke kleur via uiteenlo-pende recepten te maken is endat het gebruik van de kleurstof-fen groen en blauw vaak omzeildkan worden.Gekleurd beton is duurder danstandaard grijs beton zonderkleurstoffen. Daar staat echtertegenover dat de betonnen ele-menten niet meer afgewerkt hoe-ven te worden met betimmerin-gen, stucwerk of andere wandbe-kleding. De gekleurde betonnenelementen zijn immers draag-constructie, scheidingswand enbehang tegelijk.B e l e v i n gOngeveer de helft van de dak-lozen lijdt aan fobie?n (extremeangsten) en sociale angsten(angst voor anderen en toekom-stige zaken). Het gros van dedaklozen is huiverig en bangvoor onbekende zaken. Een op-5 | Kleurstoffen (zwart, wit,groen, blauw, geel, rooden terracotta), zevenstuks (bakjes)6 | Twaalf kleuren in drogevorm (bakjes)7 | Twaalf kleuren, beton-stavenO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eB etonte ch n o l o g i ecement 2001 4 75vangcentrum voor daklozen moetdaarom makkelijk toegankelijken overzichtelijk zijn. Het isnoodzakelijk dat het binnenko-men in de nachtopvang voor dedakloze volgens een strak sche-ma gebeurt. Er mag geen twijfelzijn over waar de bezoeker vanhet daklozencentrum naar toemoet worden geleid. Daarommoet de ruimtelijke indeling eninrichting een dwingende routingvoorschrijven die de daklozemoet afleggen zonder dat hij zijnorientatie in het gebouw kwijt-raakt.Kleurgebruik heeft een belang-rijk aandeel in de helderheid enoverzichtelijkheid van een ge-bouw. Het op de juiste maniergebruiken van kleuren draagt bijaan de ori?ntatie en de belevingin een gebouw. Voor de nachtop-vang, het douche- en toiletge-bouw en het parkbankje zijndaarom vaste afspraken gemaaktvoor het gebruik van de twaalfontwikkelde betonkleuren (fig. 6,7 en 8). Alle verticale elementen,zoals wanden en kolommen,hebben een blauwe of violettekleur gekregen en alle horizonta-le elementen, zoals bankjes enbalies, hebben een gele kleurgekregen. Hoge elementen heb-ben een donkere kleur gekregen,lage elementen een lichte kleur.Het belangrijkste gekleurde be-tonnen element in de nachtop-vang is een donkerblauwe wanddie alle voor daklozen toeganke-lijke ruimten, zoals wachtruimte,intakebalie, sanitaire ruimten,trappen, lift, slaapkamers en eet-zaal, in de juiste volgorde metelkaar verbindt. De dakloze vindtzijn weg door het gebouw dooreenvoudigweg de wand te vol-gen. De blauwe wand loopt overalle verdiepingen door en is hetherkenningspunt in het gebouw.In het douche- en toiletgebouw iseveneens een dergelijk structure-rend element aangebracht: een1,40 m breed blauw betonnenelement vormt de scheiding tus-sen het urinoir en het toilet. Indit blauwe element zijn in nissenhet toilet en de wastafel verwerkt.R e s u l t a t e nHet gebruik van gekleurd betonvoor de nachtopvang, het douche-en toiletgebouw en het park-bankje is in meerdere opzichtengeslaagd. Door de heldere struc-tuur en het doelmatig toepassenvan kleuren is het bewegen vande daklozen in de nachtopvangen het douche- en toiletgebouweenvoudiger geworden. De ge-kleurde betonnen elementendragen sterk bij aan de ori?ntatieen de beleving van de daklozenin het gebouw. Dit geeft eengevoel van zekerheid en vertrou-wen en leidt uiteindelijk tot min-der stress en frustraties. Het ge-bruik van gekleurd beton garan-deert tevens gebouwen en meu-bilair die door de jaren heenrepresentatief en intact blijven.De betonnen elementen zijnimmers vandaalbestendig eneenvoudig schoon te maken,waardoor de daklozeninstellinger tot lang na de oplevering net-jes uit blijft zien.Het bepalen van de betonkleurenmet de kleurenspectrometer iserg succesvol gebleken. Het toe-passen van de kleurenspectro-meter voorkomt tijdrovend expe-rimenteren met plastische beton-monsters om het recept van degewenste kleur van een uitge-hard betonmonster te bepalen.Omdat een plastisch betonmon-ster qua kleur sterk afwijkt vaneen uitgehard betonelement, zijnvaak meerdere experimentennodig om de gewenste kleur methet bijbehorende betonrecept teverkrijgen. Aangezien elk beton-monster een dag nodig heeft omuit te harden, kan men zich voor-stellen dat deze werkwijze ergtijdrovend is. Met de kleuren-spectrometer daarentegen zijnop eenvoudige en effici?nte wijzeafbeeldingen van een gewenstekleur in te scannen, waarna directop het scherm het bijbehorendebetonrecept verschijnt. Deze be-tonrecepten kunnen tevens wor-den gewijzigd.De resultaten van de gemaakterecepten zijn verbluffend. In kor-te tijd zijn betonnen schaalmo-dellen van een geel parkbankjeen een blauw element van hetdouche- en toiletgebouw gemaakt.Tevens is een betonnen replicavan het schilderij `ScheidungAbends' gemaakt, waaraan menkan zien dat de kleuren van hetorginele schilderij met gepig-menteerd beton zeer nauwkeurigzijn benaderd. 8 | Kleuren bank en ele-ment droge vorm(bakje) en betonstaaffoto's: Marcel vanKerckhoven, TilburgM o r t e l k l e u r e nBeamix Nederland B.V. voorziet zowel de professio-nele- als de doe-het-zelfmarkt in de behoefte aan con-structiemateriaal, waaronder de droge mortelpro-ducten: betonmortel en metselmortel. Het bedrijfheeft in de loop der jaren een aantal mortelproduc-ten op kleur ontwikkeld. In de productgroepen beton,mortel voor metselwerk (metsel-, voeg- en lijmmor-tel) en tegelmortel is ge?xperimenteerd met kleurstof-fen. Dit heeft inmiddels een enorme hoeveelheidmortelkleuren opgeleverd. Architecten en aannemerskunnen uit de collectie een mortelkleur kiezen die bijhun metselsteen past. Het gebeurt echter ook vaakdat voor een klant een speciale mortelkleur wordtontwikkeld. Door de kleur van bijvoorbeeld eenmetselsteen met een kleurenspectrometer in te scan-nen, kan de toe te passen mortelsamenstelling voorde gevraagde kleur worden vastgesteld.