C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2001 732In het vernieuwde stadhuis moes-ten de bestuurlijke en represen-tatieve diensten en functies wor-den gehuisvest, zoals raadszalen,trouwzalen, werkkamers voorburgemeester en wethouders ende fractiekamers; dit alles op eenbruto-oppervlakvancirca6600m2(foto1).Bovendienwaseenkeldervoor een openbare fietsenstallingvoorzien.Onder een groot deel van hetcomplex bevinden zich de voorUtrecht karakteristieke werfkel-ders, die deels een horecafunctiehebben. Tijdens de gehele bouw-periode moest de bedrijfsvoeringhiervanongestoorddoorgangkun-nen vinden.B o u w k u n d i g o n t w e r pDe opgave was de verscheiden-heid aan historische gebouwenwaaruit het stadhuis bestond, aan-een te smeden tot een samen-hangend geheel. Daarbij mochthet historische karakter niet wor-den aangetast.Het complex omvat bouwdelen inleeftijd vari?rend van 5 eeuwentot 65 jaar. Het hoofdgebouw, ge-legen aan de Stadhuisbrug, heefteen neoclassicistische stijl, com-pleet met zuilen en een timpaan.De laatste grote verbouwing enuitbreiding dateert uit de jaren1934-1935, toen onder meer hetgebouw Burgerzaken werd gere-aliseerd. Hiermee was het carr?,gevormd door de Ganzenmarkt,Stadhuisbrug, Korte Minderbroe-dersstraat en Oudkerkhof, geslo-ten.Miralles heeft de overzichtelijk-heid vooral kunnen verbeterendoor veel van de bij eerdere ver-bouwingen aangebrachte toevoe-gingen weer te verwijderen. Doorhet slopen van het gebouw Bur-gerzaken ontstond aan de achter-zijde van het stadhuis een plein,waaraan de nieuwe ingang konworden gesitueerd.Het ontwerp kenmerkt zich ver-der door een grote verscheiden-heid aan materialen, waarin ookbeton en schoonbetonwerk eenprominente rol vervullen. Voor-beelden zijn vooral de entreepar-tij aan de Ganzenmarkt en dedaarachter gelegen entresolvloer,die toegang verleent tot de Raad-zaal. Hier is een nieuwe beton-constructie verweven in het be-staande historische gebouw.Stadhuis UtrechtEenheid in verscheidenheiding. F.G. Schreuders en ing. E.J. van Eden, Pieters Bouwtechniek, UtrechtHet Utrechtse Stadhuis is een aaneenschakeling van historische gebouwen, in de loop der eeuwen succes-sievelijk bij elkaar gevoegd. Als geheel bood het stedenbouwkundig een interessante aanblik, maar func-tioneel toonde het weinig samenhang. Allerlei aanpassingen en verbouwingen hadden daarbij het stelselvan gangen en kamers er niet overzichtelijker op gemaakt. Toen het Utrechtse gemeentebestuur enkelejaren geleden tot een vergaande renovatie besloot, was dat meteen de gelegenheid iets aan die overzich-telijkheid te doen. De Spaanse architect Enric Miralles kreeg in 1997 de opdracht een ontwerp te makenvoor de verbouwing.1 | Het gerenoveerdeStadhuis van Utrecht invogelvluchtfoto: Your CaptainLuchtfotografieStadhuisbrugGanzenmarktKorteMinderbroedersstraatC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2001 7 33Lopen we vanuit de entree over deentresolvloer richting Raadzaal,dan gaat deze over in een houtenvloer, die wordt gedragen dooreen zogenoemde `Flitch-beam'constructie. Dit is een traditioneleconstructie die bestaat uit tweehouten balken waartussen eenzwarestalenstripgeklemdzitmetbouten. Op deze wijze wordt eenbrandveilige, stijve constructieverkregen. Dit systeem wordt inAngelsaksische landen reeds de-cennialangtoegepast(foto2,fig.3).De Raadzaal is vanzelfsprekendhet hart van het gebouw. In dezezaal is tevens een stuk geschiede-nis leesbaar van de diverse ver-bouwingen die hebben plaatsge-vonden in de afgelopen drieeeuwen (foto 4). De architectwenste de Raadzaal tweemaal zohoog te maken. Dit is gerealiseerddoor de bestaande houten balkente handhaven en te integreren ineenhoutenwindliggerdietegelijkde vrijstaande gevel steunt.Al deze nieuwe constructies zijngefundeerd op de bestaande,massalemetselwerkfunderingen,die daartoe vooraf eerst op draag-kracht en deugdelijkheid moes-ten worden gecontroleerd.NieuwbouwOp een deel van het door de sloopvan het Administratiegebouwvrijgekomen gebied is nieuw-bouw gerealiseerd. Dit bouwvo-lume is gedeeltelijk boven dewerfkelders gelegen, wat conse-quenties had voor de funderings-wijze. Een trappenhuis en lift-schacht zijn gebouwd op eenbetonnen overkluizing.De betonnen draagconstructie inhet nieuwbouwgedeelte is gedeel-telijk zichtbaar gebleven. In hethoofdtrappenhuis, dat de oud-bouw verbindt met de nieuw-bouw, is afwisselend gebruikge-2-3 | De `Flitch beams' ter ondersteuning van de houten vloer van detussenverdieping (vide). Deze uit Engeland afkomstige constructiebestaat uit een staalplaat die aan beide zijden wordt omsloten dooreen houten balk. Zowel ten aanzien van sterkte als doorbuiginghebben beide onderdelen een constructieve functie. Het constructieveaandeel van de houten balken ten opzichte van de staalplaat is circa1:2. Een L- vormige, in het werk gestorte betonwand ondersteunt deFlitch beams en daarmee de tussenverdieping, inclusief betonnenbordesvloer4 | De raadzaal; oude murenen balken zijn in hetzicht gelatenfoto: Christian RichtersC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2001 734maakt van treden van prefabbeton, hout en staal (foto 5, fig. 6)De gebogen gevels van de nieuw-bouw bestaan uit cirkelsegmen-ten, waarvan de middelpuntenper verdieping niet samenvallen.Hierdoor ontstonden overstek-ken met een verlopende uitkra-ging. Deze overstekken wordenondersteund door uitwendig ge-plaatste kolommen (fig. 7, 8).Opmerkelijk aan deze kolommenis, dat zij opgebouwd zijn uitbeton met een stalen verlengstuk.De verbindingen tussen staal enbeton zijn geschematiseerd alseen scharnier. Om een stabieleconstructie te krijgen zijn destalen verlengstukken uitgevoerdals grote `winkelhaken', die hori-zontaal tegen de bovenliggendeverdiepingsvloer zijn afgesteund.Mede door de grote diversiteit aanconstructiematerialen en de ge-compliceerde geometrie is eengebouw ontstaan met vele verras-singen.O n t w e r p p r o c e sHet ontwerpteam was samenge-steld uit architect, opdrachtgeveren adviseurs (bouwkosten, instal-laties, regelgeving en construc-ties). Nadat de architect de grotelijnen van het ontwerp had vast-gesteld, is enige tijd besteed aanhet in kaart brengen van de be-langrijkste items in het ontwerp,waarbij steeds alle vakdisciplineshun inbreng hebben gehad.Een bijzondere rol hierbij speeldede kostendeskundige, die elkeontwerpwijziging direct analy-seerde en daarbij ruwweg de kos-tenconsequenties aangaf.Hetgecompliceerdeontwerpwerddoor de architect gevisualiseerdmet maquettes (schaal 1:50).Iedere ontwerpwijziging werddaarin meteen verwerkt. Dezemaquettes (foto's 9 en 10) zijnlater in de besteks- en uitwer-kingsfase van cruciaal belanggeweest om een goed inzicht teverkrijgenindegeometrievanhetgebouw. Zelfs timmerlieden had-den af en toe een deelmaquetteter beschikking om hun werkadequaat te kunnen verrichten.In de besteksfase is een Neder-landse co-architect ingeschakeldom de gedetailleerde uitwerkingen de implementering van hetBouwbesluit zeker te stellen.V o o r b e r e i d i n g s p r o c e st e k e n w e r kVoor een dergelijk renovatiepro-ject is een goed matenplan van debestaande gebouwen een eerstevereiste. De bestaande situatie isvolledig digitaal ingemeten en optekening gezet. Deze digitalebestanden zijn vanaf het begin-stadium (schetsontwerpen) hetuitgangspunt geweest voor alletekeningen.DedoorMirallesaan-geleverde tekeningen zijn doorhet tekenbureau van INBO Advi-seurs te Woudenberg uitgewerkttot bestekstekeningen met de bij-behorende bouwkundige details.De constructieve bestekstekenin-gen en -details zijn in een samen-werkingsverband tussen PietersBouwtechniek Utrecht en OveArup & Partners te Madrid uitge-werkt.Inbesteksfasewasmetbetrekkingtot de nieuwbouw alles bekend.Dat gold echter niet de construc-tie van de bestaande gebouwen.Deze gebouwen waren namelijktot kort voor aanvang van het werknog in gebruik. Een uitgebreidonderzoek naar de bestaande con-structie kon derhalve pas plaats-hebben n? de aanbesteding. On-zekerheden omtrent de bestaandeconstructie zijn in het bestekafgedekt door daarin een extrahoeveelheid constructiestaal op tenemen.5 | In het hoofdtrappenhuisis afwisselend hout, staalen beton toegepastfoto: Christian Richters6 | De 1,5 tot 2,3 m uitkragende traptreden in het hoofdtrappenhuis zijn door staalplatenmet aangelaste ankers en uitstekende draadeinden aan de betonwand verankerddoorsnede500 300verbinding trap-wand3000stalen plaatdik 25 mmdik 20 mmstalen plaatstekanker M24krimparme mortelC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2001 7 357-8 | De wandoverstekken van de nieuwbouw worden ondersteund doorstaal-betonkolommen. Deze `gestapelde' kolommen aan de buitenzijdevan de gevel ondersteunen de vloervelden van de verdiepingen.De vloervelden zijn vastgestort aan een betonnen borstwering, die opzijn beurt momentvast is bevestigd aan de stalen kolom. Om te groteverticale vervormingen in de borstwering te voorkomen zijn de stalenkolommen aan de bovenzijde horizontaal bevestigd aan de boven-liggende vloer. Enkele stalen kolommen worden aan de bovenzijdegesteund door het houten dakvlak met unidek dakelementen.Ten behoeve van het opnemen van de horizontale belastingen uit destalen kolommen is het dakvlak als `schijf' uitgevoerd. Alhoewel dekolommen gedeeltelijk zijn volgestort met beton is het niet noodzake-lijk te voldoen aan brandwerendheid. Bij brand zorgt de aanwezigheidvan een secundaire constructie voor de afdracht van de belastingen.verplaatsingen in mmC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2001 736WerktekeningenOp verzoek van de aannemerzijn alle werktekeningen gemaat-voerd aan de hand van een twee-dimensionaal co?rdinatenstelsel.Elk hoekpunt van de betoncon-structie, middelpunt van eenboog en hartmaten van kolom-men zijn met x- en y-co?rdinatenop de plattegronden vastgelegd.Tevenszijnopverzoekvandeaan-nemer de betontekeningen digi-taal aan de maatvoerder verstrekt.Meteentheodolietzijndeopteke-ning vermelde co?rdinaten in hetwerk gemarkeerd. Deze maniervan maatvoeren is door de aanne-mer als zeer snel en praktischervaren. Een nadeel van dezemethode is echter dat de controleop de maatvoering zonder com-puter niet mogelijk is. De werk-voorbereider heeft hier dus geen`grip' op.D e u i t v o e r i n g s f a s eDe nieuwbouw en de verbouwin-gen in het bestaande deel zijngelijktijdig gestart. De gecompli-ceerde verbouwing in het be-staande deel liep al snel enige ver-traging op. De aaneenschakelingvan de bestaande panden dooreengebogengangpartijmetzicht-bare leidingschacht, vergde veeldoorbraken van woningscheiden-de muren. Een dergelijke op-eenvolging van in verschillendeperioden opgerichte gebouwenlevertevenzoveleverschillenopinvloerniveaus, plafonds, overspan-ningsrichtingen, kwaliteiten endiktes van metselwerk, dwars-wanden enz.Op verzoek van de gemeentelijkekunsthistoricus zijn enkele be-staande plafonds behouden en inhet zicht gelaten. Vooral op dezeplaatsen is de constructie zorg-vuldig aangebracht en wegge-werkt.Om tot een werkbare situatie tekomen bleek het (achteraf) nodigelke wand volledig uit te tekenen.Het spreekt voor zich dat er ge-durende het gehele bouwproceszeer intensief overleg is ge-weest tussen INBO en de project-architect van het bureau vanMiralles.Wegens de aanwezigheid van veleronde, schuine en gebogen vor-men zijn alle wanden, vloeren enbalken van zowel renovatie alsnieuwbouw uitgevoerd in tradi-tionele bekisting. Projectgegevensopdrachtgever:Gemeente Utrechtarchitectonisch ontwerp:Enric Miralles en Benedetta Tagliabueuitvoerend architect en directie:Inbo adviseurs, Woudenbergconstructeur:Pieters Bouwtechniek, Utrechtaannemer:Bouwcombinatie Boele & Van Eesteren/Bouw- en Aannemingsmij. Woerden,Rijswijk11 | Een kolom in het midden van de vergaderruimte op de beganegrond was niet gewenst. De constructieve oplossing hiervoorbestaat uit twee elkaar kruisende betonbalken, resp. 9,6 en 12m lang, die de uit de verdieping afkomstige kolom ter plaatsevan de kruising ondersteunen.9-10 | De architect visuali-seerde zijn ontwerpmet maquettes, zowelvan exterieur alsinterieur