? ? ? ondergronds bouwen'Ondergronds bouwen' als gespreksthema is 'in'. Was hetonderwerpjarenlangslechts in-teressantvooreen selectgroepjetechneuten, delaatstetijd storten ookbestuurders, po-Iiticien milieugroeperingen zich op de ondergrondse bouwmogelijkheden en bestedenzelfs massamedia er ruim aandacht aan. Het resultaat is dat vrijwel iedereen inmiddelseen mening is toegedaan over de wenselijkheden en de mogelijkheden van een onder-grondse toekomst.Omdat die mening op verschillende gronden tot stand is gekomen, is besluitvorming erniet gemakkelijker op geworden. Om toch een agenda voor Nederland te kunnen bepalenvoor de komendejaren, organiseerde het Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordeningen Volkshuisvesting (NIROV) onlangs een werkconferentie met vooraanstaande verte-genwoordigers van besturend, ontwerpend, ontwikkelend en uitvoerend Nederland.DE AGENDAVANDE DERDE DIMENSIEONDERGRONDSE MOGELIJKHEDEN WORDEN NOG ONVOLDOENDE BENUTTabel 1Onderverdeling van ondergrondse opties30Aanleiding voor de werkconferentie vormdede Strategische studie ondergronds bou-wen, een rapport van de TechnischeUniver-siteit Delft en het Centrum OndergrondsBouwen (COB) dat eerder ditjaar is versche-nen. Het doel van deze studie was het ont-wikkelen van een strategische visie op hetgebruik van de ondergrondse ruimte in Ne"derland ten behoeve van een duurzame enfunctionele ruimtelijke inrichting metkwali-teit. Die visie moest multidisciplinair zijn: on"dergronds bouwen staat immers in verbandmet uiteenlopende beleidsterreinen, zoalsruimtelijke ordening, milieu, verkeer en ver-voer, veiligheid en economie.Keuzes makenAlles is mogelijk, roepen bouwersgraag. Nietalle opties echter om ondergronds te gaanzijn even kansrijk. Alvorens een inschattingte kunnen maken, is het goed in hoofdlijneneen onderverdeling tussen ondergrondsebouwmogelijkheden aantegeven (tabel 1).Centraal in hetvraagstukstaat de groeiendebehoefte van de bevolking aan een kwalita-tiefhoogwaardig leefmilieu, dit tegen deachtergrond van de toenemende ruimte-druk, stijgende mobiliteit en doorgaandeeconomische groei. Deze ontwikkelingendwingen de overheid tot strategische keu-zen, gebaseerd op een langetermijnvisie.Maatschappelijk gezien biedt ondergrondsruimtegebruikgrote voordelen, zoals ruimte-winst, minder verkeerscongestie, een bete-re milieukwaliteit (lucht, geluid, externe vei-ligheid) en bescherming van de cultuurhis-torische kwaliteit van binnensteden, karak-teristieke landschappen en natuurgebie-den. Belemmeringen zijn er echter nog vol-doende.BelemmeringenVooral de relatief hoge kosten van onder-gronds bouwen en het feit dat maatschap-pelijke en politieke aspecten moeilijk zijn inte schatten bij de afweging bovengronds/ondergronds, maken de huidige voorkeurvoor conventionele oplossingen verklaar-baar. De komende jaren zullen dan ook in-strumenten moeten worden ontwikkeld,waarmee het meervoudig grondgebruik, dediverse vormen van hinder (geluid, stank, vi-sueel, enz.), en de fysieke levensduurin geldkunnen worden uitgedrukt.Ten aanzien van de beleving bestaan er ne-gatieve associaties met ondergrondse ruim-tes in het algemeen en reele gevoelens vanonveiligheid en desori?ntatie. Maatregelenmet betrekking tot inrichting, vormgeving,CEMENT1997/11Bouwend Nederland staat te trappelen van ongeduld om ondergronds te gaanveiligheid en ventilatie kunnen een positiefeffect hebben. Desalniettemin zullen onder-grondse toepassingen voor een deel van deprimaire functies uit tabel 1 wel altijd be-perkt blijven.Technische barri?res lijken slechts van voor-bijgaande aard te zijn. Door ervaring op tedoen met nieuwe (boor-)technologie?n kun-nen risico's en kosten aanmerkelijk wordenteruggebracht. Om hinder en schade tijdensen na hetbouwen te minimaliseren, verdie-nen verschillende voorzorgsmaatregelen entechnieken de voorkeur. Daarnaast zalgrondonderzoek nauwkeuriger en uitvoeri-ger moeten worden uitgevoerd.MeerwaardeTechnologisch lijken er geen beperkingenmeerte zijn voor ondergronds bouwen, maarin de meeste gevallen is het bovengrondsbouwen zowel technisch, financieel als be-stuurlijk de gemakkelijkste manier om ietsterealiseren. Er moeten dus duidelijke motie-ven zijn om ondergronds te bouwen op basisvan de specifieke voordelen. Populair ge-zegd moet een ondergronds ontwerp eenzekere meerwaarde hebben ten opzichtevan een bovengrondse variant. Onder-gronds bouwen is dan geen op zichzelfstaand doel, maar eerder een middel omaan een bouwopgave te voldoen.Succesformules zijn er al: de Rotterdamse'Koopgoot' (Beursplein) rendeertnietalleenzelf, maarheeftook de marktwaarde van hetomringende winkel- en kantorengebied flinkopgeschroefd. Om op korte termijn een bre-dere toepassing van ondergronds bouwenvan de grond te krijgen, is het derhalve nietonbelangrijk die rendabiliteit mee te latenwegen. Koopmanschap en ondernemer-schap lopen immers hand in hand.Investeren in vastgoed is vooral een zaakvan projectontwikkelaars en beleggings-maatschappijen. Pas als er een schaarsteop het gebied van bedrijventerreinen ont-staat en de grondprijzen omhoog gaan, is ervoor hen een goede reden om meervoudiggrondgebruik te overwegen. In dat licht ge-zien zou het interessant kunnen zijn om dediscussie eens te voeren ten tijde van eenslechte conjunctuur.Vanuit een langetermijnperspectief zou deoverheid projecten kunnen ondersteunenmet een hoog maatschappelijk rendementen gericht opeen verbetering van de leefom-geving. Dergelijke projecten kunnen eenvoorbeeldfunctie vervullen en een bijdrageleveren aan de kennisontwikkeling.CEMENT1997/11Momenteel kent Nederland ongeveer zes-honderd gemeenten, die alle van zichzelfzeggen het centrum van bedrijvigheid te zijn.Elke gemeente bepaalt zijn eigen ruimtelijkeordening en ontwikkelt zijn eigen bedrijven-terreinen. Door zich te richten op de ?chtecentra kan het rijk met de andere overhedenen het bedrijfsleven samen een bijdrage le-veren aan concrete speerpuntprojecten.Het overheidsbeleid tot dusver is regule-rend, maarzou stimulerend moeten worden.AgendaIn het tweede deel van de werkconferentiebepaalden de deelnemers met behulp vaneen elektronische stemmachine op interac-tieve wijze de agenda voor ondergrondsruimtegebruik in de toekomst. Om de uit-komst van de vragenstelling enigszins tekunnen nuanceren, werden de deelnemersin vijf categorie?n ingedeeld: bestuurders(12%), ambtelijk adviseurs (26%), ontwer-pers (24%), projectontwikkelaars (13%) enciviel-technici (25%).Op de vraag welke van de vijf primaire func-ties het meest kansrijk wordt geacht, koos49% van de deelnemers voor transport en48% voor opslag. Verder werd vooral indus-tri?le productie (55%) ondergronds eengoede kans toegedacht. Ook horeca (i.c. dis-cotheken, 55%) zou zoveel mogelijk onderde grond kunnen worden 'weggestopt'.Duidelijk werd dat het zwaartepunt vooral inde steden (85%) zal moeten worden ge-zocht. Voor het sparen van waardevol land-schap (het 'Groene Hart' bijvoorbeeld)stemde slechts 6%. Kansrijk betekent dusduidelijk iets anders dan wenselijk! Het on-dergronds vervoer van personen (30%) engoederen (47%) binnen de stadsgrenzengaatvolgens deze stemming een goede toe-komst tegemoet.Als belangrijkste motief om ondergronds tebouwen worden de kwaliteit van de openba-re ruimte (47%) en de bereikaarheid (41%)gezien. De hogere kosten (80%) vormen ver-volgens de voornaamste belemmering.Van de deelnemers zag 59% in de knelpun-ten in de infrastructuur de reden waarom demedia op dit moment zoveel aandacht aanondergronds bouwen schenken. Bij dezevraag was de kwaliteit van de steden (28%)overigens een goede tweede.Als de deelnemers een speerpuntprojectondergronds bouwen zouden mogen bepa-len, dan zou de spoorzone in Delft (63%) hetglansrijk winnen van Schiphol (29%) en deTweede Maasvlakte (8%). Een ondergrond-se oplossing zorgt hier niet alleen voor hetopheffen van een infrastructureel knelpunt,maar bezit ook een meerwaarde in de rich-ting van de kwaliteit van het stedelijk leef-milieu. En om die meerwaarde is hetvolgensiedereen te doen.H.H.WapperomDe uitslagvan de stemming is nate lezen opde internetpagina van het NIROV:http://www.nirov.nl/nirovlondergronds?31