O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eO nd er houdcement 2003 872In het kader van eerbied voor hetverleden wil men het oorspron-kelijke beeld van gevels behoudenen de kleurschakeringen van dematerialen in de oorspronkelijkestaat herstellen. Daarbij wordenvuile lagen verwijderd die de ge-vels ontsieren (foto 1) en kunnenbijdragen tot verwering, bijvoor-beeld doordat ze het vocht in devuillaag vasthouden.Een goede gevelreiniging moetdus niet uitsluitend als een esthe-tische ingreep worden gezien,maar ook als een middel om de le-vensduur van materialen te ver-lengen. Reinigen is evenwel eengevoelige ingreep die onherstel-bare schade kan veroorzaken alsdie onoordeelkundig wordt toege-past of met bepaalde techniekenonzorgvuldig wordt uitgevoerd.Meer dan ??n waardevol gebouwis ernstig beschadigd tijdens eengoedbedoelde maar onoordeel-kundig uitgevoerde reiniging inhet verleden. Soms veroorzaakte??n enkele opknapbeurt meerschade dan honderden jarenblootstelling aan weer en wind [1].T r a d i t i o n e l er e i n i g i n g s t e c h n i e k e nEen ideale wijze van gevels reini-gen kunnen we omschrijven als:zoveel mogelijk vervuiling weg-nemen en zo weinig mogelijk ma-teriaal. Er bestaat geen universelereinigingstechniek om deze doel-stelling in alle omstandigheden tebereiken. Wel bestaat er een reeksmethoden die min of meer zijnafgestemd op de verschillendevervuilingsvormen en gevelmate-rialen. Elke methode heeft voor-delen, maar ook nadelen. In depraktijk hangt de keuze van veelparameters af, zoals de aard vandevervuiling,deverweringvandematerialen, de historische of ar-chitecturale waarde van de gevelenz. Een reinigingsproef voorafop een beperkt geveloppervlak,kan problemen voorkomen. Vooralle technieken geldt dat het re-sultaat van een gevelreinigingniet alleen wordt bepaald door dekeuze van de techniek en de juis-te uitvoeringsparameters, maareveneens door de vakbekwaam-heid van de uitvoerenden en dezorg waarmee zij werken [1, 2].Na het reinigen kunnen de ge-vels met hydrofobeermiddelen ofanti-graffitiproducten worden be-schermd. Deze behandelingenvergemakkelijken het onderhoudmet zachte (niet-schurende) be-handelingen, maar kunnen welde natuurlijke kleurnuances vangevelmaterialen wijzigen [1, 2].Daarommoetbijdekeuzevaneenbeschermsysteem de wisselwer-king met het substraat onder-zocht worden. De voorbereidingvan de ondergrond, de impact opde omgeving, de methode vanaanbrengen en de gezondheidsri-sico's voor de uitvoerenden zijnbelangrijke vragen [3, 4].Veel gebruikte traditionele reini-gingstechnieken zijn:1. het reinigen met water(afspoelen), herhaalde water-bestuiving onder lage druk,verzadigde stoom of wateronder hoge druk;2. chemisch reinigen;3. mechanisch reinigen (droogafborstelen of ontstoffen),afschuren, schaven ofslijpen, straaltechnieken metperslucht of nat stralen;4. droogijsstralen, schuur-pasta's, reinigingspasta'svoor gebruik in gebouwen enlaserreiniging [1].DankwoordDe auteurs betuigen hun dank aan het Fonds voor Wetenschappelijk On-derzoek ? Vlaanderen (FWO-Vlaanderen) voor de financi?le steun. Pro-motoren van dit project zijn prof. De Belie en prof. Verstraete aan de Uni-versiteit Gent, en prof. Van Gemert aan de KU Leuven.Biologische gevelreinigingir. B. De Graef, prof.dr.ir. N. De Belie, Laboratorium Magnel voorBetononderzoek, Vakgroep Bouwkundige Constructies, Universiteit Gentir. W. De Windt, lic. J. Dick, prof.dr.ir. W. Verstraete, Laboratorium voorMicrobi?le Ecologie en Technologie (LabMET), Universiteit GentWaardevolle bouwwerken moet men niet laten vervuilen en verkommeren,maar op een verstandige wijze behouden. Een overzicht van reinigingsmetho-den voor gevels wordt gegeven: in de eerste plaats de traditionele chemischeen mechanische reinigingsmethoden en de problemen die hierbij werden vast-gesteld en in de tweede plaats biologische technieken die de laatste jaren wer-den ontwikkeld of op dit moment in ontwikkeling zijn.1 | Sterk vervuilde gevels inhet straatbeeldO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eO nd er houdcement 2003 8 73Onoordeelkundiggebruikkanon-herstelbare schade veroorzaken.Droogijsstralen blijkt steenachti-ge materialen vrij sterk aan tetasten [3]. Zandstralen en de ho-gedrukreiniger kunnen voegenaantasten door de kracht van dewerking van het opgebrachte ma-teriaal, of van de waterstraal.Vanchemischereinigingsproduc-ten is de samenstelling zelden be-kend; het is een fabrieksgeheim.Wordt onvoldoende nagespoeld,dan kunnen reinigingszoutenuitbloeien aan het oppervlak (bij-voorbeeld na het gebruik vanammoniumwaterstoffluoride enwaterstofchloride). De zoutenkunnen afkomstig zijn van hetschoonmaakproduct of van eenreactie met de ondergrond. Som-mige producten zijn gevaarlijk bijverwerking, wat niet altijd duide-lijk staat aangegeven. Het risicoop milieuverontreiniging is ookgroot als de producten of het was-water rechtstreeks in de rioleringworden geloosd [1, 4].Preventietechnieken kunnen on-herstelbare schade veroorzaken.Gebouwen die twintig jaar gele-den zijn geconsolideerd door rei-niging en hydrofobering, verto-nen het loslaten van de toplaagover grote oppervlakken, overeen-komend met de penetratiedieptevan de stoffen. Vaak is de schadeaanzienlijker dan bij onbehandel-de steen [6]. Bij gebruik vannatrium- of kaliumsilicaten, dieeen harde, niet-poreuze opper-vlaktekorst vormen van 2 ? 3 mm,werd deze schade al in 1854 vast-gesteld bij de Portail Royal van dekathedraal van Chartres (foto 2).Toch komen nog steeds produc-ten op basis van natrium- en kali-umsilicaten op de markt voor [7].Effecten op bacteri?le populatiesBij bepaalde technieken werdenbiologische problemen vastge-steld. Sommige restauratie- enconserveringsmiddelen kunnenvoedingsbodems vormen voormicro-organismen[6,8].Verschil-lende onderzoekers hebben zichgebogen over de verandering vansamenstelling van de populatiesvan micro-organismen, teweeg-gebracht door verschillende res-tauratie- en conserveringsbehan-delingen. Tevens is gekeken naarmogelijke nieuwe schade en deduurzaamheid en reversibiliteitvan de technieken.Het langdurig en continu afstro-men van water brengt nadelenmee, zoals de kans op waterin-dringing, de vorming van algen,schimmels of mossen, de vor-ming van bruine vlekken door uit-loging van ijzerzouten en vorst-schade. Reinigen met water geeftvolgens [8] tijdelijke verlichtingvan biologische infecties, maar oplange termijn leidt het tot eengrotere microbi?le verspreidingdoor de verhoogde vochtigheid.Deze methode wordt over het al-gemeenafgeraden.Toepassingenzouden beperkt moeten blijventot het reinigen van blauwe kalk-steen [1]. Reinigen met water kandemicrobi?legemeenschapopdesteen in grote mate veranderen,en zelfs het gevaar vergroten opmicrobi?le degradatie bij een ver-keerduitgevoerdebehandeling[4].Mechanische en chemische reini-ging tonen soms een beperkteffect, maar veroorzaken verkleu-ringen en zware schade aan desteen [8]. Mechanische reinigingmet water of deeltjes die eendunnelaagwegnemen,wordttoe-gepast op het oppervlak. Maarendolithische bacteri?n, die bin-nenin de steen groeien, die bij-voorbeeld in de Dom van Keulengevonden werden tot op dieptenvan 300 mm, zoals onderzoek opboorkernenuitwees,wordenhier-door niet verwijderd [6].Chemischereinigingsvloeistoffenzo-als zuren of basen penetreren inde steen. Dit kan leiden tot een af-nemende concentratiegradi?nt inde diepte. Bacteri?n, beschermddoor een biofilm, ondervindengeen invloed van deze lage con-centraties toxische stoffen [6].Bij het aanbrengen van bescherm-lagen kunnen zich op lange ter-mijnbiologischge?nduceerdeche-mische en materiaaltechnischeveranderingen voordoen, wat kanleiden tot schade [3].Hydrofobering verhindert de wa-terindringinginbouwmaterialen,maar niet helemaal de zoutvor-ming of de bacteri?le beschadi-ging [3]. Het effect ervan kanteniet worden gedaan door activi-teiten van bepaalde micro-orga-nismen die beter groeien in hunaanwezigheid dan zonder dezehydrofobeerlagen [4].In [3] is het effect onderzocht vanpreventieve anti-graffitilagen (foto3) op de microbiota die normaalin de omgeving van bouwmate-rialen leven. Getest werd een laagop basis van polysacchariden, eenpolysiloxaanlaagmet1,1-trichloor-ethaan en een waslaag gecom-bineerd met een hydrofoberings-laag. Monsters behandeld metdeze producten, werden in labo-ratoriumomstandigheden ge?n-cubeerd met mengsels van vijfbacteri?nstammen die zeer steen-beschadigend zijn. Daarna zijn2 | Detail van de schade aande Portail Royal van dekathedraal van Chartres3 | Graffiti op publiekegebouwen is gemakkelij-ker te verwijderen alseen anti-grafittilaagaanwezig isO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eO nd er houdcement 2003 874de gegevens vergeleken met veld-onderzoek. Hieruit bleek dat allegeteste anti-graffitilagen in staatzijn om de groei van zwammen tebevorderen. Bacteri?le groei werduitsluitend door het polysacchari-den bevattendemiddelbevorderd.Het enige volledig omkeerbareproduct is dat op basis van poly-sacchariden, maar dit productoefent geen hydrofoberend effectuit. Bij poreuze en beschadigdesteen kan het gebruik van degeteste producten worden over-wogen,maardezehebbenweleenverandering van glans en estheti-sche indruk tot gevolg. Bij dichte-re gesteenten zoals waardevollemarmersoorten, is het product opbasis van polysacchariden aan teraden vanwege zijn volledige re-versibiliteit en zijn kleine invloedop het uitzicht.B i o l o g i s c h e r e i n i g i n gReiniging van algen met biocidesVlekken op stenen of betonnengevels of beelden zijn vaak tewijten aan biologische groei (foto4), vooral op plaatsen waar het op-pervlak frequent nat is. Terwijlzwammenorganischmateriaalge-bruiken bijvoorbeeld op geschil-derde binnenmuren, zijn uitwen-digevlekkenopbuitenmurenvaakveroorzaakt door de ontwikkelingvan microscopische algen, vooralwanneer vocht en licht vrij spelhebben. Algen zijn fototrofe orga-nismen,ofwelhunenergiebronisdaglichtenhunvoedingsbronnenzijnmineraal.Zehebbenconstan-te vochtigheid nodig om te ont-wikkelen maar kunnen droge pe-riodenweerstaan.Naenkelejarenkan hun aanwezigheid leiden totde groei van korstmossen enmossen [9].De karakteristieken van het op-pervlak be?nvloeden algengroei.Debioreceptiviteitvanmaterialenis zeer variabel en hangt af van deoppervlakteruwheid,deporositeiten de mineralogische samenstel-ling.Gladdeoppervlakkenwordenminder aangetast dan ruwe en po-reuze oppervlakken. Oppervlak-kendiewaterhetbestvasthouden,worden het ergst aangetast [10].In een laboratoriumtest [10] wer-den mortelblokjes met verschil-lende water-cementfactoren (0,38met silica-fume; 0,5; 0,6 en 0,7)gedurende twee maanden mettussenpozen besproeid bij 21 ?25 ?C, in een omgeving met hogeRV. Alle zichtbare vlekken diedaarna werden vastgesteld, warenveroorzaakt door algen. Tweetypeswerdenge?dentificeerd,metverschillende kleur, cyanobacte-ri?n die verschenen als zwartevlekken en die onder een slijm-huid groeien en chlorophyceaedie groene en rode vlekken ver-oorzaken die groeien in zonesmet constante hoge vochtigheid.Deze soorten worden gevondenin onder meer Ierland, Brazili? enSingapore en lijken wereldwijdvoor te komen.Eenhogerewcfenduseengrotereporositeit, bleken in deze studieongeveer recht evenredig met eentoename van de bedekte opper-vlakte. Alleen de reeks met eenwcf van 0,38 met silica fume bleefschoon, zonder algen.Algen komen het meest voor terplaatse van de overgangszone vande cementpasta rond de toeslag-korrels. Aan de contactoppervlak-ken tussen de alkalische mortelen de zure siliciumhoudendesteen is contaminatie mogelijkdoor de pH-gradi?nt [8]. De aan-wezigheid van aanzienlijke hoe-veelheden carbonaatverbindingen(> 3% V/V CaCO3) in de steen, zo-als het geval is in beton en kalk-mortels, resulteert daarbij in buf-fering van biogene metabolischeproducten en zorgt voor een con-stant geschikt pH-milieu voor degroei van bepaalde micro-orga-nismen [8].Het tegengaan van de woekeringvan algen en cyanobacteri?n ismogelijk door stoffen die de foto-synthese blokkeren. De simpelstemanier om dit te doen is metkoper [9]. Koper bindt prote?nenen DNA en inactiveert ze. Doorhet aanbrengen van koperstripsop objecten blootgesteld aan aflo-pendregenwater,lekkenconstantkoperionen over de steen wat re-sulteert in een oplossing dietoxisch genoeg is om microbi?lecontaminatie te bestrijden. Dezemaatregel kan leiden tot het ver-schijnen van onesthetische groe-ne vlekken op het gebouw. Demethode vergt dus voorzichtig-heid, vooral bij lichtgekleurdesteen. Commerci?le biocides diekoper bevatten als actief bestand-deel (bijvoorbeeld koperethanola-mine of kopersulfaat) hadden eenduidelijke invloed op de langeter-mijnverwijdering van korstmos-sen [8]. Eventueel kan koper meeafgezetwordenbijdevormingvaneen bacteri?le CaCO3-bescherm-laag (zie verder).Reinigen met enzymenHet toepassingsgebied van enzy-men lijkt uitgebreid te wordennaar de gevelreiniging. Daarbijworden mengsels gebruikt opbasis van cellulose. Als ze zondertoevoegingen worden gebruikt,zijn enzymen niet werkzaam. Zekunnen echter wel de doeltref-fendheid van processen die het4 | Beelden met begroeiingvan verschillende typenkorstmossen (A), groenealgen (B) en bacteri?n(C) (bron: Masonry con-servation researchgroup, Robert GordonUniversity, Aberdeen,http://www2.rgu.ac.uk/schools/mcrg/mcrgho-me.htm)O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eO nd er houdcement 2003 8 75vuilafbreken(bijvoorbeeldincom-binatie met oppervlakteactievestoffen) versnellen of vergroten.Er kleven nog veel beperkingenaanhetgebruikvanenzymenvoorgevelreiniging, zoals de noodzaakte werken onder vrij hoge tempe-raturen en binnen smalle pH-grenzen [1].Reinigen door micro-organismenBiological packIn [11] is een techniek ontwikkeldwaarbij met behulp van een pasta,aangeduid als `biological pack',vuillagenverwijderdkunnenwor-den. Bij het aanbrengen op desteen, worden micro-organismengevormd die kunnen meehelpenin de eliminatie van de vuillaag.De pasta is samengesteld uit 25 gureum, 10 ml glycerol, 500 mlwater, en een voldoende hoeveel-heid sepioliet om een thixotropepasta te vormen. Om te snel uit-drogen te voorkomen, wordt delaag bedekt met een laag poly-ethyleen.E?noftweemaandennahet aanbrengen, wordt de pap ver-wijderd door middel van spatelsen borstels, en ten slotte wordthet steenoppervlak gespoeld metwater. Soms wordt een zwamdo-dend middel aangebracht op degereinigde steen om microbiolo-gischeagressietevoorkomen[11].Biologische zwaveloplossingOfwel een reinigingsproductwerkt specifiek op het vuil alleen,ofwel het tast een verwaarloos-baar laagje van het oppervlak vande ondergrond aan, zodat het vuilloskomt [1]. Biologische zwavel-oplossing is een toepassing vandit laatste principe, waarbij eenverwaarloosbaar laagje van hetmateriaal wegge?tst wordt. Mo-menteel worden in het Laborato-rium Magnel voor Betononder-zoek in samenwerking met hetLaboratorium voor Microbi?leEcologie en Technologie proevenuitgevoerd met een biologischezwaveloplossing toegepast opbeton, waarin thiobacilli zwaveloxideren uitgaande van zwavel-bloem.Eenverderegedetailleerdestudie moet uitwijzen of in situbiologische behandeling op dezewijze mogelijk is [12]. Voorlopigeresultaten werden reeds voorge-steld in [13].Biologisch omzetten van gips inCaCO3Atmosferische SOxtransformeertmarmeroppervlakken van monu-menten (CaCO3) in gips (CaSO4?2H2O). Door de ruwheid van op-pervlakken en door de absorptie-eigenschappen van gips klittengesuspendeerde deeltjes bij voor-keur op door SOxaangetaste op-pervlakken. Dit veroorzaakt ver-anderingen in kleur en uitzicht.Op de monumenten van de Acro-polis is dit een probleem. Om degipsfilm te consolideren en zodetails te bewaren, werd een op-lossing van 0,3 M kaliumcarbo-naat K2CO3(met opgelost CaCO3om de kristallisatie van CaCO3tevergemakkelijken) op de gipsop-pervlakken gespoten om de gipsop puur chemische wijze weer totCaCO3om te vormen [13]. Aan-gezien de reactietijd van:CaSO4? 2H2O CaCO3zeer langis, was het nodig om gedurendedrie maanden de gipsoppervlak-ken vele keren te behandelen.Experimenteel werd vastgestelddat naast de reactie van gips naarcalciumcarbonaat, het oppervlakook gereinigd was. Mogelijk is dithet gevolg van het herschikkenvan de ionen gedurende de calci-umcarbonaatvorming en het ver-minderen van het volume, waar-door deeltjes loskomen die hetoppervlak kleuren. De reinigings-resultaten waren beter als enkeleuren na het bespuiten van het op-pervlak met de kaliumcarbonaat-oplossing, een luchtstroom overhet oppervlak was gericht omlossedeeltjesteverwijderen.Dezereinigingsmethode kan alleenworden toegepast als er een gips-film gevormd is [14].Gipskorstverwijdering kan ookop microbiologische manier ge-beuren. De ana?robe, sulfaatre-ducerende bacterie Desulphovi-brio desulphuricans kan in haarmetabolisme lactaat, pyruvaat ofethanol oxideren tot acetaat encarbonaat. In [15] is een veld-experiment uitgevoerd op eenmarmerbeeld op een kerkhof, be-schermd tegen de regen ondereen koepel. Het beeld was bedektmet een zwarte koolstoflaag methecht vastzittende deeltjes van at-mosferisch roet en stof, waar-schijnlijk aan elkaar gekit doorgips. Daaronder bevond zich eenlaag gips, bruinachtig van kleur,door een kleine hoeveelheid inge-sloten roet.Delen van het beeld die sterk ver-weerd waren, werden selectief ge-consolideerd. Daarna werd hetbeeld ingepakt in een polyure-thaanfilm, die gevuld werd metwater, en tweemaal gedraineerdom de waterdichtheid te testen enomhetvolumetemetendatnodigzou zijn aan medium. Hierdoorwerd het beeld niet gereinigd.Door de Desulphovibrio desul-phuricanscultuur verdween dezwartheid daarentegen bijna vol-ledig. Het behandelde oppervlakwas nog wel bruinachtig, wat aan-geeft dat de gipslaag niet volledigis omgezet in kalksteen. Eventu-eel zou in dit geval gelijktijdigecalciumcarbonaatafzetting de toe-passing van dit systeem voor klei-nere beelden in een buitenkli-maat vergemakkelijken [15].Biologische bescherming doorafzetting bij bacteri?le calcium-carbonaatvormingBiomineralisatie gebruikt bacte-ri?n die calciumcarbonaat kun-nen afzetten om een bescher-mende laag te vormen op steen ofbeton (fig. 5). Het systeem werdookreedsgebruiktomzandtaludste consolideren, en om vervuildegrondlagen te zuiveren van Sr enUO2, die worden gevangen in devaste fase van het CaCO3, wat eenpotenti?le bioremediatiestrategieis voor gecontamineerde grond-waterlagen [16]. Alleszins kanmenmetpureCaCO3-afzettingopverweerde steen een kleine water-afstotendheid verkrijgen en eenO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eO nd er houdcement 2003 876consoliderend effect, hoewel overdit laatste twijfel bestaat [17].Carbonaatgenese is niet beperkttot bepaalde taxonomische groe-pen bacteri?n en evenmin tot be-paalde omgevingen; het is een al-omtegenwoordig fenomeen sindsprecambrische tijden. Het be-hoeft enkel organische verrijking[18]. Het verkrijgen van een sterk-teverhoging door bacteri?n ver-spreid in de mortelpori?n is wel-licht verwaarloosbaar [19]. Wel ishet mogelijk scheuren te over-bruggen, eventueel met bacteri?nin een zand- of in een PU-matrix[20].Momenteel zijn proeven gaandeom een calcietcoating via ureoly-tische microbi?le carbonaatpreci-pitatie tot stand te brengen opbetonblokjes in steriele omstan-digheden. In een vorige test [12]werd vastgesteld dat een monsterdat werd geschud aan 100 rpmtijdens de incubatie voorzien wasvan een ruwe zeer sterke CaCO3-laag die niet door wrijven konworden verwijderd, in tegenstel-lingtoteenniet-geschudmonster.Een gedetailleerde studie moetuitwijzenofinsitubiologischebe-handeling op deze wijze mogelijkis.C o n c l u s i eGevelreiniging wordt meer enmeer een hoogtechnologischeaangelegenheid, waarin ontelbaarveel verschillende disciplines ?bouwkunde, materiaalkunde, che-mie, biologie ? elkaar raken. Doorde toenemende maatschappelijkeinteresse in ons erfgoed komtdeze tak van de wetenschap meerin de belangstelling te staan.Hoogstwaarschijnlijk staan wenog maar aan het begin van eenonvermoede evolutie. L i t e r a t u u r1. Gevelreiniging, TechnischeVoorlichting nr. 197. Weten-schappelijk en technischcentrum voor het bouw-bedrijf (WTCB), 1995.2. Butlin, R.N., C. Russell, I.McCaig, The removal ofgraffiti. Proceedings of theinternational stone cleaningconference, Edinburgh april1992.3. Krumbein, W.E., J. Braams,G. Grote, Anti-Graffiti-Be-schichtungen ? Haltbarkeitund biologische Wechsel-wirkungen. Bautenschutz undBausanierung 16, 1993.4. Krumbein, W.E., J. Braams,G. Grote, M. Gross, K.Petersen, V. Schostak, T.Warscheid, Microbial inter-actions with building stones,with special reference tovarious cleaning conserva-tion and restauration techni-ques. Zie [2].5. De Clercq, H., P. de Henau,E. De Witte, R. De Bruyn, A.Pien, Restauratie van buiten-muren: gevelreiniging.WTCB-tijdschrift, lente 1998.6. Wilimzig, M., W. Sand, E.Bock, The impact of stonecleaning on micro-organismsand microbially influencedcorrosion. Zie [2].7. De Witte, E., Studies onsurface consolidation oflimestone and marbles.Wetenschappelijk-Techni-sche groep voor Aanbeve-lingen inzake bouwrenovatieen monumentenzorg (WTANederland-Vlaanderen),Leuven 2003.8. Warscheid, T., J. Braams,Biodeterioration of stone:a review. Intern. Biodeteriora-tion & Biodegradation 46(2000).9. Palmer, R. Jr., Microbiologicaldamage to building stone:analysis and intervention.Zie [2].10. Dubosc, A., G. Escadeillas,P.J. Blanc, Characterizationof biological stains on ex-ternal concrete walls and in-fluence of concrete as under-lying material. Cement andConcrete Research 31 (2001).11. Amoroso, G.G., V. Fassina,Stone decay and conserva-tion. Elsevier 1983.12. Verstraete, W., E. Vincke,F. Hammes, Preliminaryproject on biological cleaningand coating of stone surfaces.LabMET, Gent.13. De Graef, B., W. De Windt,N. De Belie, W. Verstraete,Bacterial cleaning of concrete.Intern. RILEM ConferenceMicrobial Impact on Build-ing Materials, september2003.14. Skoulikidis, T., P. Papakon-stantinou, Stone cleaning bythe inversion of gypsumback into calcium carbonate.Zie [2].15. Lal Gauri, K., L. Parks, J.Jaynes, R. Atlas, Removal ofsulphated-crust from marbleusing sulphate-reducingbacteria. Zie [2].16. Warren, L.A., N. Parmar,F.G. Ferris, Bacteriallypromoted calcium carbonateprecipitation and solid phasecapture of Sr and UO2. Ninthannual V.M. GoldschmidtConference, CambridgeMassachusetts, August 199917. Tiano, P., L. Biagiotti, G.Mastromei, Bacterial bio-mediated calcite precipitationfor monumental stonesconservation: methods ofevaluation. Journal of Micro-biological Methods 36 (1999).18. Castanier, S., G. Le M?tayer-Levrel, J.P. Perthuisot, Ca-carbonates precipitation andlimestone genesis ? themicrobiogeologist point ofview. Sedimentary Geology126 (1999).19. Ramachandran, S.K., V.Ramakrishnan, S.S. Bang,Remediation of concreteusing micro-organisms. ACIMaterials Journal, Jan.-Febr.2001.20. Bang, S.S., J.A. Galinat,V. Ramakrishnan, Calciteprecipitation induced bypolyurethane-immobilizedBacillus pasteurii. Enzymeand Microbial Technology 28,2001.5 | Het proces van calcium-carbonaatprecipitatie(uit `Ureolytic MicrobialCalcium CarbonatePrecipitation' door F.Hammes, doctoraatsthe-sis 2003); de bacteri?lecel met daaromheen degeproduceerde calcium-carbonaatkristallen