C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBekis ti n gstech niekcement 2004 834De Utrechtse kunstenaar RuudKuijer werkt sinds een jaar of vijfvoornamelijk met beton in zijnsculpturen. Vrijwel grenzeloosbegon hij, naar eigen zeggen "nietgebonden door enige kennis vanbeton en constructies". Dit materi-aal vormde in die beginfase meereen bindmiddel om staal en gegal-vaniseerd ijzer bijeen te houdenbinnen een abstract geheel. In dekleine tot manshoge sculpturennam beton een steeds prominen-tere plaats in - en daarmee liep dekunstenaar tegen de grenzen aanvan wat je ermee kunt doen. Voorconstructeur Johan Grimmelikhuij-zen en betontechnoloog GerardDrost startte in 2001 een avontuurdat nog steeds het uiterste van hunkennis en creativiteit vraagt. Eenongewoon bouwteam, met de kun-stenaar als `architect' en `aanne-mer' die wel heel veel vraagt vanzijn mensen.Lachend vertellen de drie hun erva-ringen in het schitterende ateliervan Kuijer, gelegen op een schierei-land van het Utrechtse industrieter-rein Lage Weide langs het Amster-dam-Rijnkanaal. Een ruim 10 mhoge hal waar de metershogesculpturen ontstaan. Buiten staande laatste twee creaties uit de serie"Sculpture at Land's End"genaamd Waterwerk I en II. Aande overzijde van het kanaal, in eenvoormalige hal van Werkspoor, isde schepping van Waterwerk III involle gang, nog groter en gecompli-ceerder dan haar twee voorgangers."We lachen heel wat af", verteltGrimmelikhuijzen, "want watRuud verzint daar kan geen archi-tect tegenop. In de speelse vormendie hij bedenkt, ligt voor ons de uit-daging. Bekistingen van 7 tot 9 mhoog van materiaal als hout,rubber, ijzer en plastic en mallenals een roeiboot of een badkuip. Deaanhechting van verschillendematerialen is problematisch. Endaar moet dan nog heel veel beton-specie in, in ??n keer gegoten. Jeziet het materiaal dan rekken enbewegen."Ook Drost, de betontechnoloogvan Befu, ziet er de lol van in. "Inons werk voor de bouw heb je metrechthoekige vormen te maken endan weet je wat het beton gaatdoen. De creaties van Ruud zijndoor de veelvormigheid echte uit-Sculpturen van schoon beton langs Amsterdam-Rijnkanaal in Utrecht"De huid van beton"Betonnen sculpturen van 9 m hoog lijken met hun abstracte uiterlijk te spot-ten met de wetten van de constructeur en de betontechnoloog. Een badkuipof een Danoontje als mal, of een roeiboot, wat maakt het uit! Maar de kun-stenaar raakt de randen van wat mogelijk is met schoon beton en die grenzenzijn juist een uitdaging voor de technici. Kunstwerken maken met een team isin de bouwwereld heel gewoon. Zodra het echter kunstzinnige sculpturenbetreft, gaat de kunstenaar letterlijk `het beeld' bepalen.1 |Waterwerk II is in slechtstwee keer gestort, al lij-ken het losse elementendie later aan elkaar zijnbevestigdC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB ek i s t i n gs te ch n i ekcement 2004 8 35dagingen, die steeds moeilijkerworden omdat de grootte persculptuur blijft toenemen. Het ismodern handwerk, op maat. Demengsels die dat vraagt, dwingenje om de grenzen van je kennis opte zoeken. Ik volg de wet van decommunicerende vaten. Het blijftelke keer spannend als we gaangieten: houdt de bekisting het, ziter nergens een gaatje, loopt hetspul er niet uit?"C u l t u u r p r i j sVoor zijn werk kreeg Kuijer in sep-tember de Fentener van Vlissin-gen Cultuurprijs van de SHV uithanden van de Utrechtse burge-meester mevrouw mr. A.H.Brouwer. Voor zijn oeuvre en voorde unieke en actieve wijze waarophij zich als beeldend kunstenaarmanifesteert. De prijs is tevenseen waardering voor zijn bijdrageaan het culturele leven in de stadUtrecht. Kuijer wordt een voor-beeld van een cultureel onderne-mer genoemd, die zijn grootscha-lige project met de betonnensculpturen realiseert door langdu-rige onderhandelingen met over-heid en bedrijfsleven en hunsteun in raad en natura."Als de financi?n zoals altijd eenprobleem zijn, is steun in naturaeen uitkomst", benadrukt Kuijer."Voor Waterwerk III heb ik vanBallast-Nedam een enorme bekis-ting gekregen die gebruikt is voorde pijlers van een brug in de Betu-weroute. Die heb ik doorgezaagden de delen zijn verwerkt in desculptuur. Toen Gerard en Johandat zagen verschoten ze spontaanvan kleur. `Wat moeten we daarweer voor verzinnen?' was huneerste reactie. Vervolgens gaan zeaan de slag en komen ze met eenoplossing. Dat is voor mij ook elkeweer een verrassing, of het ze lukten wat ze voorstellen."Grimmelikhuijzen: "Want vooropstaat dat wij niet bepalen wat dekunstenaar mag doen. Zijnvormen zijn ons uitgangspunt.Alleen als het materiaal de vormniet meer aankan, de bekistingonmogelijk wordt, dan is de grensbereikt. Een doosje maken is leuk,maar dat houdt in dit geval hetbeton niet. Het is verbazingwek-kend hoe ver we elke keer weerkunnen gaan. Ons streven was omgeen verbindingen door het betonte maken. Na het maken van dedefinitieve vorm door Ruudhebben wij in overleg met hem debenodigde verstijvingen aangege-ven. Veelal zijn randbalken enkransen rondom de betonvormengeplaatst die zijn uitgevuld metschenkels tegen de betonbekis-ting, zodat die niet uitklapt. Uit-gangspunt voor de bekisting is een2 | Het Utrechtse `bouw-team' v.l.n.r.: JohanGrimmelikhuijzen, RuudKuijer, Gerard DrostC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBekis ti n gstech niekcement 2004 836volumegewicht van 20 kN/m3meteen horizontale druk van 20kN/m2per m storthoogte. Nadenworden veelal afgedicht met silico-nenkit en de bekisting wordt daarextra verstevigd.Constructies van deze hoogte envorm met een gewicht van 40 tot50 ton zijn geen dagelijkse kostvoor een constructeur. Bovendienmoeten ze ook nog worden ver-voerd per vrachtwagen en schip engehesen kunnen worden. BijMammoet zijn ze heel wat hijs-klussen gewend, maar in eenbeeld kun je geen hijsoog gieten.Voor het hijsen hebben we kogel-kopankers toegepast en die heeftRuud bij Strukton gehaald.Daarna was het voor Mammoeteen fluitje van een cent."Voor de kunstenaar zijn dit soortzaken geen probleem. "Zonderbeperkingen ontstaat er geenkunst. Of zoals het juryrapportomschreef: `door respect voor dekritische randvoorwaarden ont-staan schitterende creaties'.Terwijl ik vijf jaar geleden al blijwas dat ik op het terrein van deBefu mocht werken en hun beton-technoloog mij wilde adviseren. Ikhad toen al meegemaakt dat hetvloeibare beton door een zelfge-maakte slechte bekisting zo op devloer uitstroomde. Dan ben je weleven radeloos. Gerard Drost heeftdaarna keer op keer de mooistemengsels in zelfverdichtend betongemaakt."S t e e d s g r o t e rConstructeur Grimmelikhuijzen:"Beton stroomt alle kanten op als jeniet oplet. Een klein gaatje in debekisting, zoals Ruud vertelde, enje ziet maanden werk teniet gaan.En hij gaat maar door, steeds gro-ter. Een architect heeft een budgeten wensen van de opdrachtgeverom rekening mee te houden. Ruudis in feite een hele lastige architect.Een kunstenaar is absoluut nietgeremd. Ik mag hem ook nietafremmen en dat vraagt veel `fin-gerspitzengef?hl' want we werkenniet met een bouwtekening. Ruudmaakt wat schetsen, zegt wat hijwil en daar ga ik mee aan de slag.Tijdens dat proces verandert hijnog van mening, maakt anderevormen en dan kan ik doodleukopnieuw beginnen."Betontechnoloog Drost: "Ik magbedenken hoe we het beton in ??nkeer in al die vormen kunnen gie-ten. Natrillen kan niet, hooguitkloppen op de bekisting en geluk-kig werkt dat goed. Dit doe ik nietelke week, dus blijft het leuk. Enper beeld neemt je ervaring toe enweet je waar de problemen kunnenzitten. Omdat het ??n geheel is,mag je geen stortnaden zien.Duurzaamheid vereist een grotedichtheid, wat ik met fijne deeltjes3 |Detail sculptuurWaterwerk IIJ o h a n G r i m m e l i k h u i j z e nBij bouwtechnisch advies- en constructiebureau Boerkoel voelt ing. J.C.Grimmelikhuijzen (Utrecht, 1956) zich al 26 jaar helemaal thuis. Na zijnopleiding HTS Weg- en waterbouw en constructeur HTI beton en staaltrad hij hier in 1979 in dienst. Het bedrijf is al 30 jaar in het centrum vanUtrecht gevestigd. Boerkoel houdt zich bezig met alle voorkomende con-structies in beton, hout, staal, aluminium et cetera in de utiliteitsbouw,woningbouw en particuliere markt. Als bureau streven ze ernaar een zobreed mogelijk gebied van het bouwen te bedienen, zodat het werk zeergedifferentieerd blijft.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB ek i s t i n gs te ch n i ekcement 2004 8 37in het beton bereik en een lagewatercementfactor. Het voorko-men van ontmengingverschijnse-len blijft leerzaam. Het beeld moetjaren mee en mooi blijven en metschoon beton kan dat. We gebrui-ken wel een fundering met eenspeciebed, zodat het geheel stabielstaat."Met het toenemen van de groottewerden stortnaden toch onvermij-delijk. "In Waterwerk II zit weleen stortnaad, maar die zie jeniet", vervolgt Kuijer. "Opdelen enstapelen was de oplossing om tot7 m hoog te komen. De mense-lijke maat beheers ik nu wel, maarvoor dit soort formaten geven detechnici de doorslag. Ik blijf in degrootte mijn spontaniteit testen,want het is geen creatie die op eentekentafel ontstaat. De maker is inmijn beeld aanwezig."Drost: "Waterwerk III wordt ineen zeer laag tempo in ??n keergestort. Door dit lage tempo kande betonspecie die als eerste wordtgestort, opstijven en gaan bindenterwijl we nog aan het storten zijn.Door deze methode blijft de spe-ciedruk op de bekisting op eenacceptabel niveau."Ruud weer: "Samen met Gerarden Johan proberen we problemente tackelen en zij leren mij realis-tisch te blijven. Ik was gek op ho-gesterktebeton vanwege de duur-zaamheid, maar door de korrel-grootte van het toeslagmateriaalkun je daar met mijn complexesculpturen niet meer mee werken.Zij leerden mij ontluchtingsgatenop te nemen, want anders kan delucht voor het vloeibare betongeen kant op en wordt de druk opde bekisting te hoog.Beton als materiaal voor kunstwordt nauwelijks toegepast. Ikmoet alles zelf uitvinden enervaren. Een kunstenaar alsEduardo Chillida is een voorbeeld,maar hij vertaalt zijn stalen sculp-turen in beton. Picasso deed ditook: hij liet kleine figuren die hijin plaatijzer maakte, uitvoeren inbeton. Ik ga puur uit van beton alsmateriaal, dat bepaalt mijn identi-teit. En dat wordt als een nieuweopvatting van sculptuur gezien.Niet bedachte spontaniteit, daargaat het voor mij om.Ik wil nu mijn expressiviteit verderverhogen door de grenzen van be-ton op te zoeken. Daarbij hebbenwe als team een gescheiden verant-woordelijkheid. Johan en Gerardzijn mijn enige beperking. Welaten bijvoorbeeld de korven ma-ken bij Spanstaal en die moetenmijn vormen dan wel aankunnen.Een beeld is eenmalig. Er maggeen `litteken' op zitten door hetvervoer of het hijsen. We makenhet zo goed mogelijk in schoon4 |In de voormalige hal vanWerkspoor ontstaatWaterwerk III dat 9 mhoog wordt, met nogalbijzondere bekistingG e r a r d D r o s tDe betontechnoloog werkt ruim 27 jaar bij de Befu, waarvan de laatste 16jaar als hoofd kwaliteitsdienst. Na de MTS meet- en regeltechniek en demilitaire dienstplicht is hij de `betonwereld' ingegaan bij Befu. Drost ver-richt commissiewerk voor NNI en CUR; de laatste CUR-Aanbevelingwaaraan hij meewerkte was nr.100 Schoon Beton. Andere werkzaamhedenzijn: docent voor de Betonvereniging en ontwikkelingshulp (betonopleidin-gen) in Suriname vanuit VNO-NCW, Befu en Betonvereniging. Belang-rijke werken: twee Lekbruggen te Vianen (B 65 in vrije uitbouw), Stichtsebrug te Huizen (B 85 in vrije uitbouw), studentenhuisvesting Uithof teUtrecht (zelfverdichtend beton).C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBekis ti n gstech niekcement 2004 838beton. Een kleine imperfectie vindik geen punt. Nuances zie je alleenvan dichtbij. Als de huid van hetbeton maar mooi is ?n blijft."T o e p a s s i n g i n p r a k t i j kNaast alle plezier en de creatieveuitdagingen hebben de ervaringenvan de constructeur en de beton-technoloog ook nog een praktischetoepassing gevonden. Een vreemdgevormde wapening of bekistingis voor hen geen punt meer, betonstorten in die vormen ook niet. Bijeen project is op een moeilijkbereikbare plek onder een snelwegdoor een blok geboord en zelfver-dichtend beton gebruikt waarbijBefu de ervaringen van Drostgebruikte die hij met de sculptu-ren had opgedaan. "Nooit gedachtdat ik die kennis zo snel kon toe-passen", geeft Drost toe. "Wat instaal gaat, kan ook in beton. Bijde nieuwbouw van de Rabobankhebben we forse kolommen van15 m hoog in een keer gestort,zonder problemen."De constructeur weet zijn ervarin-gen in prefab elementen toe tepassen. "Eerst dacht ik dat devormen het storten beperken, nuniet meer. Vormen zijn onbeperktmogelijk, de enige grens is prijs-technisch bepaald," stelt Grimme-likhuijzen.De synergie en samenspraaktussen kunstenaar en technici enhet begrip voor elkaars wensenwerkte zo goed, dat inmiddelsdiverse sculpturen langs hetAmsterdam-Rijnkanaal zijn tebewonderen. Gemaakt met aan-dacht voor de huid van schoonbeton en de expressiviteit van debeelden. Ton Brehm5 |Ruud Kuijer: "spontani-teit, geen creatie die opeen tekentafel ontstaat"foto's Ingmar TimmerR u u d K u i j e rNa de Koninklijke Academie voor Kunst en Vormgeving in 's-Hertogen-bosch vervolgde Kuijer (Schalkwijk, 1959) zijn opleiding aan de Jan vanEyck Academie in Maastricht. Sinds 1986 exposeert hij in binnen- en bui-tenland, zoals het Centraal Museum in Utrecht, Gemeentemuseum DenHaag (solo 1996) en het Wilhelm Lehmbruck Museum in Duisburg (solo1996-1997). Zijn werk is opgenomen in de collecties van deze musea, inhet Stedelijk Museum Amsterdam en in particuliere verzamelingen inNederland, Belgi?, Duitsland en de Verenigde Staten. Het project Sculptureat Land's End wordt onder meer gesponsord door Bouwfonds Cultuurfonds,stad Utrecht, Mammoet/Van Seumeren Groep en ENCI.