? utiliteitsbouw ? algemeen ontwerp?ir.J.Galjaard MBA, ARCADIS Bouw/lnfra, Den HaagIn het centrum van Den Haag, tussen het stadhuis en het Centraal Station, wordt op ditmoment hard gebouwd aan het bouwplan De Resident: een geheel nieuw gedeelte bin-nenstad dat een aantal kantoorgebouwen, woningen en parkeergelegenheid omvat. Indit artikel komt de ontstaansgeschiedenis van het plan aan de orde, wordt een overzichtvan dete realiseren bouwwerkengegeven en wordt een aantal specifieke kenmerken vanhet plan nadertoegelicht. In een afzonderlijk artikelwordt op ??n van degebouwen, Cas-talia, nader ingegaan.DE RESIDENTONTWIKKELING VAN EEN NIEUWE STADSWIJK IN HET CENTRUM VAN DEN HAAGCD Situatie v??r 1995foto: Aerocamera, Rotterdam42De ontwikkeling van het stedenbouwkundigplan De Resident is in feite in gang gezet in1987 [1]. Opde locatie in het Spuikwartiertussen Zwarte Weg, Herengracht, FluwelenBurgwal en Turfmarkt (foto 1) was, geheelconform het bestemmingsplan uit 1982, denieuwbouw van het Ministerie van Land-bouwen Visserij (LaVi) gepland naar eenontwerp van Hans Ruijssenaars. In 1987werd dit plan echterdoor de Rijksgebouwen-dienst afgeblazen. Hiermee kwam het oor-spronkelijke bestemmingsplan volledig oplosse schroeven te staan en moest er eennieuwe visie op het gebied worden ontwik-keld.Er werd een samenwerkingsovereenkomstgesloten tussen het Algemeen BurgerlijkPensioenfonds, de Rijksgebouwendienst ende gemeente Den Haag, welke partijen ineerste instantie hun blik richtten op het ge-hele Spuikwartiervanaf het Centraal Stationtot aan het Spui, het zogenaamde BaNK-ge-bied (van Babylon tot Nieuwe Kerk). Laterzou ditgebied de naam Nieuw Centrum krij"gen. De Oostenrijkse architect Rob Krierkreeg de opdracht hiervoor een steden~bouwkundig plan te ontwikkelen. In juni1988 legde Krier zijn eerste visie op het planneer, dat nog enkele keren zou worden bijge-steld.In 1990werd besloten de planvormingte be-perken tot de voormalige LaVi-kavel. Om hetbebouwingsplan van Krier nader uit te wer-ken, nam de gemeente Den Haag het initia-tief voor een workshop onder leiding van detoenmalige rijksbouwmeester Kees Rijn-boutt Tezamen met vier Nederlandse archi-tecten, Gunnar Daan, Bert Dirrix, Peter Drij-ver en Sjoerd Soeters, werd het masterplanvoor de LaVi-kavel door Rob Krier in een pe-riode van drie maanden uitgewerkt. De ar-chitecten werden bij deze uitwerking onder"steund door de gemeente, de Rijksgebou-wendienst en op constructief gebied doorARCADIS Bouw/lnfra. Het resultaat was eenconcreet plan voor dit gebied.Er was echter nog geen projectontwikkelaarbij hetplan betrokken. Nadatinjanuari 1992door de gemeente was besloten het plandaadwerkelijk te realiseren, werd de MAB"groep ingeschakeld. Het resultaat van deworkshop was voor de MAB echter niet zon-dermeer acceptabel. Tussen februari en ok~tober 1992 werd het plan onder leiding vanMAB door de architecten op een aantal pun-ten aangepast. MAB had om dit proces temanagen het Haags ingenieursbureauARCADIS Bouw/lnfra (voorheen Grabow-sky&Poort) ingeschakeld, dat ook voor con-structieve en bouwtechnische ondersteu-ning zorgde.CEMENT1998/12Het resultaat was een concrete uitwerkingvan het plan in tekeningen enomschrijvin"gen van alle afzonderlijke gebouwen, het zo"genoemde masterplan, op basis waarvan la-tere architecten de ontwerpen konden uit-werken. Functie, hoofdvorm, aantal m2enaantal verdiepingen waren per gebouw vast-gelegd.ln de omschrijvingen ('guidelines')waren voor de architecten richtlijnen voorhet ontwerp aangegeven, die de eenheidvan het plan bij verdere uitwerking zoudenmoeten bewaken. Deze richtlijnen betroffengevelmaterialen en -kleuren, indeling vanraampartijen, het gebruik van loggia's inplaats van balkons, dakafwerkingen enz.De realisering van het plan werd mogelijkdoordat de Rijksgebouwendienst de ver-plichting aanging een tweetal gebouwen tehuren voor het - toen nog geheten - Ministe-rie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur,en doordat de verzekeringsmaatschappijZ?rich Leven besloot haar hoofdkantoor in??n van de gebouwen te vestigen.~L~"TURFMARKT9-~-~-~-~-~-~---~--~~-~-~--~--~-~(Voor de definitieve uitwerking van het planwerd het team van ontwerpers uitgebreidmet de Amerikaanse architecten Cesar Pellien Michel Graves en met de Italiaanse archi-tect Adolfo Natalini.De naam LaVi-kavel werd definitief vervan-gen door De Resident en in het najaar van1992 startte de uitwerking van het eersteplan, de Z?richtoren, door Cesar pelli.Omschrijving van het project [2]De Resident kan, gezien haar omvang, ge-rust een nieuw stukje binnenstad genoemdworden. Het plan omvat kantoorgebouwen,woningen, parkeergarages, pleinen, stratenen binnentuinen. Ook het openbaar vervoerwordt erin ge?ntegreerd: het bestaandetramviaduct, datals opritvoor de trams naarhet Centraal Station fungeert, is volledig inde bebouwing opgenomen. Zowel de tramsdie komen uit de tramtunnel vanuit de GroteMarktstraatjKalvermarkt als de trams dieover maaiveld rijden van de Kalvermarktnaar de Schedeldoekshaven, rijden onderde gebouwen en binnentuinen van De Resi-dent door. Aan de Turfmarkt wordt een auto"vrije looproute naar het centrum gecre?erdmet winkels en horecavoorzieningen.In De Resident komen driepleinen: hethoef-ijzervormige Muzenplein in het hart van hetgebied, het ronde Clioplein, gelegen tussende woningen en het Parnassusplein tussende gebouwen Helicon en Castalia (fig. 2).In totaal komt in De Resident 114 000 m2CEMENT1998j12kantoor beschikbaar, worden 320 huur- enkoopwoningen gerealiseerden 4000 m2winkelruimte. Onder het gebied komen par-keergarages voor 800 auto's.Aan de hand van figuur 2 en de maquette(foto 3) zullen de verschillende gebouwendie deel uitmaken van De Resident in hetkort worden beschreven.1. CastaliaHetvoormalige rijksgebouw Transitorium, nuCastalia genaamd, heeft een complete me-tamorfose ondergaan. Het oorspronkelijkegebouw istot op hetskeletgestript. Naar hetontwerp van Michael Graves is een gebouwontstaan datoogt als twee Hollandse heren-huizen. De torens zijn 104 m hoog. Hettotalegebouw omvat circa 33 000 m2 bvo. Teza-men met het gebouw Helicon vormt Castaliahet nieuwe ministerie van Volksgezondheid,Welzijn en Sport (zie het artikel hierna).2. HeliconHet Heliconcomplex omvat drie deels iden-tieke getrapte kantoorgebouwen van elk 57mhoogop een doosvormige onderbouw. Hetgebouw is volledig over de bestaande tram-baan heen gebouwd. Op de onderste drie la-gen boven de trambaan bevindt zich eenparkeergarage. Aan de Turfmarktzijde zijnwinkels en een vergadercentrum gepland.Het gebouw omvat circa 29 000 m2bvo,1900 m2 winkels en 230 parkeerplaatsen.De architect is Sjoerd Soeters.@ Planoverzicht1. Castalia2. Helikon3. Z?richtoren met parkeergarage 0.14.1? kopkantoor Turfmarkt4.2 Muzentoren4.3 kopkantoor Fluwelen Burgwal5. kantoorgebouwen woningen Muzenstraat6.1a woontoren Hexagon oost6.1b woningen Rotonda6.2 woningen Muzenplein west6.3 woontoren Hexagon west7. woningen kop Calliopestraat8. ordegebouw Vrijmetselaren9. woningen Turfmarkt10. Staatsdrukkerij met ingang parkeergara-ge 0.211. woningen Calliopestraat3. Z?richtorenDeze kantoortoren, naar een ontwerp vanCesar Pelli,is 88 m hoog, heeft een zeshoe-kige vorm en telt 22 bouwlagen. Langs denieuwte bouwen Muzenstraat is een vijf ver-diepingen hoge aanbouw aan de toren ont-worpen. In totaal omvat het complex circa23 000 m2bvo en 225 parkeerplaatsen inde ondergrondse garage (0.1). Het gebouwwordt het hoofdkantoor van Z?rich Leven.43? utiliteitsbouw ? algemeen ontwerp?? Situatie na 2001foto: Aveq, Den Haag4. Muzentoren en kopkantoren FluwelenBurgwal en TurfmarktDe Muzentoren staat op de hoek van hetplan aan de zijde van de Kalvermarkt enheefteen achthoekige vorm (onderbouw) ofovale vorm (bovenbouw) met een totalehoogte van 73 m. Aan weerszijden van de to"ren komen twee kleine kantoorgebouwenmet winkelruimte op de begane grond. Hetontwerp is van Rob Krier. De gebouwen om"vatten circa 25 000 m2bvo kantoorruimte.Onder het kopkantoor Turfmarkt en de Mu-zentoren begint de tramtunnel naar Kalver-markt/Grote Marktstraat.5. MuzenstraatLangs de Muzenstraat komt tegenover deZ?richtoren op de hoek van de Zwarte Wegeen klein kantoorgebouw (1500 m2 ) metdaarop aansluitend een appartementenge-bouw met 40 appartementen naar een ont-werp van Bert Dirrix.6. Muzenplein en C/iopleinBeide pleinen vormenhethart van De Resi-dent. Rondom de pleinenzijn woningen gesi-tueerd naar het ontwerp van Adolfo Natalini.De woningen kijken aan de voorzijde uit opde pleinen en aan de achterzijde op de bin-nentuinen. In totaal worden hier circa 170appartementen en maisonnettes gereali-seerd en circa 450 m2winkelruimte op debegane grond.Onderhet Muzenplein en de omringende be-bouwing bevindtzich een tweelaagse onder-grondse (openbare) parkeergarage met cir-44ca 360 plaatsen. De inrit van de parkeerga-rage bevindt zich aan de Fluwelen Burgwaldoor hetvoormalig pand van de Staatsdruk-kerij.7. Kop CalliopestraatTwee gebouwen aan weerszijden van de Cal-Iiopestraat vormen de entree van De Resi-dentvanuit de binnenstad. Kenmerkend zijnde ronde erkers op de hoeken. Op de beganegrond bevinden zich winkels (circa 600 m2),daarboven 26 appartementen. Het ontwerpis van Gunnar Daan.8. Ordegebouw VrijmetselarenDit uit 1745 stammend gebouw wordt naareen ontwerp van Peter Drijver verbouwd totkantoorruimte met behoud van vele oor-spronkelijke elementen. Het gebouw omvatcirca 850 m2 bvo.9. Woningen TurfmarktBoven winkels op de begane grond (700 m2)worden langs de Turfmarkt naareen ontwerpvan Peter Drijver 48 appartementen ge-bouwd. Tussen deze woningen en de wonin-gen aan het Clioplein wordt boven de tram-baan een binnentuin gerealiseerd, welkewordt ontsloten dooreen monumentaletrapdoor dit woongebouw heen. Voor een deelworden de woningen ook boven de tram-baan aangelegd, ter hoogte van de inrit vande tram op maaiveldniveau vanaf Schedel-doekshaven. De bouw boven een boogstraalen een wisselcomplex heeft geleid tot eeningewikkelde draagstructuur.10 Fluwelen Burgwal/StaatsdrukkerijHet unieke gebouw van de voormaligeStaatsdrukkerij wordt opgeknapt en aange-past voor de onderwijsinstellingen Contentbeheer en Schoevers. In dit gebouw is te-vens de toegang tot de parkeergarage ge-realiseerd.11. CalliopestraatAan weerszijden van deze straat worden intotaal 36 appartementen gebouwd naareen ontwerp van Thon Karelse.In het najaar van 1995 is de bouw van deeerste clusters (de gebouwen voor het mi-nisterie van VWS) gestart. Hierna volgdenhet gedeelte van de tramtunnel onder deMuzentoren, de ondergrondse parkeergara-ge ende Z?richtoren, alsmede de eerste wo-ningenlangs de Turfmarkt. Op dit momentzijn ook woningbouwprojecten rond het Mu-zenplein en langs de Muzenstraat in vollegang en is begonnen met de bouw van deMuzentoren en de bijbehorende kopkanto-ren. Naar verwachting zal in 2001 de laatstewoningbouwc!uster worden opgeleverd.OntwerpprocesBij de uitwerking van de diverse deelontwer-pen doorverschillende architecten is steedsgetracht om de eenheid van het totale plante waarborgen. Daartoe heeft MAB de op-dracht aan ARCADIS Bouw/lnfra verstrektom de uitwerking van het gehele plan te or-ganiseren en te begeleiden. Deze opdrachtomvatte de volgende onderdelen:? projectmanagement gedurende het gehe"Ie ontwerp- en uitvoeringstrajeet;? constructiefontwerp en uitwerkingvan alleonderdelen;? bouwtechnische uitwerking van alle plan-nen en detailleringten behoeve van de uit-voering;? directievoering en bouwtoezicht;? milieutechnische adviezen en onderzoek.Het ontwikkelen van een plan met zoveelverschillende gebouwen en verschillende ar-chitecten is niet eenvoudig. De interactietussen de diverse deelplannen is bijzondergroot:gebouwen sluiten met de gevels op el-kaar aan en zijn soms op dezelfde funderinggebouwd of op elkaar opgelegd; een aantalgebouwen is (al dan niet gedeeltelijk) bovendezelfde parkeergarage gesitueerd en eenaantal gebouwen moet boven tramsporenworden gebouwd. Om dit alles goed te latenverlopen was het noodzakelijk alle plannenin hetzelfde tempo te ontwikkelen tot Defini-CEMENT1998/12tiefOntwerpniveau metveel co?rdinatie tus-sen de ontwerpen.De verschillende gebouwen werden gebun"deld tot acht verschillende clusters en metiedere architect van zo'n cluster werd ??nkeer per twee weken een ontwerpbespre-king gehouden. Hiertoe werd een strak sche-ma gehanteerd met elke woensdag en vrij-dag twee clusterbesprekingen, waarin ont-werpzaken werden besproken en de voort-gang werd bewaakt. Gedurende deze perio-de werden alle plannen in hun ontwikkelingcontinu getoetst door de twee hiertoe aan-gesteld supervisorsRob Krier enSjoerd Soe-ters. Zij waakten er voor dat de uitwerkingvan een deelplan bleef voldoen aan de oor-spronkelijke richtlijnen van het masterplan.Eens in de drie ? vier maanden werd onderleiding van de rijksbouwmeester een plenai"re sessie met alle architecten georgani-seerd. In deze sessie konden alle architec"ten deresultaten van hun werk toelichten enwerd de architectuurvan naastgelegen plan-nen op elkaar afgestemd.Ook voor de constructeur is deze ontwerpfa-se een bijzondere ervaring geweest. Afge-zien van alle technische opgaven die in rela-tiefkorte tijd opgelost dienden te worden,was de ervaring van hetparallel ontwikkelenvan zoveel verschillende gebouwen met ver-schillende architecten heel bijzonder. Elkdeelplan had toch zijn eigen kenmerken eniedere architect zijn eigen stijl. De ingetogenarchitectuurstijl van een Bert Dirrix was niette vergelijken met de zwierige ontwerptaalvan de Wener Rob Krier. Waar Peter Drijvernauwkeurig analyserend woningplattegron-den ontwierp, maakte Adolfo Natalini alleenprachtigegevelplaa1jes.En waar Sjoerd Soeters vier keer een totaalander gevelconcept moest neerleggen omde definitieve vorm te vinden, kwam MichelGraves in ??n keer meteen zo ver uitgewerkten zo goed geschoten ontwerp, dat hij ernauwelijksmeeriets aan heefthoeven toe tevoegen ofte wijzigen. OokCesarPel1i maakteveel indruk door de professionele wijzewaarop hij al in een heel vroeg stadium eenuitermate gedetailleerd ontwerp neerlegde.Met zeer grondig uitgevoerde maquettestu-dies wist hij de opdrachtgever al in de eersteontwerpvergadering te overtuigen van denoodzaak van de koperkleurige krooncon"structie op zijn gebouw (foto 4).Meervoudig ruimtegebruik . constructieveaspectenHet plan De Resident is een voorbeeld vanCEMENT1998/12intensief ruimtegebruik. Op een bijzonderkleine locatie worden allerhande functiesnaast en boven elkaar gecombineerd. Datlevert uiteraard de nodige problemen op, zo-wel in het ontwerp als in de uitvoering vanhet project. Enkele van deze problemen wor-den hierna kort besproken.Integratie tramtrac?Dwars door het gebied van De Resident lo-pen een aantal tramlijnen. Allereerst komener twee sporen vanuit de tramtunnel onderde KalvermarktjGrote Marktstraat. Terplaatse van de Muzentoren liggen deze Spo"ren nog ondergronds. Zij komen echter zo'nvijftig meter verder boven de grond en lopendan op een talud omhoog naar het viaductover de Zwarte Weg/Oranjebuitensingel,richting Centraal Station. Daarnaast komener twee sporen vanaf de Kalvermarkt opmaaiveldniveau, die zichbij de tunnelsporenvoegen richting Centraal Station. Van dezesporen wordt bovendien nog een aftakkinggemaakt die de Turfmarkt oversteekt rich-ting Schedeldoekshaven (fig. 2).Langs het gehele traject door De Residentzijn de tramsporenoverbouwd. Dit heeftgro-te gevolgen gehad voor de uitwerking van degebouwontwerpen.Globaal moest er ten behoeve van het ont-werp van de bovenliggende bebouwing eenvijftal problemen worden opgelost. Aller-eerst moesten natuurlijk de maaiveld in- enuitgangen van de trambaan in de architec-tuurvan de gevels worden vormgegeven. Bo-vendien moesten alle draagconstructiesdusdanig worden ontworpen dat de tram-baan kon worden overspannen en moestende constructies die naasten tussen detram-baan gefundeerd werden, aanrijbestendigzijn.Ook de maatvoering van deze constructiesluisterde uitermate nauw. AI in een heelvroeg stadium moest het definitieve sporen-plan met alle boogstralen, profielen van vrijeruimte enz. zijn afgestemd op de maatvoe-ring van funderings- en draagconstructies.Verder moesten problemen met betrekkingtot trillingen en geluid worden opgelost. Ten-slotte moest er ook een oplossing wordengevonden voorstoringen als gevolgvanelek-tromagnetische straling (EMC).Ook voor het ontwerp van de trambaan hadde overbouwing grote gevolgen: beveiligingen vluchtwegen, bevestiging bovenleiding,verlichting enz. Om al deze zaken goed tekunnen oplossen is gedurende het ontwerp-@ Kroonconstructie op Z?richtorenfoto: Aveq, Den Haagstadium nauw samengewerkt tussen deHaagseTramweg Maatschappij, de gemeen-te Den Haag, SAT engineering (ontwerpertramtunnel), MAB en ARCADIS Bouw/lnfra.Om alle maatvoeringen op elkaar af te kun-nen stemmen zijn alle tekeningen van zoweltramsporen, tramtunnel als bebouwing inhetzelfde co?rdinatenstelsel gemaakt.Het probleem van de EMC was misschienwel het moeilijkste om op te lossen. Als ge-volg van grotestromen die door debovenlei-ding en de ondergrond lopen tijdens het op-trekken van trams, kan er elektromagneti-sche straling optreden die TV- en computer-signalenkan storen. De oplossing hiervooris in twee richtingen gezocht. Enerzijds is ge-tracht de straling te verminderen door aan-passing van het ontwerp van de stroomtoe-en afvoer naar bovenleiding en rails, ander-zijds is zoveel mogelijk getracht een stalenkooiconstructie in de betonnen wanden envloeren rond het spoor op te nemen als af-schermingvan hetelektromagnetische veld.Deze kooi is in hoofdzaak geformeerd dooreen zeer fijnmazig wapeningsnet, dat volle-dig is doorgelast.De overlast als gevolgvan trillingen en geluidis opgelost door deze bij de bron te isoleren.Het tramspoor wordt gemonteerd op beton-nen platen, die door middel van rubber mat-ten volledig ge?soleerd zijn van hun funde-ring. In de tramtunnel wordtgeluidabsorbe-rende beplating aangebracht.45?? ""ut;;:.i1::..:it::::e.:..::its:::;b:::.;O:::.;u::.:w..:... ----'_ geotechniek? Gevel Helicon langs Zwarte Wegfoto: Aveq, Den Haag? Zijaanzicht Helicon-constructie metoverbouwing trambaan; prefab gevelele-menten binnengevels-De constructieve overbouwing van de tram-sporen is voor de diverse clusters op ver-schillende manieren opgelost.De grootste overspanningen bevinden zichin het Helicongebouw (foto 5), waar eenbreedte van circa 20 m kolomvrij overspan-nen diendete worden. In de bovenbouw(dedrie kantoorschijven ) is hiervoor gebruikge-maakt van de dragende gevelvlakken, diezich als schijf gedragen. In de onderbouw(parkeergarage) overspant de vloer deze20 m rechtstreeks met TI-vloerelementen(fig. 6).In het verlengde van het Helicongebouw zijnde woningblokken langs de Turfmarkten aanhet Clioplein aan weerszijden van de tram"baan gesitueerd. De tussengelegen binnen-tuin is ook hier geconstrueerd met TI-ele-menten die in ??n keer overspannen. Terplaatse van de inrit onder de Turfmarktwo-ningen is meteen systeem van zware kolom-46men en balken een zodanige opvangcon-structie gemaakt, dat de constructie van debovengelegen woningen op dezelfde wijzedoorgezet kon worden als naast de inrit.Onder de Muzentoren en het naastgelegenkopkantoor aan de Turfmarkt is ten slotteeen volledig dichte betonnen tunnelbakcon-structie in de fundering opgenomen, die aande ene zijde aansluit op de tramtunnel, enaan de andere zijde aan de oprit naar hettramviaduct. Deze tunnelbak is voorgetrok-ken op de bovengelegen gebouwen, tenein-de een tijdige oplevering van de tramtunnelte kunnen garanderen. Belangrijke proble-men die hierbij beschouwd dienden te wor-den zijn de gevolgen van zettingen van dittunneldeel wanneer in een later stadium debovengelegen kantoortoren wordtgebouwd.Interactie tussen diverse gebouwenOp vele plaatsen in het plan zijn verschillen-de gebouwen met elkaar verbonden. Zostaan een aantal bouwdelen gesitueerd bo-ven de parkeergarage. Waar mogelijk is zo-veel mogelijk geprobeerd de draagstructuurvan de woningen rechtstreeks met kolom-men in de garage door te zetten, maar ge-zien de complexe vorm van de bovenbouw isdit niet overal mogelijk gebleken. Plaatselijkis dan ook gekozen voor een overgangscon-structie door middel van een frame van bal"ken of een dikke vloerplaat. De ondergrond"se parkeergarage is aangesloten op de kel-der onder de Muzentoren en heeft haarinritdoor het gebouw van de voormalig Staats-drukkerij.Op een aantal plaatsen komen in het planook gebouwdelen voor die als een verbin-dingsbrug op twee verschillende gebouwenzijn opgelegd, onder meer is dit het geval bijCastalia en de Z?richtoren.Dankzij het feit dat alle ontwerpen in eenCEMENT1998j12strak schema gel?ktijdig z?n ontwikkeld, endankz? het feit dat het gehele constructiefontwerp en de gehele constructieve enbouwtechnische uitwerking door ??n part?werden uitgevoerd, is het mogel?k geblekendit complexe plan tot uitvoering te brengen.Een b?komend voordeel b? de uitwerkingvan de projecten door ??n part? is de een"heidin materiaalkeuze en detailleringen.Hoewel de diverse clusters een andere ar-chitectuur tonen, is er toch inde uitwerkingeen grote mate van eenheid en standaardi-satie in detaillering bereikt.Ontwerp funderingen en bouwputVoor de keuze van het funderingssysteem ishet project eveneens als ??n totaalprojectbeschouwd. Het vinden van het juiste sys-teem heeft echter heel wat voeten in de aar-de gehad. Uitgangspunt b? het ontwerp wassteeds dat er een fundering op palen moestworden toegepast met -gezien de vele inter-acties tussen de gebouwen - een st?fvervor-mingsgedrag en een hoog draagvermogen.Daarom is gekozen voor een grondverdrin-gend paalsysteem en in eerste instantieging de voorkeur uit naar traditioneel geh?de prefab betonpalen ofVibro-palen. Omdathet project zich echter midden inde binnen-stad bevindt, werden er strenge eisen ge-steld aan het toelaatbare trillings- en ge-luidsniveau. Uiteindel?k is gekozen voor eensysteem waarb? een stalen buispaal trillenden flu?derend zou worden ingebracht en overde laatste twee meters afgeheid.Na aanbrengen van de wapening en stortenvan het beton zou de buis, evenals b? een Vi-bro-paal, worden getrokken. B? de uitvoeringvan het eerste gebouw bleek echter dat hetflu?deren niet goed genoeg ging (maximaalvier palen per dag). Om deze reden is voorvolgende projecten gezocht naar een me-thode om toch te heien met prefab betqnpa-len, maar maatregelen te treffen om zoweltrillingshinder als geluidsoverlast tebeper-ken. Dit heeft geleid tot de toepassing vanrelatief kleine prefab palen, die zo kortmo-gel?k in de vaste zandlaag steken. Deze pa-len z?n geheid met een hydroblok met eenpolypropyleen geluidsmantel eromheen. Ditfunderingssysteem bleek in de praktijk aanalle eisen te voldoen. Door meerpalen opkortere paalafstanden toe te passen kontoch hetgevraagde draagvermogenperpoerworden bereikt.Onder de Z?richtoren en onder de woning-bouw rond het Muzenplein is een tweelaag-se ondergrondse parkeergarage voorzienCEMENT1998j12(fig. 2). De aanleg van de hiervoor benodig-debouwkuip heeftveel aandacht vereist. Deparkeerkelder bevindt zich op korte afstandvan een aantal op staal gefundeerde pan-den aan de Herengracht en de FluwelenBurgwal, waaronder de voormalige Staats-drukker?. Hetontwerpvan deze damwandenwas erop gericht de vervormingen van deachtergelegen constructie zoveel moge1?kte beperken. Daarnaast is door middel vantriffings- en zettingsmetingen gedurende deuitvoering het gedrag van de panden gecon-troleerd.Het meest complexe onderdeel van debouwput was echter het maken van de par-keerkelder naast en beneden het aanlegni-veau van het op staal gefundeerde Transito-rium. In de oorspronkelijke planning zou ditgebouw tot op het skelet gestript z?n gedu-rende de uitvoering van de naastgelegenkelder. In een later stadium zouden de nieu-we gevels ten behoeve van het nieuwe Cas-talia pas worden aangebracht. Door vertra-ging in de startvan de bouwvan de Z?richto-ren was op het moment van uitvoering vande kelder, de afbouw van de gevels echter alin volle gang. Dit betekende niet alleen eenandere belastingssituatie, maar vooral eenlogistiek en veiligheidsprobleem gedurendede uitvoering.Om een b?zonder st?ve grondkering te ver-kr?gen is in het ontwerp langs het Transito-rium een palenwand van verbuisde buis-schroefpalen voorzien, door middel van in-gel?mde ankerstaven horizontaal aan defunderingsplaat van het Transitorium Veran-kerd (fig. 7). Vervolgens is aan de hand vaneen draaiboek de ontgraving van de par-keerkelder gefaseerd uitgevoerd met be-houd van een continue ondersteuning vande palenwand. Op deze w?ze is het mogel?kgebleken de vervorming van de palenwand,en dientengevolge de zettingen vanhetTran-sitorium tot een minimum te beperken.Omdat een eventuele lekkage in de palen-wand zou kunnen leiden tot uitspoeling vangrond achter de wand, en dus tot zettingen,waren in het draaiboek voorzieningen vooralle mogel?ke calamiteiten opgenomen. Ge-lukkig is de ontgraving van de wand echterzonder problemen verlopen enz?n de zettin-gen van het gebouw in de orde van groottevan de berekende waarden gebleven.II,j([) Wand parkeerkelder 0.1 ter plaatse vanfundering TransitoriumTen slotteOp ditmomentz?n de eerste tweegebouwenreeds in gebruik genomen door het ministe-rievan VWS en isderuwbouwvan de Z?rich"toren afgerond. Hiermee ontstaatal een dui-del?k beeld van de contouren van De Resi-dent. Als in 2001 de laatste gebouwen opge-leverd zullen z?n, is hier een b?zonder plangerealiseerd. B?zonder, omdat een aantalarchitecten gezamenl?k een plan heeft ont-wikkeld, waarbij ieder in zijn eigen plandeeleen stuk eigen identiteit heeft neergelegd,maar waarbij de plannen toch nadrukkelijkeen stedenbouwkundig fraaie eenheid vor-men.Literatuur1. Van Rossum, V., Stadbouwkunst: de ste-del?ke ruimte als architectonische opgave.NAI, Rotterdam, 1996.2. Brochure Den Haag Nieuw Centrum - DeResident. Gemeente Den Haag, september1996.?47