A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou w cement 2006 7Ine ter Borch, archispecials.comDe nieuwe brandweerkazernes in de Utrechtse wijkLeidsche Rijn en in Middelburg hebben beide de robuusteuitstraling van beton. Zowel Claus en Kaan Architectenals Bekkering Adams Architecten associeerden de stoerewereld van de brandweer met het robuuste karakter vanschoon beton. Toch zijn beide ontwerpen heel verschillend in meerdere opzichten. In Leidsche Rijn oogt de kazerne introvert als een monolithische stenen vesting. Dekazerne in Middelburg is extravert, waarbij de stevigeondersteuning van beton het lichte gebouw in de luchtlijkt te tillen. Ook in constructief en uitvoeringstechnischopzicht verschillen de gebouwen sterk van elkaar,ondanks het feit dat beide gebruik maken van dragendeprefab elementen in de gevel.H o o f d k a n t o o r b r a n d w e e r g e m e e n t eU t r e c h t , u i t r u k p o s t L e i d s c h e R i j nEen nieuwe brandweerkazerne van robuust betontorent hoog uit boven de nieuwe Utrechtse woon-wijk Leidsche Rijn. Behalve de 24-uurs uitrukpostvoor Leidsche Rijn, huisvest het gebouw ook hethoofdkantoor van de Utrechtse brandweer. Het ont-werp van Claus en Kaan Architecten bestaat uit eenplatte doos en een smalle, 40 m hoge schijf die sa-men een monolithische L vormen (foto 1). Met eensobere vormgeving waarbij elk detail tot het mini-mum is teruggebracht, onderscheidt de kazernezich als een stoer industrieel gebouw van de wo-ningbouwarchitectuur in de omliggende wijk.Aanvankelijk waren zowel de hoogbouwgevel als degevel van het lage volume gedacht in in het werkgestort schoon beton, maar dat bleek niet haalbaarin verband met de planning. Nu is de gevel van bei-de gebouwdelen uitgevoerd in dezelfde dragendeelementen van prefab beton. De elementen zijn ver-diepinghoog en stramienbreed. In tegenstelling totde kazerne in Middelburg is hier wel gekozen vooreen standaardstramien van 5,40 m, vanwege de gro-te repetitie van de kantoorverdiepingen. De verdie-pinghoogte van de begane grond is 4,50 m in ver-band met de doorrijdhoogte, die van de verdiepin-gen is 3,50 m.De hoogbouw van 40 m lang bij 40 m hoog is slechts9 m diep. Prefab betonnen vloerelementen (Wing-vloeren) vormen samen met de prefab gevelelemen-ten de draagconstructie van de hoogbouw. In hetlage bouwdeel dragen de prefab elementen de sta-len vakwerken van de spantconstructie die de re-mise overspant.V l e c h t w e r k o p k o p p e nHet spreekt voor zich dat met name de stabiliteitvan de hoogbouw bijzondere constructieve oplos-singen vereist. Op de koppen van het gebouw is datgoed zichtbaar. De verdiepinghoge kopgevelele-menten overspannen de volledige gebouwdiepte enzijn massief uitgevoerd. In een soort `vlechtverband'steken beurtelings de eindgevelelementen van delangsgevel en die van de kopgevel door (foto 2).Hierdoor ontstaan op de koppen stijve U-vormendie zorgdragen voor de stabiliteit in twee richtingen.Om hun dragende functie te kunnen vervullen zijnalle gevelelementen 300 mm dik. De kopgevelele-(Brandweer)MannenVan BeTOn1 |BrandweerkazerneLeidsche Rijn(foto's 1, 2 en 5: LuukKramer)3 |Smalle, horizontaleraamoppervlakkenaan de remisekant.(foto: Christian Richters)A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou w cement 2006 7menten zijn dus uitgevoerd in twee breedtematen:9 m ?n 9 m min 600 mm. Het maximale gewichtvan deze elementen is 30 ton. Om deze zwaarge-wichten op hun plaats te kunnen hijsen moest dekeuze van de bouwkraan hierop worden afge-stemd.De langsgevelelementen van de hoogbouw hebbenaan weerszijde verschillend gevormde kozijnope-ningen, waardoor ook de krachtsafdracht andersverloopt. Aan de remisekant bestaan de openingenuit smalle horizontale stroken, die aan de boven- enonderzijde een ruim betonoppervlak vrij laten (foto3). Het raamoppervlak aan de andere zijde is zogroot, dat er rondom slechts een smalle betonstrookoverblijft die maximaal is benut om de optredendekrachten naar de fundering te leiden.De logistieke organisatie van de plattegrond brengtmet zich mee dat de brandweerwagens vanuit delaagbouwremise onder de hoogbouw doorrijden omte kunnen uitrukken via de uitgang aan de entree-zijde van het hoofdkantoor (fig. 4). Omdat de door-rijdopening aan de remisekant over drie stramienenloopt, moest een extra voorziening worden aange-bracht om de bovenliggende gevelelementen envloeren van de hoogbouw op te vangen. Ter plaatsevan deze opening zijn hiervoor drie prefab elemen-ten als een geheel uitgevoerd. Om de ritmiek in degevel niet te verstoren is het nadenpatroon viaschijnvoegen in dit element doorgezet. Aan de uit-rukkant is de opening kleiner en was geen extraconstructieve voorziening nodig.E s t h e t i s c h u i t e r l i j kBij de productie van de elementen is extra aandachtaan het uiterlijk besteed. Allereerst is aan het stan-daardgrijze betonmortelmengsel een geelgroen pig-ment toegevoegd, waardoor het gebouw een zand-kleurig uiterlijk krijgt. Het juiste kleurresultaat is be-paald door de architect aan de hand van verschillendeproefstukken. Om de elementen een zo glad mogelijk2 |De eindgevelelementenvan de langsgevel en vande kopgevel steken beur-telings door4 |Brandweerwagens ruk-ken uit via de uitgangaan de entreezijdeA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou wcement 2006 7 oppervlak te geven, zijn de staalplaten van de bekis-ting spiegelglad gepolijst.Extra aandacht was er ook voor de detaillering van deelementranden. Deze zijn strak en exact haaks uitge-voerd om de voeg tussen de elementen zo klein moge-lijk te kunnen houden. De voegnaden zijn uitgevoerdals een terugliggende kitvoeg van 30 mm. Ook de ran-den van de kozijnnegge zijn exact haaks uitgevoerd.De uiterst precieze positionering van de elementenstelde hoge eisen aan de uitvoering op de bouwplaats.Immers, elke maatafwijking zou het strakke orthogo-nale ritme van het voegenpatroon direct zichtbaarverstoren. In het gehele gebouwcomplex, inclusiefbijgebouwen, terreinplaat en ommuring is het ritmevan het nadenpatroon consequent doorgevoerd.Uit voorzorg om ongewenste roestvorming te voor-komen, zijn voor de koppeling van de gevelelemen-ten aan de vloerelementen rvs schroefhulzen toege-past. Dit was nodig omdat in de opbouw van het ge-velblad geen spouw is opgenomen die eventueel op-tredend vocht kan afvoeren. Direct tegen de binnen-kant van het prefab gevelelement is 130 mm isolatieaangebracht met een afwerking van gipsplaat.De puur schoon-betonuitstraling van het exterieuris niet doorgezet in het interieur (foto 5); alleen openkele plaatsen zoals bij de trappenhuizen komt hetbeton in het zicht. nProjectgegevens:opdrachtgever:Gemeente Utrechtarchitect:Claus en Kaan Architectenconstructeur:IBU (Ingenieursbureau Utrecht)aannemer:Heijmerink Bouwleverancier gevelelementen:Van Dijk Betonleverancier vloerelementen:BetonSonS t a d s g e w e s t e l i j k e b r a n d w e e rV l i s s i n g e n M i d d e l b u r g e nA m b u l a n c e d i e n s tIn het weidse Zeeuwse landschap valt de nieuwebrandweerkazerne van Middelburg en Vlissingenop door de bijzondere toepassing van schoon betonin de gevel. Architecte Juliette Bekkering koos voorhet architectonische beeld van stevige betonnenschijven die de solide ondersteuning vormen vaneen lichte bovenlaag in glas en metaal. De opval-lende betonnen `zigzagwand' die de entree mar-keert, geeft het gebouw het robuuste karakter datpast bij het imago van de stoere brandweermannen-wereld (foto 6). De zigzagwand bestaat uit de begin-letters V en M van het `uitrukgebied' Vlissingen enMiddelburg.Eenmaal binnen openbaart zich een geheel anderewereld. De stoere buitenkant blijkt van binnen ver-rassend transparant en licht. Via de patio op de ver-dieping dringt veel daglicht door tot de beganegrond. De doorsneden zijn zo ontworpen dat er tal-rijke doorkijken ontstaan naar de verschillenderuimten en het omringende landschap. Op de ver-dieping biedt de lichte bovenbouw met veel glas een5 |Weinig schoon beton inhet interieurA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou w cement 2006 7venster van waaruit het gehele uitrukgebied kan wor-den overzien. Ook de betonnen letterwand is opval-lend transparant. Het glas tussen de letterbenen isogenschijnlijk direct in het beton gezet zonder ko-zijnhout. Dit dankzij de subtiele detaillering waarbijhet kozijn achter de betonwand is geplaatst.A r c h i t e c t o n i s c h e n c o n s t r u c t i e fVoor de opdrachtgever waren het cre?ren van zo-veel mogelijk ruimte en een zo groot mogelijkeflexibiliteit belangrijke eisen van de opgave. Hier-door lag een constructieve oplossing voor de hoofd-draagconstructie in staal meer voor de hand dan inbeton.De betonnen gevelwand is weliswaar vanuit devormgeving ontstaan, maar doet wel degelijk meein de overwegend in staal uitgevoerde hoofddraag-constructie. Die draagconstructie bestaat uit span-ten van stalen liggers en kolommen op een onge-bruikelijke stramienmaat van 5 m. Deze stramien-maat vloeit voort uit de functionele `uitrukbreedte'van de brandweerwagens. Bij toepassing van eenstandaardmaat als 5,40 m zou er een economischongewenste ruimtelijke overmaat ontstaan. On-danks de noodzakelijke maataanpassingen vanstandaardproducten zoals kanaalplaten en pla-fondplaten bleek de gekozen stramienmaat voorde-liger dan een standaardmaat.De betonnen letterwand dient als eindspant van hetremisedeel, waarop via een stalen hulpconstructiekanaalplaten zijn opgelegd.P r e f a b o p l o c a t i eIn de gevel zijn behalve de letterwand nog enkeleschoon-betondelen opgenomen, zoals de trapezi-umvormige schijf rechts van de entree (foto 7) eneen deel van de westelijke remisewand. Om de ge-wenste hoogwaardige esthetische kwaliteit van hetschoon beton te kunnen beheersen, is in een vroegstadium van het ontwerp nauw overleg gevoerd tus-sen de betrokken partijen in het bouwteam. Voor deuitvoering van de letterwand is besloten tot `prefabop de bouwplaats'. De overige delen zijn in het werkgestort.Juliette Bekkering: "Dat het project in bouwteam isuitgevoerd heeft zeker bijgedragen aan de kwaliteitvan het gebouwde resultaat. Vooral bij schoon betonzijn een goede communicatie en samenwerkingmet de uitvoerende partijen in een vroeg stadiumvan het ontwerp onmisbaar. Je kunt nog zo gedetail-leerd in het bestek omschrijven wat je allemaal wilt,beton storten blijft toch mensenwerk. De persoon-lijke inzet van de betrokkenen en met name de uit-voerder, hebben ervoor gezorgd dat het beton ergoed uitziet."De letterwand van 4,30 m hoog en 250 mm dik is opde bouwplaats in vier delen horizontaal gestort (foto8,9). Op basis van computertekeningen is de bekis-ting ter plaatse getimmerd van multiplex en baddin-gen. Plaatnaden vallen telkens tussen de letterbe-nen om te voorkomen dat het schuine lijnenspelwordt verstoord. Extra aandacht is besteed aan dehoeken van de kist. Om zo strak mogelijke hoeken6 |Eenbetonnen`zigzag-wand'markeertdiedeentree van de brand-weerkazerne inMiddelburg(foto's 1, 2: Jeroen Musch)A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou wcement 2006 7 zonder grindnesten te krijgen, zijn de hoeknadendicht gekit. In de hoek is een half pvc-buisje ?16mm geplaatst, waardoor de hoekrand licht is afge-rond. De letterdelen zijn op de koppeling voorzienvan een messing en groef om de breedte van denaad minimaal te houden.Ook de betonsamenstelling is nauwkeurig afge-stemd op het gewenste esthetische resultaat. Behal-ve met proeven in het lab ten behoeve van de ge-wenste kleur en de dichtheid van het oppervlak, isde samenstelling getest in de fundering van een an-der project over de werkelijke lengte van de letter-wand van 25 m.I n g e s t o r t e v o o r z i e n i n g e nEr moest met diverse voorzieningen rekening wor-den gehouden, zowel ten behoeve van de plaatsingen verankering van de letterbenen als de construc-tieve en esthetische functie. Om de delen op hunplaats te hijsen zijn hijsankers ingestort. Voor hetzwaarste deel van 13,50 ton zijn twee ankers toege-past met een maximum hijsgewicht van 8,50 ton peranker, zodat een ruime veiligheidsmarge ontstond.Bij het plaatsen is gebruik gemaakt van een hulpstaalals afstandhouder voor de elementen, die anders van-wege hun vorm naar elkaar toe zouden vallen. Om debetonelementen te verankeren in de fundering zijngaines opgenomen die na plaatsing van de elemen-ten met krimpvrije mortel zijn aangestort. Om dekanaalplaten te kunnen dragen zijn hulzen ingestortwaaraan haaks op de wand staalconsoles kondenworden bevestigd. Op de staalconsoles rust een hoek-staal waarop de kanaalplaten zijn opgelegd.Extra aandacht is besteed aan de esthetische detail-lering ter plaatse van de glazen invulling van de let-terbenen. De gevelwand is opgebouwd uit het be-tonnen buitenblad, een luchtspouw en het binnen-blad van een stijl- en regelwerk voorzien van isolatieafgewerkt met gipsplaat.Het houten kozijn waarin het glas is gezet, is on-zichtbaar achter het betonblad geplaatst. Hierdoorontstaat een diepe negge. Daar waar het glas niettot aan de vloer doorloopt, ontstaan horizontale be-tonvlakken waarlangs afstromend regenwater hetgeveloppervlak zou kunnen vervuilen. Om dit tevoorkomen is in de `onderdorpel' een verholengootje aangebracht met een ingestort dun koperenbuisje als waterspuwer.Z o r g v u l d i g h e i d e n s a m e n w e r k i n gOok de in het werk gestorte onderdelen zijn met ui-terste zorgvuldigheid behandeld. De positie van alleplaatnaden en centerpengaten is van tevoren door dearchitect bepaald. Zo vallen de centerpengaten vande westelijke wand precies samen met de beschilde-ring van rode pijlen, waardoor ze nauwelijks zicht-baar zijn. Om de betonoppervlakken die in het zichtkomen tot in het kleinste detail zo strak mogelijk uitte voeren heeft de uitvoerder zich extra ingezet. Ookaan de `vuile' kant is aandacht besteed, omdat al teruwe oppervlakken de aansluiting van kozijnhout ofde bevestiging van hoekstalen kunnen bemoeilijken.Op deze plaatsen is het beton uitgevlakt met behulpvan staalstrips. Uitvoerder Potters: "Samen met dearchitect hebben we oplossingen bedacht om haarontwerp zo mooi mogelijk uit te voeren."De conclusie van alle bij dit project betrokken partij-en is unaniem dat de goede samenwerking en zorg-vuldige uitvoering zichtbaar zijn in het resultaat. nB e t o n s a m e n s t e l l i n gbetonsterkteklasse B 25, milieuklasse 2cement: CEM III B 340 kg , wcf: 0,50,80 kg vliegas, grof grind max. korrel 4-16mmsuperplastificeerder: 80/20 CuglaProjectgegevensopdrachtgever:BHC (Brandweer Huisvestings Consortium)architect:Bekkering Adams Architectenconstructeur:Goudstikker de Vries, `s-Hertogenboschaannemer:Sprangers Bouwbedrijf, Terneuzenleverancier betonspecie:VTO Vlissingen7 |De centerpengaten vande westelijke wand val-len samen met debeschildering van rodepijlen8,9 | Bekisting van deletterwand(foto's 3,4 A. Potters)