A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor m ing10 cement 2008 6Het zijn bijzondere tijden voor Nederlandse bouwbedrij-ven. Nu het vertrouwen na de bouwfraude weer redelijkhersteld lijkt te zijn, verandert er veel op het gebied vancontractvorming. Een ontwikkeling die veel aanpassin-gen vraagt bij opdrachtnemers en niet zonder risico is.Ook de constructeur krijgt in dit soort projecten vaak eenandere rol. De redactie van Cement vraagt vier opdracht-nemers naar hun visie en eerste ervaringen.Het eerste Nederlandse project in de utiliteitsbouwdat via PPS werd gerealiseerd is het MontaigneLyceum in Ypenburg (Den Haag). Op 30 augustus2006 opende de school haar deuren voor de ruim 700leerlingen en bijna 70 personeelsleden. Sinds 2006zet de Rijksgebouwendienst (Rgd) ook in op PPS.Hun eerste pilotproject, het ministerie van Finan-ci?n, wordt nog dit jaar opgeleverd. De overige driepilotprojecten zijn nu in uitvoering waaronder Belas-tingdienst Doetinchem en Informatie Beheer Groepen Belastingdienst Groningen. Het ministerie vanDefensie werkt aan de Kromhout Kazerne in Utrecht.Rgd heeft drie nieuwe projecten in voorbereiding.Veel grote bouwondernemingen zoals Strukton,Ballast Nedam, BAM, Heijmans, Volker Wessels enDURA Vermeer is er veel aan gelegen om nieuwePPS-projecten te verwerven. Maar ook anderespelers zoals Facilicom mengen zich in de strijd.Meestal gebeurt dat in consortia, samen met finan-ciers, installateurs, facility-bedrijven, ingenieursbu-reaus en architecten. De meeste ondernemingendie actief zijn in dit veld hebben een aparte werk-maatschappij opgericht zoals Strukton Integraleprojecten, Ballast Nedam Concessies of BAM PPP.In deze bedrijfsonderdelen is kennis rond financi-Bouwenaan ge?ntegreerde contractenVraaggesprek met vier opdrachtnemers1 |GerechtsgebouwAntwerpen is een van debuitenlandse PPS-projecten van BAMfoto: BAM PPPA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor m ingcement 2008 6 11ele en juridische aspecten gebundeld. Voor de pro-jecten zelf wordt doorgaans een special purposecompany (spc) opgericht. De technische en organi-satorische verantwoordelijkheden en risico'sworden vanuit dat onderdeel `back-to-back' doorge-geven aan de uitvoerende bedrijven.Cement spreekt met vier opdrachtnemers: SimonBijpost van Ballast Nedam Bouw, Erik Hermsenvan Strukton Integrale projecten, Henri Witteveenvan BAM PPP, en Hans Gennissen en Harold Hin-felaar van Facilicom Services Group.Simon Bijpost, Ballast Nedam planontwikkelingAl zo'n dertien jaar geleden zag Ballast Nedam denoodzaak om voorwaarts te integreren en meer deregierol te verkrijgen in de ontwerpfase. Het werkenin bouwteam was toen in opkomst. Hoewel bijbouwteam-projecten de bouwer al vroeg aan tafelzit, is het harde commitment met de bouwer er pasna de besteksfase en draagt hij geen ontwerpverant-woordelijkheid. Na bouwteam kwam er ruimte voorDesign & Build. Maar die vorm komt maar weinigvoor in Nederland. De vanuit Amerika overgeko-men vorm Engineer & Build heeft meer succes.Daarbij neemt de bouwer de verantwoordelijkheidover voor ont-werpuitwerking en realisatie vanafhet eind van het DO, of soms het VO (fig. 2). Ont-werpverantwoordelijkheid en realisatieverantwoor-delijkheid scheiden is niet meer van deze tijd. Denieuwe contractvormen zorgen voor optimalesamenwerking in de keten met als gevolg eensterke verlaging van de faalkosten. Na E&B is nudus PPS sterk in opkomst. Om in te spelen op dezeontwikkeling werd in 2006 Ballast Nedam Conces-sies opgericht.R o l c o n s t r u c t e u rAls de bouwer vroeg de verantwoordelijkhed draagtis er veel meer aandacht voor risicobeheersing.Volgens Simon Bijpost, directeur Planontwikkelingbij Ballast Nedam Bouw, kan die risicobeheersingonder meer door het uitvoeren van second opinionsna iedere ontwerpfase. "Wij voeren altijd een secondopinion uit, bijvoorbeeld voor de constructies, debouwfysica of de installaties. De kosten hiervoorlijken groot, soms wel 30 000. Maar dat wordt intweede instantie makkelijk terugverdiend." Ook ishet afsluiten van fases met een fasedocument voorBallast Nedam van groot belang. De faalkostendalen voor alle betrokken partijen. Dat geldt vooralle nieuwe contractvormen. "Bij traditionele pro-jecten gebeurt dat onvoldoende."Voor de constructies heeft Ballast Nedam een eigenengineeringsafdeling, IC+E (INFRA Consult +Engineering). Die zorgt meestal voor de construc-tieve second opinions. "Maar het externe bureaublijft de hoofdconstructeur. Die moet de regieblijven voeren. Wij geven architect en constructeureen duidelijke hoofdrol." Bijpost hecht veel waardeaan de hoofdconstructeur, die ook het werk vanprefab bedrijven controleert. Ballast Nedam heeftgeen belang bij uitknijpen van de honoraria van deconstructeur. De rol van de constructeur verandertwel. "De constructeur werkt bij nieuwe contractenin opdracht van de bouwer. Hij wordt meer betrok-ken bij het zoeken naar de meest optimale bouw-methodieken en installatieconcepten. En moetmeedenken met de kwaliteit van het project en metde projectkosten over een lange periode. Het vergteen bepaald type constructeur. Een die in conceptenkan denken, die niet te snel wil tekenen en rekenen."Ook voor Ballast Nedam verandert er veel. "Wijhebben nu bijvoorbeeld facility managers en onder-houdsdeskundigen in dienst en gaan contractenaan voor 25 jaar. Het vergt een andere manier vandenken.""Wij zien het grote belang van goede voorberei-ding. Bij traditionele projecten is vaak maar 60%van de engineering gereed na de besteksfase en isde kwaliteit van documenten van een te laagniveau. In de realisatiefase wijzigt nog erg veel enmoet er veel worden ge?mproviseerd. Risico's enkosten zijn dan moeilijk te beheersen. Bij denieuwe contracten ligt dat percentage rond 85%."Het grootste deel van de werken wordt in Neder-land nog altijd traditioneel aanbesteed. Bijpostervaart bij deze projecten een grote muur tusseni/h so vo do b r otraditioneelbouwteamdesign & buildengineer & buildDBFMOCCCBafoi/h = initiatief / haalbaarheidso = schetsontwerpvo = voorlopig ontwerpdo = definitief ontwerpr = realisatieo = onderhoudC= deelname aannemerC = contractmomentbafo = best and final offer2 |Contractmoment metaannemer verschilt in dediverse contractvormenbron: Ballast Nedam BouwA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor m ing12 cement 2008 6de besteksfase en de realisatiefase. "Veel stukkenworden als het ware over deze muur gegooid. Entussen realisatie en onderhoud staat een nog veeldikkere muur. Dit is eerder een spouwmuur!".L i f e c y c l e k o s t e n l a g e rBij DBFMO staan er geen muren tussen ontwerpenen bouwen en ook niet tussen ontwerpen en onder-houd en beheer. Het is de uitdaging om ontwerp-kennis en exploitatiekennis bij elkaar te brengen ente zorgen voor een hogere kwaliteit en lagere totalelifecyclekosten. Voor de huidige PPS-projecten isaangetoond dat op de totale lifecyclekosten tussende vijf en vijftien procent wordt bespaard.In het ontwerp van PPS-projecten zie je duidelijkde invloed van de ge?ntegreerde contracten. Zowordt er meer rekening gehouden met flexibiliteit.Een wijziging in functie moet na verloop van tijdmogelijk zijn. Bijvoorbeeld door het toepassen vaneen verhoogde vloer. Of door leidingen in systeem-wanden achterwege te laten. Het kan nodig zijnvoor oplossingen te kiezen die in aanschaf duurderzijn maar in onderhoud goedkoper.Erik Hermsen, Strukton Integrale ProjectenStrukton was lange tijd een voorloper als het gaatom ge?ntegreerde contracten. Al in 1999, na de startvan het eerste DBFMO-project, de HSL-Zuid, richtteStrukton een aparte werkmaatschappij op: StruktonIntegrale projecten. Dit als aanvulling op de exper-tise bij de verschillende bedrijfsonderdelen zoalsStrukton Bouw en Vastgoed, Strukton Civiel enStrukton Rail. De kracht van Strukton zit volgensErik Hermsen, directeur Strukton Integrale projec-ten, onder meer in de ervaring die ze het afgelopendecennium hebben opgedaan: "Met het apartebedrijfsonderdeel Integrale Projecten hebben weons lange tijd kunnen onderscheiden. Anderespelers zijn hier pas veel later mee begonnen".In Nederland was Strukton in vijf van de zes eerstehuisvestingsprojecten succesvol. De eerste ervaringis opgedaan in de civiele sector bij de afvalwaterzui-veringsinstallatie Harnaschpolder. Al bij het aller-eerste PPS-project in de utiliteitsbouw, het Mon-taigne Lyceum in Den Haag, werd de meerwaardevan PPS duidelijk. "We zijn in staat geweest hethuisvestingsconcept goed aan te laten sluiten bij deonderwijsvisie. Het project bleek bovendien zestienprocent goedkoper dan het geweest zou zijn bij eentraditionele aanbesteding. We hebben geleerd dateen dialoog met de opdrachtgever essentieel is.Alleen dan kun je de ambities van de opdrachtgeververtalen naar een passend huisvestingsconcept."Het succes van Strukton is volgens Hermsen nietDesign & BuildcombinatieAandeel-houdersOpdrachtgeverExploitatie bvAandeel-houders-overeenkomstDBFMcontractFinancierings-overeenkomstD&BcontractExploitatiecontractFinanci?leinstelling(en)Project bv4 |Contractstructuur PPS-projectenbron: Strukton IntegraleProjecten3 |Het Montaigne lyceum ishet eerste huistvestings-project in Nederland datin PPS is uitgevoerd.foto: Ren?e van der WaalA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor m ingcement 2008 6 13alleen te danken aan de ervaring, maar ook hettijdig selecteren van de goede partners. Zo is bij-voorbeeld niet elke architect geschikt voor dit typeprojecten. Het gaat niet alleen om architectonischekwaliteit maar er moet integraal worden ontwor-pen. Hermsen ziet de architect en constructeur alspartners in het project. "Vanaf dag ??n moet jesamen optrekken. Samen zoeken naar de meestideale oplossing voor de volledige levensduur vaneen project. Wat betekent dat voor materiaalkeuze,onderhoud, inrichting, logistieke processen?"K e n n i s i n e i g e n h u i sOok constructeurs moeten goed nadenken over delevencyclus. "De juiste materialen kiezen en zoekennaar constructies met zo min mogelijk onderhoud.Constructeurs moeten in staat zijn oplossingen tebedenken op hoog abstractieniveau." De verant-woordelijkheid voor het constructieve ontwerp vande PPS-projecten van Strukton ligt voor een belang-rijk deel bij Strukton Bouw & Vastgoed en de eigenengineeringsafdeling: Strukton Engineering."Vooral de keuzes die in het begin van een projectworden gemaakt willen we intern maken. Daar zitde grootste winst. Het is onze ambitie om dezekennis steeds meer in huis te hebben. Hiervoormoeten we andere mensen aan Strukton binden.En die mensen aan spannende opdrachten latenwerken waar ze hun innovatieve idee?n en kennisdaadwerkelijk kwijt kunnen." Strukton merkt dui-delijk het enthousiasme bij werknemers.Het is volgens Hermsen vooral belangrijk de ambi-ties van de opdrachtgevers te kennen. "Het gaat deeindgebruiker uiteindelijk om een goede ver-blijfsomgeving. Bij traditionele projecten wordt erveel minder nagedacht over levensduur en wat debehoefte is van de eindgebruiker. Een opdrachtge-ver moet die ambities dan ook helder maken enzich minder bemoeien met oplossingen. Dat hoeftook niet, gezien de prestatieafhankelijke beschik-baarheidsvergoeding." Ook Hermsen ziet dat ernog verbeterpunten zijn. "In bepaald opzicht doenwe aan maatschappelijke kapitaalvernietiging. Wemoeten daarom goed naar het proces kijken. Zoekennaar besparing op transactiekosten. Bijvoorbeelddoor kortere procedures met minder partijen enminder gedetailleerde uitwerkingen. Dit vraagt ookvertrouwen van de opdrachtgever. Dat vertrouwenmoet worden gewonnen." Toch vindt hij het beelddat ontstaat als zouden er veel meer kosten wordengemaakt dan voorheen niet altijd terecht. "Ook bijtraditionele projecten wordt er veel energie gesto-ken in voorbereiding en in selectie van partijen.Maar dit is veel meer versnipperd. Als je de docu-menten van een traditioneel project bij elkaar legtkom je een heel eind in de buurt van wat er nu aanstukken wordt vervaardigd."K w a l i t e i tEen goede ontwikkeling is dat er niet alleen op prijsmaar ook op kwaliteit wordt geconcurreerd. Kwali-teit wordt gestimuleerd door de opdrachtgever enook beloond. Strukton heeft alle projecten gewon-nen op kwaliteit. Veel waren niet de goedkoopste."We scoorden goed op punten architectonischekwaliteit, functionaliteit en flexibiliteit. Dit was tedanken aan de oplossingen die we samen metarchitecten en constructeurs hebben gevonden.Een goed voorbeeld is het ministerie van Financi?n.Hier hebben we de oorspronkelijk erg geslotengevel doorgebroken. Een kostbare ingreep die zichterugverdient over hele levenscyclus."Henri Witteveen, BAM PPPBAM is een ervaren speler in de markt van ge?nte-greerde contracten, zeker als je alle internationeleactiviteiten bekijkt. Vanwege het groeiende belangvan PPS-projecten is BAM PPP opgericht. Dezewerkorganisatie is vooral gericht op de belangen op(zeer) lange termijn. Daar waar de bouwbedrijvengericht zijn op de ontwerp- en bouwbelangen op dekortere termijn. BAM vindt de scheiding van dezebelangen essentieel. Henri Witteveen, directeur vanBAM PPP, ziet grote voordelen in het werken metPPS-projecten: "Uit de meeste marktgegevenskomen de voordelen duidelijk naar voren. Die gege-vens bevatten informatie van honderden projectenuit heel Europa. En eigen projecten, zo'n 30 stuks.Wij zijn actief in Engeland, Belgi?, Ierland, Duits-land en Nederland, zowel in de civiele sector als inde utiliteitsbouw. Deze projecten worden bijnazonder uitzondering eerder opgeleverd dan gepland,vaak enkele maanden. Processen zijn veel beteronder controle. Faalkosten dalen ontzettend waar-door de projecten binnen budgetten blijven. En bijaanname waren ze al veel goedkoper ? voor de klantdan wel te verstaan. Het blijkt dat de prijs-kwaliteit-verhouding uiteindelijk veel beter is."Veel voordelen (beter, sneller en goedkoper)werden ook al bevestigd door een onafhankelijkecommissie onder voorzitterschap van OnnoRuding. Wat deze commissie niet noemde is hetfeit dat er niet of nauwelijks meerwerk is. "Meer-werk wordt normaal veroorzaakt doordat deopdrachtgever te laat vastlegt wat de demarkatieszijn en waar verantwoordelijkheden liggen. BijPPS-projecten denkt hij beter na, al in een vroegerstadium. Zo worden wijzigingen voorkomen"O p t i m a l i s a t i e p r o c e sMede gezien de hoge tenderkosten is in het procesnog wel wat te optimaliseren volgens Witteveen."Wat dat betreft kunnen we een voorbeeld nemenaan landen om ons heen. In Nederland moet bij-voorbeeld het ontwerp bouwvergunningsgereedzijn afgerond voordat je preferred bidder wordt.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor m ing14 cement 2008 6In Engeland wordt het ontwerp pas afgemaaktnadat de preferred bidder wordt gekozen. Er is ookeen prima selectie te maken als er minder vastligt.In Duitsland en Belgi? wordt de dialoogfase metmaar twee partijen ingegaan. In Nederland metdrie. Dat scheelt de markt en zeker de klant veelkosten." Er wordt te weinig naar het buitenlandgekeken: "In Nederland worden er pilots uitge-voerd terwijl in Europa al honderden projectenvolgens dit principe zijn uitgevoerd. Op exactdezelfde manier, met dezelfde Europese wetge-ving. Misschien zijn ze niet allemaal succesvolmaar veruit de meeste wel."E r v a r i n gBAM heeft veel ervaring opgedaan in PPS in hetbuitenland. "In Engeland begonnen we al zo'n tientot vijftien jaar geleden. Vooral met scholenbouw.Daar is ons specialisme heel groot. Gek genoeghebben we daar geen infraprojecten. In Ierlandhebben we een aantal tolwegen gedaan en hebbenwe misgegrepen bij accommodatieprojecten. InNederland is BAM vooral succesvol bij infraprojec-ten zoals A59, N31 en Infraspeed (bovenbouwHSL). Het DBFMO-gedeelte van dit laatste projectis al twee jaar geleden opgeleverd. Er rijdt welis-waar geen trein overheen maar dat heeft niet metPPS te maken. Integendeel."In Nederland heeft BAM bij een aantal utiliteits-bouwprojecten net misgegrepen. "Wij zijn driekeer tweede geworden. Het zijn behoorlijke tegen-vallers. Maar toch is het niet alleen verlies. Erwordt veel expertise opgebouwd, ook bij de Bouw-bedrijven en bij BAM Advies en Engineering diezich sterk bemoeit met het constructieve ontwerp."Ook de spin-off is erg groot. Zo ontstaan er nieuwebedrijfsonderdelen zoals BAM Duurzaam, gespe-cialiseerd in het leveren van warmte en koudedoor middel van WKO-installaties. Maar ookSchool Compagnie is zo'n nieuwe spin-off.Witteveen hoopt dat het tot een meer klantgerichtecultuur komt binnen het bedrijf. Dat het bedrijf inzijn geheel creatiever wordt. "De PPS-contractenzijn een katalysator voor innovatief denken en inno-vatieve processen. Er komt nu een generatie aan diemaatschappelijk bewuster wil werken. Dat is eengroot voordeel. Voor een deel is er al een cultuurver-andering zichtbaar. Weliswaar op beperkte schaal.Er zijn namelijk maar weinig projecten en die pro-jecten die er zijn, zijn omvangrijk. Gelukkig wordtde vernieuwing niet beperkt tot DBFMO projecten.Uiteindelijk blijken de voordelen en de vernieuwdecultuur zich overal te manifesteren."Hans Gennissen en Harold Hinfelaar,Facilicom Services GroupEen op het oog vreemde speler tussen de bouwbe-drijven is Facilicom. Toch heeft dit bedrijf uitein-delijk de slag om ??n van de PPS-projecten gewon-nen: het Belastingkantoor Doetinchem. Facilicomheeft dit project helemaal zelfstandig opgepakt, insamenwerking met Mas Architectuur. Dat kon ookomdat ze bijna alle disciplines in huis hebben: eeneigen bouwbedrijf en installatiebedrijf (Breijer),eigen catering (Prorest), eigen beveiliging(Trigion), eigen schoonmaakbedrijf (Gom). Daarinzijn ze uniek in Nederland. Zelfs de financi?ndoen ze zelf, wat mogelijk was omdat `Doetin-chem' een betrekkelijk klein project is.5 |De gevel van het ministe-rie van Financi?n isdoorgebroken. Een kost-bare ingreep die zichterugverdient over helelevenscyclusbron: Cees van GiessenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pContrac t vor m ingcement 2008 6 15Volgens Hans Gennissen, president directeur vanFacilicom Services Group, is er niets vreemds aandat zijn bedrijf opdrachtnemende partij is. "Het iseerder vreemd dat normaal de bouwers het voor-touw nemen. Want wat PPS-inschrijvingen vanelkaar onderscheidt zijn het ontwerp en de exploi-tatie. Je onderscheidt je niet in de manier vanbouwen. Uiteindelijk ligt bij die bouw natuurlijkwel het financi?le belang. Dat is de reden dat debouwers ge?nteresseerd zijn. Maar inhoudelijkvoegen ze het minste toe." DBFMO is niet volledignieuw voor Facilicom. Het eigen gebouw is ook alvolgens het DBFMO-concept gebouwd. En ze zijnbij een aantal andere tenders betrokken geweestals partner, bijvoorbeeld bij het ministerie vanFinanci?n.Voor Facilicom heeft hun ervaring op het gebiedvan exploitatie grote voordelen in het geheletraject. Gennissen: "Wij bekijken het project vanbinnenuit, vanuit de ogen van de gebruiker. Tech-niek interesseert ons minder. We kijken in eersteinstantie niet naar vormgeving maar bijvoorbeeldnaar toegankelijkheid en gebruiksgemak. Archi-tecten doen dat uiteindelijk ook maar wij begin-nen ermee." De kern van PPS is integratie vanontwerp en exploitatie. Door de expertise op hetgebied van exploitatie kunnen de lifecyclekostenzo laag mogelijk worden gehouden. "Als je aan de`voorkant' wat meer investeert verdien je dat aande `achterkant' vaak ruimschoots terug. Als er vooralle facetten verschillende partijen verantwoorde-lijk zijn ligt dat een stuk minder voor de hand."Harold Hinfelaar, bedrijfsmanager Multiservices& PPS en in die hoedanigheid projectleider van`Doetinchem': "De markt bepaalt de beste oplos-sing. Niet `u vraagt wij bouwen' maar kritischzoeken naar de beste oplossing. Als je goed van tevoren nadenkt, kunnen de exploitatielasten 10%omlaag. Dat levert ook grote voordelen op in hetkader van duurzaamheid."G e d e t a i l l e e r dOok architecten en constructeurs moeten zichanders opstellen en . Zij moeten zich realiserendat het geen eigen maar een gezamenlijk ontwerpis. en openstaan voor idee?n vanuit andere disci-plines zoals de logistiek. En ze moeten nadenkenof constructies te maken en te onderhouden zijn.De detaillering is voor de exploitatie van grootbelang. De actuele projecten worden goed ge?valu-eerd. "Dat is bittere noodzaak", aldus Gennissen."Als inschrijvers zoveel moeten investeren als nuhet geval is haken er spelers af. Zowel de aanbeste-dende dienst als de inschrijvende partijen moetenleren welke mate van specificatie en detaillering ernodig is. Waar in het proces het besluit genomenmoet worden om van vijf, naar drie, naar twee ofnaar een partij te gaan." De outputspecificatieszijn ook behoorlijk gedetailleerd. Bij Doetinchembestaan het totaal uit circa 800 pagina's. "Het heeftook te maken met durven loslaten," aldus Hinfe-laar.Het gaat Hinfelaar niet alleen om publieke projec-ten. "Wij spreken liever over DBFMO dan overPPS. Dat concept is immers ook mogelijk voorprivate partijen. Wij kunnen bijvoorbeeld ook eenaccountantskantoor neerzetten." Gennissen: "Wijgeloven juist heilig in dit segment. Gezien de watbeperktere omvang is het voor ons ook beter rea-liseerbaar". nJacques Linssen7 |Het eigen gebouw vanFacilicom is volgens hetDBFMO-conceptgebouwdfoto: Facilicom ServicesGroup6 |Met PPS zijn ook particu-liere inititatieven moge-lijk zoals de NoordelijkeRandweg in Utrecht doorStruktonbron: StruktonEngineering