IUTILITEITSBOUW I IBOUWPUTTENET TIJDELIJKESTEMPELRAMEHOOFDKANTOOR VOOR ROBECO-GROEPir.R.Nijsse, ABT, Adviesbureau voor Bouwtechniek BV, Velpir.J.A.A.M.Vollebregt, Hollandsche Beton Maatschappij BV, afdeling Constructie OOB, RijswijkDe nieuwbouw voor de Robeco-groep verrijst op een bouwtechnisch zeer lastigeplek, tussen de metrotunnel en het Schielandhuiso Twee belendingen die kritischerandvoorwaarden opleggen aan het ontwerp en de uitvoering van de bouwput. Opeen laat moment werd voorgesteld het stempelraam voor de bouwput in beton uitte voeren in plaats van in staal. De uitvoering in beton heeft geleid tot grotefinanci?le besparingen.Op dit moment verrijst in hethart van Rotterdam, op dehoek van de Coolsingel en deBlaak (fig. 1), het nieuwe hoofdkantoorvoor de diverse beleggingsmaat-schappijen van de Robeco-groep. Gele-gen naast het historische Schielandhuiszal deze markante toren, naar een ont-werp van architect ir.WG.Quist, eenwezenlijke bijdrage gaan leveren aan hetdynamische karakter van de Rotter-damse Skyline. Het kantoorgebouw zalmet 97 meter hoogte 15.000 m2nettokantooroppervlak bieden, met twee on-Cement 1990 nr. 4dergrondse parkeerlagen.Het onderwerp van dit artikel is echterniet het gebouw zelf, maar een onder-deel hiervan, wat zelfs al niet meer tezien is. Het bewuste onderdeel, de af-stempeling van de bouwput, heeft ech-ter in zijn zes maanden durende bestaaneen zeer essenti?le bijdrage geleverd aanhet feit dat op deze bouwtechnisch zeermoeilijke plek in de Rotterdamse bin-nenstad gebouwd kan worden.Het bijzondere van de stempelramen isdat zij uit gewapend beton zijn vervaar-digd. Voor zover ons bekend, is dit deeerste keer dat voor een dergelijke con-structie beton is toegepast.De positieve ervaringen, zowel financi-eel als uitvoeringstechnisch, vormenaanleiding tot het schrijven van dit arti-kel. Overigens wordt, mede op grondvan de ervaringen met deze bouwput,momenteel een tweede grote bouwputin de Rotterdamse binnenstad (Plaza,aan hetWeena) met een betonnenstem-pelraam uitgevoerd (zie het desbetref-fende artikel in dit nummer, blz. 66-71).39IUTILITEITSBOUWRandvoorwaarden bouwput enfunderingHet op een specifieke plaats neerzettenvan dit hoogbouwprojectvereistbijzon-dere aandacht voor de fundering. Degrote concentratie van belasting zal in-grijpende gevolgen hebben voor hetgrondspanningsevenwicht in de directeomgeving. Indien daarbij wordt beseftdat de beschikbare bouwplaats voor deRobeco-nieuwbouw (oppervlak 3.000m2) net zo groot is als het gebouw zelfendat direct ernaast twee voor vervormin-gen zeer gevoelige bebouwingen liggen,dan zal de moeilijkheidsgraad van debouwplaats duidelijk zijn.Deze twee belendingen zijn het op circa15 m van de nieuwbouw gelegen Schie-landhuis (bouwjaar 1652) en de op circa1,5 m afstand vanaf de ondergrondseparkeerlagen lopende metrotunnel on-der de Blaak.1 SituatieIBOUWPUTTENT??????,,- , ~. , ,1 __ ~ ~ ?. ~ _. 1, , , ,+" , I I" , \ I~\ \\1- ; ~ : \, I, .., , ,\, \ ,I~ : : tb?)~?SCHIEI.AN(lI-llISBeide belendingen stelden dan ookstringente vervormingseisen, die bij deaanleg van de bouwput nauwgezetdienden te worden nageleefd.Voorde metrobuis kwam ditin grote lij-nen neer op de eis van minimale horizon-tale vervorming van de bouwputwanden, re-sulterend in een toelaatbare verplaat-sing van maximaal 18 mm en de eis vaneen minimale verticale lange-duur zettingter plaatse van de metrobuis van maxi-maal 14 mmoVoor het op houten palen staandeSchie-landhuis golden als eisen geen verlagingvan de freatische grondwaterstand entrillingsbeperkingtot een snelheidsniveauvan 3 mm/s, conform DIN 4150, Teil 3,te meten op hetSchielandhuis zelf. Dezetrillingsbeperking was een voor de uit-voering te hanteren bovengrens. Hetoverschrijden ervan betekende stopzet-ting van de bouw.De twee vervormingseisendienden ech-ter van tevoren door berekening te wor-den onderbouwd. Dat wil zeggen dat degekozen bouwwijze van tevoren moestworden vastgelegd en bovendien geac-cordeerd diende te zijn door het Ingeni-eursbureau voor Geotechniek van Ge-meentewerken Rotterdam.Ten eerste de verticale lange-duur zet-ting.Het probleem van de Rotterdamsegrondslag is het aanwezig zijn van eendikke kleilaag onder de eerste funde-ringszandlaag, op circa 35 m - NAP, deLaag van Kedichem.Klei als plastisch materiaal geeft grotetijdsafhankelijke vervormingen te zien.40Effectenvan dit fenomeen zijn bij enke-le Rotterdamse bouwwerken te consta-teren. Bij de Robeco-nieuwbouw zal,hoe vreemd dit ook moge klinken ge-zien het bovenstaande, de lange-duurzetting bij de metrobuis nihil ofin iedergeval kleiner dan circa 5 mm zijn.Door middel van complexe computer-modellen van de complete funderings-constructie, waarin onder meer warenverwerkt de invloed van de funderings-plaat, het palenveld en de bodemop-bouw vanafcirca 60 m - NAP, kon ad-viesbureau ABT aantonen dat de gun-stige effecten van:- belastingsspreiding door stijve funde-ringsplaat en dicht geheid palenveld;- twee ondergrondse parkeerlagen,waarbij grond vervangen wordt doorlucht;- mobiliseren van de 7 m grondwater-druk tegen de kelderbodem;tezamen de belastingsconcentratiedoorde hoogbouw op kleilaagniveau bijnazullen compenseren.De beslissing te heien, hetgeen noodza-kelijk was voor de belastingsspreidingdoor middel van grondverdichting, wasmoeilijk, maar kon toch op basis vanverkennende berekeningen worden ge-adviseerd.De praktijk heeft dejuistheidvan de be-slissing aangetoond.Na deze rekenexercities resteerde alsenige donkere wolk nog de horizontaledeformatie van de bouwput.De wijze van uitvoering en vooral dedeskundigheid van de uitvoerende par-tij zijn hierbij van essentieel belang.Na een grondige vergelijking op diverseaspecten werd HEM uitgekozen alshoofdaannemer voor de bouwput en denieuwbouw zelf.Ontwerp van de bouwputVoor het makenvan de kelderen de fun-daties van het gebouw is een bouwputmet een diepte van 9 tot 11 m vanafmaaiveld noodzakelijk (7,50 m - NAP).De hiervoor genoemde eisen en om-standigheden resulteren in een bouw-put met de volgende eigenschappen:- een gesloten bouwkuip met waterke-ring tot aan de waterremmende laagop circa 16,5 m - NAP, zodat handha-ving van de waterstand van het frea-tisch grondwater voor de omgevingwordt bereikt;- een grond- en waterkering waarbij deopname van horizontale krachtenbinnenwaarts in de bouwput plaats-heeft. Door de aanwezigheid van demetrobuis aan de zijdevan deBlaakeneen metrostation aan de Coolsingel, ishet aanbrengen van groutankers na-melijk onmogelijk;- een spanningsbemaling van het diepegrondwater onder de waterrem-mende laag, teneinde het opbarstenvan de bouwputbodem en welvor-ming te voorkomen;- een zodanige sterkte en stijfheid vangrond- en waterkering in combinatiemet opname van horizontale krach-ten, dat ter plaatsevan de metrobuis demaximale verplaatsing 18 mm bin-nenwaarts is.Voor de grond- en waterkering geeft deCement 1990 nt. 4TRADITIONEEL BOUWPROCESTOTALE BESTEKUITVOERING BOUWPUTUITVOERING BOVENBOUWBOUWPROCES MET VOORGETROKKEN BOUWPUTBESTEK BOUWPUTUITVOERING BOUWPUTBESTEK BOVENBOUWUITVOERING BOVENBOUWTIJDWINST ca BUFFER TEGENSLAG~~1!i=~2,-1!'_i!!~iii?i!!ll.,~te verminderen en het feit dat een recht-hoekig stempelraam niet 'paste' bij debouwpurvorm, leidden tot een hoogstaalverbruik. De kosten stegen verderdoor kostbare verbindingen ten gevolgevan de vele schuine hoeken van debouwput en door additionele hulpcon-structies ten behoeve van grondafvoeren materiaalaanvoer, alsmede door dewenselijkheid om openingen van vol-doende grootte te hebben voor de aan-voer van betonstaal.STAALVARIANTI'---- ~De constructieafdeling UOB van HBMheeft in zeer korte tijd het ontwerp ge-maakt van het betonnen stempelraam.Het bleek mogelijk op basis hiervan eenvoor de opdrachtgever passende prijs-aanbieding te maken.In de nog resterende tijd die de leve-rancier van de stalen stempels nodig zouhebben gehad om de stalen stempel-ramen te maken en te monteren in hetwerk, is het mogelijk gebleken om eengeheel nieuw alternatiefvoor de stem-pelramen in gewapend beton uit te wer-ken tot werktekeningen, alsmede dezeop de bouwplaats te realiseren (fig. 3).Betonnen stempelramenNadatde leveranciervan de stalenstem-pelramen reeds was gestart met het ma-ken van fabriekstekeningen, kwam inhet bouwteam ABT met de suggestieom voor de stempelramen beton inplaats van staal toe te passen.De mogelijkheid van betonwas nog nieteerder overwogen. In Nederland is eendergelijke toepassing niet eerder ver-toond. Bekend is dat beton een minderkostbaar bouwmateriaal is en eenvou-diger te verwerken dan staal. Doch destempelconstructie had een tijdelijkefunctie en diende weer te worden ge-sloopt, hetgeen in het algemeen als kost-baar wordt ingeschat.De mogelijkheid om dit betonnenstempelraam deel uit te laten maken vande definitieve draagconstructie van hetgebouw is eveneens overwogen. Dezemogelijkheid is echter vervallen door-dat niet alle keldervloeren in een hori-zontaal vlak liggen. Ook was de reste-rende tijd te gering om dit uit te werkenen de gevolgen van een en ander op hetontwerp van het gebouw te overzien.Door het maken van een ge?ntegreerdontwerp, waarin alle aspecten van deuirvoering konden worden verwerkt,zijn de kosten sterk gereduceerd. Ditwas mede mogelijk doordat de meesteuirvoeringseisen in dit stadium duide-lijker waren geformuleerd.Voor beton geven schuine hoeken be-trekkelijk weinig problemen (foto's 4 en5). Hulpconstructies voor de grondaf-3 TijdscheIlla ontwerp en uitvoeringvan steIllpelraIllende verschillende uirvoeringsfasen ach-tereenvolgens berekend.?tl!?fjlll\~l?.lIIl-tiNa een beperkte uitwerking van beideoplossingen, waarbij de beoordelingvande grond- en waterkering aan de zijdevan de Blaak een grote rol speelde, is opbasis van kosten en een risicoanalyse ge-kozen voor de droge bouwputmethode.Deze oplossing werd vervolgens tot be-steksniveau uitgewerkt.Beslotenwas de bouwput, het palenvelden de dikke funderingsplaat vooraf endus apart aan te besteden en uit te voe-ren. Dit bood aanzienlijke tijdwinst enverminderde het risico dat tegenslagenbij de uirvoering direct hun weerslag opde opleveringstijd zouden hebben (fig.2). Het feit dat de fundering al gelegdwordt voor een gebouw dat nog nietvolledig is uitgekristalliseerd,vereistna-tuurlijk enige vindingrijkheid van hetbetrokken bouwteam.Helaas bleek de bij dat bestek horendeprijsaanbieding de gestelde budgettenaanzienlijk te overschrijden. Een en an-der was vooral een gevolg van diversefactoren die het staalverbruik in destempelramen nadelig be?nvloedden.Vooral het onder actieve druk zettendoor middel van hydraulische vijzels,hetgeen nodig was om de vervormingen2 Tijdwinst bij voorgetrokkenbouwputBETONVARIANTkeuze van een stalen damwand de besteoplossing.Door ABT was aan de hand van diversevooronderzoeken een bouwputadviesuitgebracht. Hierbij werd ingehaakt ophet cirkelvormig zijn van de bouwputen werd door middel van onderwater-beton tussen twee ringen damwand eendiep gelegen stempelgeformeerd,waar-nade bouwputzelfvrij konwordenont-graven.ONTWERPFABRIEKSTEKENINGENFABRICERENMONTAGE OP WERKALTERNAlIEVENONTWERPUITVOERINGVERHARDINGHBM IN BOUWTEAMBOUWPUTVARIANTENAlternatieve uitvoeringswijzeToen HBM als hoofdaannemer in hetbouwteam werd opgenomen is een al-ternatieve uirvoeringswijze bekeken.De ontgraving heeftdaarbij plaats in eendroge bouwput, waarbij een zeer zwarestalen damwand binnenwaarts wordtgesteund door horizontale stalen stem-pels op twee niveau's. Deze stempels lo-pen in twee loodrecht op elkaar staanderichtingen en worden voorgespannen.Na het aanbrengen van de dikke kelder-vloer worden de stempels verwijderd enmaakt de vrij uitkragende damwandeen onbelemmerde uirvoering moge-lijk.De vervorming van de stalen damwandis getoetst met behulp van het HBG-computerprogramma Damwand lIl.Hierbij wordt de grond door een veren-model nagebootst en is de invloed vanCement 1990 nr. 4 415 Gording van bovenstempelraamIBOUWPUTIEN.~.'? I'----'1"- ~ I"-~ . ~-.l/: iI".~? 'e, _.~f.ooi ~ I_.. ~=-- ----,..T': iV(~V,I. t\ Ir.1\,.',.,,'\ IV I"[./ f--''.' ~ -...... ~I- .i"'.''I ',', '~"k,. IH '[J ~(', 11 l'j.~' J.-::: r./~. 't- . .~-8Onderstempelraam bij uitvoeringin beton4 Kruising van stempels van bovenstempelraam6 Dubbele gording met platteFreyssinetvijzelsvoer en materiaalaanvoer zijn in de con-structie ge?ntegreerd. Hijsopeningenzijn direct in de vormgeving opgeno-men.De twee betonnen stempelramen wor-den ondersteund door prefab hulppa-len. Doordat de openingen tussen destempels biina tweemaalzo grootziin als 7 Onderstempelraam bij uitvoering:J v : J in staalin het eerste ontwerp, is het ontgraven f----------------------------------1eenvoudiger geworden. De twee over debouwput lopende Baily-bruggen be-hoeven niet apart te worden gefun-deerd.De layout van het betonnen stempel-raam is verder geoptimaliseerd door:- gebruik te maken van de stempelwer-king van de gordingen in de hoeken;- het aanbrengen van een schuin stem-pel bij de hijsopening;- de richting van de betonnen stempel-ramen onafhankelijk van de richtingvan de gebouwstramienen te kiezen.Hierdoor is het aantal strekkende me-ters stempel minimaal geworden.Door het aanbrengen van een dubbelegording bij de bouwput aan de zijde vande Blaak is alleen aan deze zijde voor-spanning aangebracht. De buitenstegording wordt met schuin geplaatste I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - jwapeningsstaven aan de damwand vast-gelast (fig. 6).IUTILITEITSBOUW42 Cement 1990 nr. 4--~beton6,80min ??n vlakWe1l11geenvoudigge?ntegreerdge?ntegreerdge?~tegreerdgennggrootbij :and metrogenng:::-:~ -0.303,90mniet in ??n vlakveelmoeilijkextraextramoeilijkgrootgenngvanuit middengrootstaaltO.OOmaaswijdtestempelshulppalenaansluitende damwandondersteuning hulpbrugondersteuning betonpomphijsopening wapeningtemperatuurgevoeligheidrekstijfheidvoorspanning met vijzelssecundaire krachtenTabellVergelijking tussen stempelramen in staal en betonStaalversus beton voor de stempel-ramenIn de figuren 7 en 8 is de vormgevingvanbeide stempelramen te zien. De ken-merkende verschillen van beide mate-rialen zijn in tabel 1 aangegeven.Uit tabel 2 blijkt dat de kosten van hetbetonnen stempelraam ten opzichte vanstaal tot minder dan de helft zijn gere-duceerd.Deze reductie komt voornamelijk doorde geringere kosten van de op druk be-laste stempels. Dit is mede het gevolgvan de toepassing van beton in sterkte-klasse B 35 voor het onderste stempel-raam, waardoor de gemiddelde wape-ningshoeveelheid 112 kg/m3bedroeg.De op buiging belaste gording geeftslechts een geringe kostenvermin-dering. Het overige kostenvoordeelkomt uit de vormgeving.Wijze van uitvoeringIn figuur 9 zijn de verschillende fasenvan uitvoering aangegeven.Fase 1De damwand Larssen 430, een uit Lars-sen 43 samengesteld profiel met eenconstructiehoogte van 750 mm, wordtaangebracht tot een diepte van 20,50 m-NAP. Vervolgens worden vanaf maai-veld de prefab funderingspalen voor hetgebouw verdiept ingeheid. Voor de on-dersteuning van de stempelramen wor-den prefab hulppalen aangebracht.De maaiveldhoogte varieert van 1,30 tot3,50 m + NAP.FASE '1.-------. -4.00? -~ -4.90FASE 2 FASE 39 Fasering van uitvoering bouwput-7.00~--8.00FASE 6FASE 9Fase 6De bouwput wordt ontgraven tot 7,50m - NAP, waarna er strooksgewijs ver-der wordt ontgraven voor het aanvullenmet drainagezand.I '=FASE 4 FASE 5FASE 7 FASE 8Fase 5Het onderstempelraam wordt gefaseerdop druk (700 kN/m) gebracht, eveneensmet behulp van platte Freyssinetvijzels.Wederom worden de verplaatsingenvan de damwand en de metro gemeten.Fase 2De bouwput wordt ontgraven tot 0,30m - NAP. Op deze diepte wordt het be-tonnen bovenstempelraam aange-bracht, waarbij een eenvoudige bekis-ting van spaanplaat wordt toegepast.Ten behoeve van het ontgraven wordenBaily-bruggen geplaatst. Deze rusten opstalen balken die directhun belasting af-dragen aan de verticale ondersteuningvan het stempelraam.Fase 3Met behulp van platte Freyssinetvijzelstussen een dubbel uitgevoerde gordingvan het bovenstempelraam wordt dedamwand ter plaatse van de metrobuisgefaseerd onder druk (300 kN/m) gezet.Hierbij worden de verplaatsingen vande damwand en de metro gemeten.Fase 4De bouwput wordt ontgraven tot 4,40m - NAP (foto 10), waarna het onderstebetonnen stempelraam wordt aange-bracht.Vervolgens wordt de spanningsbema-ling van het diepe water gestart.Cement 1990 nr. 4 43IUTILITEITSBOUW _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _1BOUWPUTTEN10 Ontgraven vanafrijbanen opbovenstempelraam(foto: Tom Kroeze, Rotterdatn)Tabel 2Kostenvergelijking tussen stempelramen in staal en betonuirvoering in staalFase 7De koppen van de funderingspalen voorhet gebouw worden afgehakt en dewerkvloer wordt aangebracht. De dikkekeldervloer (foto 11)wordt in twee lagengestort. Vanwege de relatief slappe on-dergrond ter plaatse wordt eerst eendrukverdelende betonvloer van 500mm dikte aangebracht, die met de twee-de laag later ??n geheel vormt. De span-ningsbemaling van het diepe water kandaarna vervallen.FaseSDe stempelramen worden verwijderdwaarna een bouwput ontstaat zonderbelemmeringen voor de uirvoering.Vervolgens wordt de kelderdoos tot enmet de begane-grondvloer gemaakt.Fase 9Nadat het gebouw op voldoende hoogteis in verband met opdrijven, wordt debemaling van het freatisch water gestopten een gedeelte van de damwand ge-trokken.MetingenAanvankelijk is een niet voorziene hori-zontale verplaatsing van de metrobuisopgetreden van circa 14 mm van debouwput af, vermoedelijk ten gevolgevan de horizontale verdringing van degrond door het inheien van de prefab11 Aanbrengen wapening vandikke keldervloer.Bovenaanzicht van beide stempelramen(foto: Tom Kroeze, Rotterdam)44gordingenstempels en hijsopeninghulppalenvijzelsbaileybrug met potenuirvoering in betongordingenstempelshulppalenvijzelsbaileybrug138 ton staal51 9 ton staal141 stuks120 stuks509 m3beton566 m3beton85 stuks38 stuksf 330.000,--f 972.000,--f 198.000,--f 68.000,--f 192.000,--f 1.760.000,--f 313.000,--f 384.000,--f 96.000,--f 29.000,--f 56.000,--f 878.000,--Cement 1990 nr. 4Stand van zaken maart 1990(foto's 13 en 14: Aeroview-Dick Sellenraad)14/-----7"-+- METING 5 APRIL 1989{FASE 61METING 12 JUNI 1989(FASE 71 1-------------------------1METING 3 AUG 1989(FASE 81SI'" BOVENSTEMPELRAAMS2' ONDERSTEMPELRAAM- - - = BEREKEND---------- = GEMETENII".~__/_--- FASE 4FASE 6~--,?----- FASE 8VEENZANDZANDERIGEKLEIZANDVENIGEKLEIBerekende en gemeten horizontale vervonningen vandamwand bij metro aan Blaakzijde+2.90.:..::..:...:.::....-1!""['i~~~,/.-,.=----FASE 2't\--~-~-+----,I-j'--------- FASE 41-+-+------ FASE 6'\:-_~ +-f'::::f=::-:-:====-'FASE 8.~ ----Si-2.00-3.00-4.00-6.00-5.00+2.00+3.00+1.00+0.00-1.00-12.00-8.00-9.00-14.00-13.00-15.00-16.00-17.00-18.00-19.00-10.00-11.0012-7. 00 --------------------l--~~fiF~~~~~~=palen vanafhet maaiveld.Door het aanbrengen van de voorspan-ning in het stempelraambestond het ge-vaardatde metro nogverdernaarbuitenzou worden gedrukt. Daarom moest hetvoorspannen in de fasen 3 en 5 zeer be-heerst en gefaseerd plaatshebben. Ditgeschiedde door trapsgewijze opvoe-ring van de druk in de vijzels, waarbijsteeds 's nachts de verplaatsing van demetrobuis werd gemeten.De verplaatsing van de damwand bij demetrobuis is met hellingbuismetingengeregistreerd en komt in orde vangrootte overeen met de berekening (fig.12).De vervorming heeft een tijdsaf-hankelijk effect, dat enige afwijking tenongunste heeftveroorzaakt. Dit verschilis mede veroorzaakt doordatbij de bere-kening is aangenomen dat het boven-stempelraam zou worden verwijderd nahet aanbrengen van het onderstempel-raam, waarbij de uitkragende damwandeen in de richting van de put gaandehoekverdraaiing zou krijgen. Bij de uit-voering in beton bleven echter beidestempelramen tegelijkertijd aanwezig.De verplaatsing van de metrobuis is zo-danig geweest dat geen absolute ver-plaatsing naar de bouwput toe heeftplaatsgehad. Er is slechts een relatieveverplaatsing opgetreden, waardoor deputafwaartse beweging gedeeltelijk isopgeheven.Het slopen van de tijdelijke beton-nen stetnpelramenOmgeenbouwtijd teverliezenzijn in deweken van de bouwvakvakantie van1989 de betonnen stempelraam ge-sloopt (foto 13). De stempels zijn methydraulische scharen doorgeknipt. Deoverblijvende stukken zijn evenals degordingen op traditionele wijze met eenstalen bal tot kleine brokken geslagen,zodat het betonstaal kon worden ge-scheiden. Het overblijvende betonpuinis opnieuw gebruikt in nieuwe beton-constructies.De volgorde van het slopen heeft op zo-danige wijze plaatsgehad, dat eenschoksgewijze ontlasting van het stem-pelraam werd vermeden. Door te star-ten met het ontspannen van de stempelsaan de zijde tegenover de metrobuis,werkte het overblijvende raamwerk vangordingen, stempels en hulppalen alseen schokdempende constructie, die ervoor zorgde dat de damwand zich gelei-delijk verplaatste.Na hetslopenvan de betonnenstempel-ramen wordt een vrij uitkragende dam-wand zichtbaar (foto 14), met op sommi-ge plaatsen een uitkraging van 8,50 m.Cement 1990 nr. 4 45
Reacties