themaEen bijzonder, gewoon project720114themaEen bijzonder,gewoon projectIntegrale samenwerking in traditioneel besteksprojectInhetcentrumvanDenHaagwordtgebouwdaaneennieuwe,indrukwekkendeaanvullingopdeskyline:hetonderkomenvoorhetministerievanVeiligheidenJustitieenhetministerievanBinnenlandseZakenenKoninkrijksrelaties(JuBi).Hetprojectwordt,ondankseentraditionelecontractvorm,geken-merktdooreenintegralesamenwerking.DeredactiesprakmetMarcvanNoort,projectmanagervandeRijksgebouwendienst,enPietReijnen,projectdirecteurJuBiBV.HistorieHet project kende een lange aanloop met veel bezwaarprocedu-res. Op de plek waar de twee 140 m hoge torens voor de tweeministeries worden gebouwd, stond vroeger het wooncomplex`De Zwarte Madonna'. In 2001 werd besloten dit gebouw uit1985, ontworpen door architect Carel Weeber, te slopen. Desloopwerkzaamheden begonnen uiteindelijk op 6 juni 2007.Het oude onderkomen voor de twee ministeries, die al sinds dejaren 70 samen zijn gehuisvest, was toe aan een grootschaligerenovatie. Bovendien bleken de twee oude torens, vanwege deopbouw als cellenkantoor, niet meer geschikt voor modernekantoorconcepten. Ook de gemeente had problemen met depanden. Marc van Noort: "Ze dateerden uit de jaren 70 enEen bijzonder, gewoon project 72011 5waren op een negatieve manier bepalend voor het stadsgezicht.In samenspraak met de gemeente zijn we gaan kijken of en hoewe nieuwbouw konden inpassen in het gebied dat wordtomsloten door de Zwarteweg, het Spui, de Schedeldoekshavenen de Turfmarkt. Daar is het project Wijnhavenkwartier uitvoort gekomen."De nieuwbouw van de ministeries is fase 1a van het Wijnha-venkwartier. Dit deel is het hoogtepunt in de ontwikkeling vanDen Haag Nieuw Centrum en moet een grote bijdrage leverenaan een levendige binnenstad met een aantrekkelijke mix vanwonen, werken, cultuur, winkelen en horeca. Het plan vormt delogische schakel tussen het vernieuwde Centraal Station en hetSpuikwartier (fig. 2). Fase 1b is het project De Kroon, een125 m hoge woontoren naast de nieuwbouw voor de tweeministeries. Dit gebouw is inmiddels gereed. Fase 2 behelst deherontwikkeling van de twee oude panden van de ministeries.Dit plan is nog in ontwikkeling door de gemeente.ContractDe nieuwbouw voor de twee ministeries is als traditioneelbesteksproject op de markt gebracht. Van Noort: "Dat is een vande bijzondere aspecten aan het project. Wij laten zien dat tradi-tioneel bouwen nog steeds goed kan gaan. Dat in een tijd datPPS en Design & Build duidelijk de voorkeur hebben, zeker bijde Rgd." In de tijd dat de eerste schetsen zijn gemaakt, in 2000,kwam PPS nog niet voor in de gebouwensector. Nu is datanders. "Op dit moment zou een project met een dergelijkeomvang zeker als PPS worden uitgevoerd. De keuze voor eentraditioneel bestekswerk had ook te maken met de planning. Devoortgang werd in die fase erg gehinderd door diverse procedu-res. We konden twee dingen doen: wachten of het ontwerp toteen niveau brengen waarbij je het zorgvuldig in de kast kuntzetten. We hebben voor dat laatste gekozen. Voordeel was dathet bestek helemaal af was toen de procedures waren afgerond."Het ontwerp van de ministeries is van de hand van de DuitseProf. Hans Kollhoff Architekten. De keuze viel, na een prijs-vraag onder 7 architectenbureaus, op dit bureau omdat het planzo goed rekening hield met inpassing in de stad.Architect en adviseurs werden in 2003 geselecteerd. De aanbe-steding was pas in oktober 2007. Van Noort: "Dat was in de11 In het centrum van Den Haag wordtgebouwd aan een nieuwe, indrukwekkende aanvulling op de skylinefoto: Anton van Daal FotografieFacts & figureslocatie Turfmarkt Den Haagtotale oppervlakte 131 583 m2BVOrijwielstalling 1038 m2; 866 plaatsenparkeervlakken 6802 m2; 190 parkeerplaatsen auto'sen 28 parkeerplaatsen motorencommerci?le ruimte 2100 m2expositieruimte BG 1412 m2aantal bouwlagen 41; 2 bouwlagen ondergronds,10 bouwlagen in de laagbouw,28 bouwlagen in de torens en1 dakopbouwaantal werkplekken 4050hoogte torens 140 m + 6 m dakopbouwhoogte laagbouw 41,7 m (tot 10e verdieping)aantal bouwkranen 5geplande oplevertijd december 2012geplande bouwmaanden 49Een bijzonder, gewoon project6thema2 Het Wijnhavenkwartier wordt omslotendoor de Zwarteweg,het Spui, de Schedeldoekshaven en deTurfmarkt3 Artist Impression vande twee ministeriesbron: Prof. Hans KollhoffArchitekten4 Er is een aantal slimme oplossingenbedacht zoals degevelklimsteigerwe regelmatig zaken mee doen. Waar we zeker van wisten datdie het aankonden. We hebben voor een aantal onderdelen welge?ist dat die co-makers ook een combinatie vormden.Daarmee verlaag je het risico."Ook intern zijn de nodige slimme oplossingen bedacht. Zowordt een gevelklimsteiger toegepast, een van de idee?n vanReijnen (foto 4): "Het was een behoorlijk risico. Als het niethad gewerkt hadden we met een kapitaalvernietiging te makengekregen van zo'n 6 miljoen. Als je zoiets doet moet je er danook van overtuigd zijn dat het lukt. Gelukkig blijkt het goed tewerken. Dat komt ook door de goede voorbereidingen met dejuiste partijen."Van Noort: "Die goede voorbereiding is kenmerkend voor hethele project. Het is echt het halve werk. In het begin leek hetsoms wat overdreven maar aan het eind blijk je gewoon faal-kosten te kunnen besparen."hoogconjunctuur, voor opdrachtgevers een moeilijke markt.Het was bovendien een complex project op een postzegelloca-tie. Niet alle bouwers konden dat aan. Uiteindelijk hadden weslechts ??n inschrijving: Bouwcombinatie JuBi. Helaas lagenbudget en inschrijving te ver uit elkaar. Het was, zoals we datnoemen, een niet-passende aanbesteding."In theorie had Rgd toen opnieuw kunnen aanbesteden. Er werdechter gekozen met de bouwcombinatie verder te gaan en hetproject te optimaliseren. Dit mede gezien de goede ervaringendie Rgd had met deze combinatie bij het project Westraven inUtrecht. Van Noort: "We zijn toen dus toch wat afgeweken vaneen traditioneel project. We zijn samen gaan zoeken naarbezuinigingen om het project rendabel en goed bouwbaar tekrijgen."Co-makersDe optimalisatie duurde ongeveer 6 ? 7 maanden. Voor zowelde opdrachtgever als de bouwer was die periode bijzonderzinvol. In dat traject is vooral naar uitvoerbaarheid gekeken.Reijnen: "Er waren in het voorstadium wel onderzoekengedaan naar bouwmethodieken. Maar die bleken niet haalbaarof niet effici?nt genoeg. Net als bij alle grote aannemers wildenwij het op onze eigen manier doen, onze eigen kennis inbren-gen. En die van anderen, ook van co-makers. Zij hebben hethele bezuinigingstraject meegelopen en ook over uitvoerings-methodieken meegedacht. Bijvoorbeeld voor de gevels, liftenen staalcontructies. Die externe kennis voor die specifiekeonderdelen blijkt gewoon noodzakelijk."De co-makers zijn vooral geselecteerd op basis van ervaring.Reijnen: "Je moet zeker weten dat zij het werk kunnen realise-ren. Technisch maar ook financieel. Het ging in dit project omgrote bedragen. Daarom hebben we gekozen voor partijen waar"Ik ben ervan overtuigd dat hier hetbrandveiligste hoogbouwproject vanNederland staat."23Een bijzonder, gewoon project 72011 7de grote hoeveelheid beton, die je nou eenmaal nodig hebt omeen gebouw met deze hoogte overeind te houden, negatiefdoor. Wel hebben we onze doelstelling, die dateert van 2002,gehaald. Wij hebben tijdens de ontwikkeling steeds per productbekeken hoe het duurzaam was in te vullen, meestal samen metde leverancier of adviseur."De keuze voor beton lag al vroeg vast. In feite was het eendirect gevolg van de keuze voor de architect. Stalen draagcon-structies passen immers niet goed bij zijn vormgeving. Kruisenin de gevels zijn bijvoorbeeld niet denkbaar. Kollhoff gaat overhet algemeen voor jaren 30 architectuur. Zijn plan wordt ookwel het `Chicago aan de Turfmarkt' genoemd. Dergelijke archi-tectuur is bijna alleen in beton te realiseren.SamenwerkingNaast de goede voorbereiding zijn de collegiale sfeer en deplezierige samenwerking kenmerkend voor het project. MedeBrandwerendheidOok voor het vloersysteem is veel energie in de voorbereidinggaan zitten. In het bestek stond nog een ander vloersysteemmaar tijdens de optimalisatie is gekozen voor een bollenplaat-vloer (foto 5). Dat had een aantal redenen. ??n daarvan wasbrandwerendheid. Van Noort: "In die fase kwamen er nieuwebrandwerendheideisen op tafel. BubbleDeck kon een goedevloer leveren die daar aantoonbaar aan voldeed. Het product isuitvoerig op brand getest en beschikt over de juiste certifica-ten." Juist die brandeisen waren belangrijk want brandveilig-heid had in het project een hoge prioriteit. "Probleem was dater voor hoogbouw nauwelijks regelgeving was. En de regelge-ving die er was, was ontwikkeld vanuit het perspectief van eenwoonhuis. Het is heel lastig die toe te passen op een gebouwvan bijna 150 m. In sommige opzichten hebben wij feitelijk zelfregelgeving ontwikkeld. Dit door vooral uit te gaan van hetdoel van die eisen die er al liggen en ze te vertalen naar eendergelijk hoogbouwproject. Ook de brandweer was daarbijbetrokken. Nu ben ik ervan overtuigd dat hier het brandveilig-ste hoogbouwproject van Nederland staat."De keuze voor de bollenplaatvloer had met meer aspecten danalleen brandveiligheid te maken. Reijnen: "Ook de vorm vanhet gebouw was bepalend. Het is geen recht-toe-recht-aangebouw met vierkante plattegrond. Het feit dat de vloer vierzij-dig draagt heeft daardoor grote voordelen. Ook was het moge-lijk luchtkanalen mee te nemen door op specifieke plaatsenbollen weg te laten. En uit het oogpunt van duurzaam bouwenscoort het product goed dankzij gewichtsbesparing en gerecy-cled materiaal. Het bleek al met al gewoon de meest economi-sche en technisch slimste oplossing."DuurzaamheidVoor de duurzaamheid van het project worden de standaardenvan de Rgd gehanteerd. In dit geval gaat het onder meer ombetonkernactivering, bodemopslagsystemen, warmtepompen,daglichtafhankelijke regelingen, duurzame materialen. VanNoort: "Wij scoren redelijk hoog op duurzaamheid. Maar omecht goed te scoren is in dit geval lastig. Het feit dat het eenhoogbouw betreft, werkt dat met de huidige systemen immerstegen. Onterecht. Want in mijn ogen is hoogbouw juist heelduurzaam dankzij effectief ruimtegebruik. Nu telt bijvoorbeeldBewuste bouwersHet project`Het ministerie van Veiligheid en Justitie en het minis-terie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties'heeft hetkeurmerk`Bewuste Bouwers'ontvangen. Dit keurmerk houdt inaandacht voor de omgeving, medewerkers en het milieu. Ookveilig werken is van belang. Initiatiefnemers zijn BAM, BallastNedam, Strukton en VolkerWessels. Zij zagen het succes van degedragscode in Engeland en besloten in 2009 een stichtingzonder winstoogmerk op te richten. De stichting geeft niet alleeneen gedragscode voor bouwplaatsen uit maar initieert ook acti-viteiten die het imago van de bouw moeten verbeteren."In mijn ogen is hoogbouw juistheel duurzaam dankzij effectiefruimtegebruik"4themaEen bijzonder, gewoon project7201185 Tijdens de optimalisatie is gekozen voor een bollenplaatvloerwel weer uitbesteed aan diezelfde constructeur. De bouwkun-dige tekeningen werden uitbesteed aan Inbo. Reijnen: "Voor-deel daarvan was dat we de informatiestromen beter kondensturen. En dat is van groot belang voor de voortgang. Boven-dien kon de invloed van uitvoering op de constructie eenvou-diger worden meegenomen, zoals een hogere sterkteklasse ofmeer wapening die nodig zijn door de klimsteiger. Hier gingenwe dus ook wat verder dan een zuiver traditioneel project.Maar deze manier van werken is veel logischer en heeft zich inde praktijk ook bewezen. Tegenwoordig zijn we met al dieEngineer&Build-projecten bijna niet anders gewend."PlanningDe bouw loopt goed op schema. Op dit moment is er zelfs eenvoorsprong op het contractschema van 6 tot 8 weken. En deeerste twee verdiepingen zijn al zo goed als klaar. Alles wijst erdan ook op dat de afgesproken opleverdatum wordt gehaald.Reijnen: "We hebben twee jaar geleden tegen elkaar gezegd datwe op 8 december 2012 gaan opleveren. We hebben nog netniet het tijdstip genoemd. Maar ik heb er alle vertrouwen in datwe dat gaan halen." Jacques Linssenhierdoor zijn alle partijen er tijdens de optimalisatie goed ingeslaagd het doel te bereiken: een rendabel en uitvoerbaarproject met een aanneemsom van uiteindelijk 328 miljoen. Ende esthetische kant van het project is bijna helemaal onaangetastgebleven. Van Noort: "Het resultaat mag er zijn. Het projectwordt naar tevredenheid van alle partijen gerealiseerd en, zoalshet er nu naar uitziet, binnen de kaders, zowel financieel als quatijd. Daar heeft dat half jaar optimalisatie sterk aan bijgedragen."Van Noort: "We zijn niet te beroerd iets voor elkaar te doen.Soms kan een collega nou eenmaal makkelijker iets voor jouoplossen. Die inspanning krijg je later weer terug. Door dezehouding krijg je allemaal positieve energie. Voor al die mensendie aan het gebouw werken is het hun gebouw. Voor iedereengeldt dat ze het beter willen maken. Bijna iedereen zit indezelfde flow. En we werken eraan dat zo te houden."De Rijksgebouwendienst probeert wel voldoende afstand tebewaren tot het project: "Wij hebben meer een regierol en sturenvooral op kwaliteit. Hoe de aannemer het organiseert is zijnverantwoordelijkheid. Als hij ons maar informeert zodra ietswijzigt. Het gaat dus om transparantie. We moeten het bespreek-baar maken als er iets aan de hand is. Het heeft geen zin iets wegte stoppen want het komt uiteindelijk toch boven." Reijnen: "Diecultuur werpt zijn vruchten af. Het gaat zo goed dat onze Raadvan Bestuur zich wel eens afvraagt waarom ze nooit iets horenover problemen. Het is wel duidelijk waarom: die zijn er nauwe-lijks." Van Noort: "Niet dat we het altijd met elkaar eens zijn. Dathoeft ook niet. Maar als er een meningsverschil is gaan we terugnaar de feiten en proberen we er samen uit te komen."WerktekeningenWel is er een heldere structuur afgesproken met duidelijkeverantwoordelijkheden. De hoofddirectievoerder werkt inopdracht van de Rijksgebouwendienst, daaronder komt hetexterne toezicht met de adviseurs. De hoofdconstructeur heeftde gewichts- en stabiliteitsberekening uitgevoerd en het vervol-gens t.m. peil uitgewerkt. Daarna heeft de bouwcombinatie hetstokje overgenomen. Het maken van die werktekeningen werd ProJectgegevensproject Nieuwbouw ministerie vanVeiligheid en Justitie en ministerie vanBinnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (JuBi)opdrachtgever Rijksgebouwendienst,Directie Projectendirectievoering Brink groeparchitect Prof. Hans KollhoffArchitektenuitwerkend architect Inboconstructeur Zonneveld ingenieursadviseur installaties Deerns Raadgevende Ingenieursadviseur bouwfysica DGMRaannemer JuBi B.V., een combinatievan BAM Utiliteitsbouw, Ballast NedamBouw & Ontwikkeling SpecialeProjecten, Imtech Nederland en HomijTechnische Installatiesleverancier vloeren BubbleDeckleverancier gevels Loveld5