I lUITVOERINGSORGANISATIE IBOUWKOSTEN IBETONNEN GEVELS EN HUNINVLOED OP DE ECONOMIEVAN DE UITVOERINGBredero Bouw, werkgroep 'gevels', Bunnikco?rdinator: ingJ.C.WesselooDe planning en organisatie van de uitvoering van bouwwerken worden sterkbe?nvloed door het architectonische en constructieve ontwerp van de gevel. In dezebijdrage wordt die invloed geanalyseerd. Ten einde de consequenties hiervan voorde bouwkosten zichtbaar te maken, is gebruik gemaakt van een fictief, maarduidelijk gedefinieerd referentieproject. De analyse heeft geleid tot een schemawaarmee de kostprijs en kostenopbouw van de verschillende geveltypenvergelijkbaar zijn geworden. Enkele voorbeeldprojecten illustreren de specifiekeuitvoeringsaspecten van twee geveltypen, die op dit moment veel worden toegepast.Inde uitvoering van gevels is eentrend waar te nemen, waarbij be-werkelijke gevels grotendeels totstand komen bij gespecialiseerde bedrij-ven. De werkzaamheden op de bouw~plaats bestaan dan voornamelijk uit demontage van gevelelementen. Dezetrend is enerzijds een gevolg van de toe-nemende eisen op het gebied van debouwfysica (thermische en akoestischeisolatiee.d.), anderzijdsvande noodzaaktot meer etfici?nte en beter beheersbarebouwmethoden.Een geveltype dat veel arbeid op debouwplaats vergt, stelt andere eisen aande organisatie en de inzet van personeelals bijvoorbeeld een gevelvullend sand-wichelement. Zulke elementen wordenimmers compleet met raamkozijn enbeglazing op het houwwerk afgeleverd.De voortgang van de uitvoering wordtin hetlaatste geval bepaalddoorde kwa-liteitvande voorbereidingende organi-satie. Het nakomen Van afspraken doorleveranciers en onderaannemers is vanbelang voor de totale voortgang van eenproject.In dit artikel wordt nader ingegaan opde specifieke uitvoeringsaspecten vanverschillende geveltypen. Hierbij wordtde indelingaangehoudenzoals in figuur1 weergegeven.Van twee geveltypen worden voorbeel-den behandeld, namelijk van degepre-fabriceerde dragende binnenspouwbla-den en de niet-dragende betonnensandwichelementen. Onder meer wor-den .de organisatorische aspecten, als-mede de kwaliteitsbewaking aan de or-de gesteld.54Het zal duidelijk zijn dat specifieke uit-voeringsaspecten van invloed zijn op dekosten van de gevel en daarmee op dievan het gehele bouwwerk. Ook op ditaspectwordt nader ingegaan.1. Planning, voorbereidingen uitvoeringIn dit hoofdstuk worden de voorberei-dings- en uitvoeringswerkzaamhedenvan het uitvoerend houwbedrijf be-schreven. Om te beginnen een algeme-ne beschouwing over verschillen enovereenkomsten tussen de typen beton-gevels die in figuur 1 zijn genoemd.Algemene beschouwingen van degeveltypenDe activiteiten van het uitvoerendbouwbedrijf zullen worden behandeldin de volgende onderwerpen:planning - invloed van de gevels op debouwtijd;werkvoorbereiding - afroepschema's,montage- en draaiboeken enz.;bouwplaatskosten - inzet van materieelen personeel.Om de beschouwingen te verduidelij-ken met cijfermateriaal is een fictiefbouwwerk als referentieproject in eentijdschema gezet en vervolgens doorge-rekend metdeverschillende geveltypen.Voor dit referentieproject zijn de vol-gende uitgangspunten envormfactorenbepaald:bruto vloeropper-vlak 6000 m2aantal bouwlagen 4 lagen, elk 1500 m2bruto gevelopper-vlak 4000 m2gevelpuien .e.d. 1600 m2dichte gevel m.b.v.beton 2400 m2binnenwandopp./vloeropp.* 30%bruto verdiepings-hoogte 3,25 mruwbouwskelet vlakke plaatvloerenop kolommen (inhet werk gestort)Deze uitgangspunten zijn te vertalen ineen schematische plattegrond (fig. 2).Bij de bespreking van de geveltypenwordt het totale 'dichtegevelpakket'be-schouwd, dat wil zeggen bij een anderetoepassing dan sandwichelementen zalnog een binnen- of buitenschil aange-bracht moetenworden. Ditniet nader tedefini?ren 'aanvullend geveldeel' wordtmeegenomen in de planning om een zoobjectief mogelijke vergelijking tussende geveltypen te verkrijgen.? De term binnenwandopp./vloeropp. is eenfactor die het wandoppervlak van lift- en lei-dingschachten. trappehuizen, sanitaire groe-pen e.d. ten opzichtevan het bruto vloeropper-vlak aangeeft.Cement 1987 nr. 5GEVELTYPE GEVELTYPE GEVELTYPE SCHEMATISCHE GEVELTYPE GEVELTYPE GEVELTYPE SCHEMATISCHETOEGEPAST TDEGEPAST TDEGEPAST WEERGAVE TDEGEPAST TDEGEPAST TDEGEPAST WEERGAVEALS ALS ALS VAN DE ALS ALS ALS VAN DEBUITENSCHIL BINNENSCHIL SANDWICH~ GEVELTYPES BUITENSCHIL BINNENSCHIL SANDWICH- GEVELTYPESGEVELTYPEN ELEMENT GEVELTYPEN ELEMENTA NIET-DRAGENDEIrF. NIET-DRAGENDEItGEMETSELDE SANDWICH-?BETDNELEMENTEN ? ELEMENTENB.DRAGENDEICGDRAGENDEItGEMETSELDE SANDWICH-BETDNELEMENTEN ? ELEMENTEN?C. NIET-DRAGENDE11H.TER PLAATSEItPREFAB GESTDRTEBINNENSPOUW- BETONWANDENBLADEN ? GEINTEGREERDINDE KONSTRUKTIE?: IIIDIDD. DRAGENDE PREFABICI. BORSTWERINGS-~BINNENSPOUW- ELEMENTEN ALS?BLADEN ? BLNNENBLADE. NIET-DRAGENDEItJ. BORSTWERINGS-ft..PREFAB ELEMENTEN ALS?GEVELELEMENTEN? BUITENBLADI1 Indeling geveltypen2 Plattegrond referentieproject13 20IA. PlanningGevels vormen een belangrijk onder-deel in de bouwplanning. Zodra hetbouwwerk weer-en winddicht is kun-nen op eenverantwoordewijze afbouw-materialen in het gebouw worden ver-werkt en is tevens de voortgang van hetbouwproces niet meer onderlievig aanweersinvloeden.Weer- en winddicht betekent niet al-leen dat de gevel gesloten is, maar ookdat het dak waterdicht is afgewerkt.Cement 1987 nr. 5Wanneer de ontwerper nu inzijn detail-lering een 'loskoppeling' mogelijkmaakt tussen gevel endakrandplus dak-randafwerking, kan de start van de dak-dekker worden vervroegd en daarmeede start van de binnenafbouw. Dit heefttot gevolg dat de totale bouwtijd kanworden bekort.Hierisoverigens in dete bespreken mo-dellen geen rekening mee gehouden.Na onderzoekVan de geveltypenAtlmJis geblekendatdeze, uithetoogpuntvaninvloed op de bouwtijd, in 3categorie?nkunnen worden onderverdeeld, name-lijk:1. een al of niet dragende binnenschilmet eenarbeidsintensieve buitenschil(bijvoorbeeld metselwerk);2. een al of niet dragende binnenschilmet een niet-arbeidsintensieve bui-tenschil (bijvoorbeeld prefab ele-menten). Hieronder vallen ook niet-dragende sandwichelementen;3. dragende sandwichelementen.Bij de dragende, ~eprefabriceerde bin-nenspouwbladen(type D) en de dragen-de sandwichelementen (type G) is ge-bleken dat de keuze van deze typen incombinatie met vloeren uitgevoerd inprefab kanaalplaten, besparing inbouwtijd oplevert. Derhalve zijn dezemogelijkheden ook nader beschouwd.Algemene uitgangspunten bij hetonderzoekOm de invloed van de verschillende ge-veltypen op de bouwtijd objectief tekunnenvergelijken, zijn bij de opzetvande planningen de volgende uitgangs-punten aangehouden:1. De uitvoering van niet-dragende ge-vels enhetaanbrengenvanhoofdleidin-gen van de installaties start na het beha-len van de vereiste betondruksterkte enhet verwijderen van dedoorstempeling.2. Het aanbrengenvan de niet-dragendebuitenschil start na het ontkisten van dedakvloer. Dit vanwege de veiligheidvoor het personeel dat aan de gevelwerkt, envoorts om bevuilenvan dege-vel (door cementwater) te voorkomen.Bij hogere gebouwen (meer dan 4bouwlagen) kan overwogenworden omvoorzieningen aan te brengen opdat debuitenschil kan worden gemonteerdterwijl op een hoger niveau nog ruw-bouw werkzaamheden plaatvinden.3.Bij een gemetseld buitenblad start hetaanbrengen van montagekozijnen enbeglazing nadat het voegwerk gereed is,wederom tervoorkomingvanbevuilingen aantasting.Ook hier kan worden overwogen omeen tijdelijke bescherming aan te bren-gen. Veelal blijktdit echter geen (kwali-tatieQ goede oplossing te zijn.Toepassing van houten inmetselkozij-nen, die gelijktijdig met het metselwerkworden gemonteerd, houdt in dat op defabriek een basiscoating wordt aange-bracht. In de bouw is dan reiniging enafschilderen noodzakelijk. De beglazingwordt na 'voegwerk gereed' aange-bracht.4. Dakranden en dakbedekking kunnenworden aangebracht nadat de gevel ophoogte is. Zoals eerder gememoreerdkan de dakdetaillering worden afge-55!UITVOERINGSORGANISATIE IBOUWKOSTENNA29 WB.WEKEN45 5045 50De planning van deze categorie is weer-gegeven in figuur 4.Het is denkbaar dat de typen B, C, D, HenT wordengecombineerd met type A,waarbij A als aanvullend geveldeel fun-geert. De planning van geveltype A (ziefiguur 3) wordt dan uiteraard maatge-vend.j t?~IJ I.j r~'~1 l~.?-------------- 47 WERKB RE WKEN ------------?~ /WEER-/WIN DICH?...-c----".--l":lliI.--------1 ~LLLt-LII I I I I I I 11WERKBARE WEKEN5 10 15 20 25 30 35 40 45 50RUWE AFBOUWDAKBEDEKKINGFIJNE AFBOUWGEVEL KOZ./AFWERK.GEVEL BUlTENBLADGEVEL BINNENBLADFIJNE AFBOUWDAKBEDEKKINGRUWE AFBOUWGEVEL KOZ./AFWERK.GEVEL BUlTENBLADWERKBARE WEKENPLANNING -1- 5 10 15 20 25 30 35 40~~~~~--f+,H-H,1+H-H-H-tt+t+HI+tttft,H-H+H-H-H+H-t+H-tt+t-1-tt+1t+11ttFUNDATIES -rSKELETRUWE AFBOUWDAKBEDEKKINGGEVEL KOZ./AFWERK.GEVELjSANDWICHPLANNING -3----'---~_H+hf_t+i:H+t+t+H+H,+h'lf-t+H+jt+tt+t++f+Hf-t+H+t+tt+t++?t+11ttFUNDATIESSKELET .._ .......__I : : rl4. Planning cate~orie 2 (geveltypen Btlm F, H t/mJ) .3 Planning categorie 1 (geveltype A)~WEER-/WIN DICH NA 3 WB.WEKEN?N:N?1: IDeze gevels maken een snellere uitvoe- FIJNE AFBOUW I .- ~ I""J_ring mObgel~k?k. Bij dke montagefi'CwOdr~t ?-------~------41 WERKB?RE WlK~ L !?geen ge rUl gemaa t van sto Ien le I I I I I I I Ilastig te verwijderen vervuiling geven, I- ~ ~ ---~-~zoals bij het metselwerk. Het gevolg 5voor de planningis dathet buitenblad in . Planning categorie 3 (geveltype G)eenvroegerstadiumgereedis. Daardoor '--------~~----------~---------------Ikunnen de dakranden en de dakbedek- Het bouwproces is gedurende kortereking eerder in uitvoering worden geno- tijd onderhev?g aan weersinvloeden.men. Parallel met de montage kan de Hoewel nog steeds maatgevend,zijn de-beglazing worden meegenomen, waar- ze geveltypen minder van invloed op dedoor de gevel eerder waterdicht is. Zelfs bouwtijd.-is de mogelijkheid aanwezig dat kozij- Teneinde de bekorting van bouwtijdnen en beglazing reeds in het te monte- niet te verspelen bij de binnenafbouw,ren prefab element zijn aangebracht, zullen de ruwe en f~ne afbouw van be-hetzij op de fabriek oEde bouwplaats. neden naar boven plaatsv?nden.Categorie 2 - geveltypen B tlm F, H tlmJIndeze categoriezijndevolgende gevel-typen begrepen:- een binnenschil van beton met een'snelle' montagegevel als buitenschil;- een buitenschil van prefab beton;- niet-dragende sandwichelementenCategorie 1- geveltypeADe uitvoeringstija van het gemetseldebuitenblad is bepalendvoor de start van I------~_~ ~-----~~ ~~__jde dakbedekkingendebeglazing.Daar-mee is de uitvoering van net buitenbladeen maatgevende bewerking geworden f----~---~-----~----~-----------~die grote invloed heeft op de totale PLANNING -2- WERK:ARE ~KEN15 20 25 30 35 40bouwtijd. Omdat het gebouw weer- en -~-----H+hf_t+H+t+tt+t+H+hf_t+H+t+tt+t+H+H!-t+t-t+tttt+tt+t+llttwinddicht is, gelijktijdig met het gereed FUNDATIES -lzijn van de ruwe binnenafbouw, kan SKELET.-'_"'-"'~~-lworden gekozen voor een fijne afbouw I j Ib b de GEVEL BINNENBLADvan oven naar ene en. Dit geeltmin-der kans op bevuiling van gereed werkdan bij een tegengestelde werkrichting.Het bouwproces is geruime tijd onder-hev?g aan weersinvloeden. Dit heeft eennadelige invloed op:- de totale bouwtijd in kalenderweken(meer onwerkbaar weer);- de produktieve uren (meer verlet);- de kwaliteit (materialen worden lan-ger blootgesteld aan weersinvloeden).Het binnenblad kan zowel voor als nahet buitenblad worden aangebracht,zonder directe gevolgen voor de bouw-tijd.De planning is weergegeven in figuur 3.stemd op loskoppeling, of kan eennoodvoorziening worden getroffen.Hier is echter niet vanuitgegaan bij deplanningen.5. De dekvloeren worden aangebrachtnadat d? gevel van de desbetreffendeverdieping glasdicht is, om nadeligeweersinvloeden tijdens het verhar-dingsproces te voorkomen.6. De f~ne afbouw, waarin vaak kwets-bare materialen worden toegepast, start~adat het gebouw weer-en winddichtlSo56 Cement 1987 nr. 521 WB.WEKEN40 45 50WERKBARE WEKEN5 10 15 20 25 30 35RUWE AFBOUWDAKBEDEKKINGGEVEL KOZ. /AFWERK.FIJNE AFBOUWPLANNING -4A----'---------+l+_tfttl.+t-HIH+H+tf1+tt+ttt+H-H+tt+tt+t+H-t+f+H'ttti-H+.//ti"FUNDATIESSKELET ,VLOERENGEVEL BINNENBLAD . : fGEVEL BUITENBLAD[r~T'?INOO' ~,.~~_'S.l?bI I I I l I ICategorie 3 - geve/type GDragendesandwichelementen,endaar-mee hetgrootste deelvan de gevel, wor-den in een vroeg stadium aangebracht.Dit heeft tot gevolg dat de gevelsluitingniet meer maatgevend is voor de totalebouwtijd.Het kritieke pad loopt hier via de ruween f~ne binnenafbouw. De f~ne afbouwzou na 23 weken kunnen starten, maarten gevolge van de kortere doorlooptij-den (bewerkingsduur) in de f~ne af-bouw ten opzichte van de ruwe afbouwzou er een 'inhaaleffect' ontstaan.Figuur 5toontge planning Van deze ca-tegorie.-~--~+H-t++t+-II!+t++t+-I+H-t+-H+t+-t+-H+t+-H+t+t+-l!+t+++H+H-H+//tt-FUNDATIES ~..~".lSKELET ,VLOERENIGEVEL ,SANDWICH5045totaleuitvoeringstijd8 WB.WEKENI403025categorie 3: dragendesandwichelementenvariant 4A: dragend binnenspouwbladin combinatie met prefab vloerplatenvariant 4B: dragendsandwicheletnentin combinatie met prefab vloerplatenTabel 1 geeft een resumerend overzichtvan de bouwtijden van de verschillendecategorie?n, in werkbare weken.deel bouwprocesniet onderhevigaan weersinvloed20WERKBARE WEKEN5 10 15deel bouwprocesonderhevig aanweersinvloedRUWE AFBOUWGEVEL KOZ./AFWERK.DAKBEDEKKINGFIJNE AFBOUWPLANNING -4B-Tabel 1Resum? van de bouwtijden percategoriecategorie 1: binnenschil met'arbeidsintensieve' buitenschilcategorie 2: binnenschil met'niet-arbeidsintensieve' buitenschilTen slotte zij nog opgemerkt dat eenaantal voorbereidende werkzaamhedenzoals werktekeningen en detailleringenreeds in de besteksfase mOeten plaats-vinden in verband met levertijden vanprefab elementen. Voor de ontwerp/be~steksfase dient dus meer tijd te wordengereserveerd.In de planningen voor beide varianten(fig. 6 en 7)zijn zowel de gevels, dakbe-dekking, installaties, ruwe afbouw, alsf~ne afbouw maatgevend geworden.Een verstoring van een van deze activi-teiten heeft onmiddellijk gevolgenvoord 1 d 7 Planning variant 4B (geveltype Ge op everings atum. in combinatie met prefab vloerplaten)Het tempovan de installaties ende ruwe L---~~--~------~---~_---~~-__-~__--lafbouw zal worden aangepast aan hettempo van de ruwbouw en komt daar-mee 50% hoger te liggen daninplannin-gen voor de categorie?n 1, 2 en 3. Dit isnoodzakelijk om het maximale rende-ment uit de mogelijk gemaakte bouw-tijdverkorting te halen.Ten behoeve van de ontwerper moetennog wel enkele kanttekeningen wordengemaakt bij de varianten 4A en 4B. Bijeen optimaal gebruik van geprefabri-ceerde onderdelen in de bouw dient hetontwerp weinig of geen 'verstorende'elementen te bevatten. Bij prefab vloe-ren zullen deze verstoringen vaak bete-kenen dat gedeelten toch weer in hetwerkworden gestort, waarbij de korterebouwtijd gedeeltelijk teniet wordt ge-daan.Varianten4Aen 4Bopresp. typeDentypeGd d d b bI d 6 Planning variant 4A (geveltype DIn ien ragen e innenspouw a en in cotnbinatie tnet prefab vloerplaten)(in combinatie met een 'snelle' monta- I--- ~------_-~---- ~__- - -__- _ ___jgegevel als buitenschil) en dragendesandwichelementen worden gecombi-neerd met het toepassen van prefabvloerplaten, biedt dit qua uitvoerings-tijd voordelen boven een traditioneelskelet:- de ruwbouwtijd wordt korter;- de tijd voor verharding en doorstem-peling van vloeren vervalt, waardooraan tijd wordt gewonnen.Opmerking:De reeds eerder gememoreerde loskoppeling in detaillering van gevel- endakaansluiting kan1 ? 2 weken verkorting van de bouwtijd tot gevolg hebben.Samenvattend betekent het een en an-der voor de ontwerpers:- beperking in de flexibiliteit van hetontwerp;- zo weinig mogelijk arbeidsintensieveconstructies dus bij voorkeur ook sta-biliteitswandenlkernen in prefab be-ton.categorie 1categorie 2categorie 3variant 4Avariant4B33 weken29 weken23 weken21 weken18 weken14 weken14 weken18 weken14 weken14 weken47 weken43 weken41 weken35 weken32 wekenCement 1987 nr. 5 57IUITVOERINGSORGANISATIE IBOUWKOSTENTabel 2Gegevens uit tabel 1, ge?nterpreteerdnaar kalenderwekenVerletDe bouwtijden in de beschreven plan-ningen zijn uitgedrukt in werkbare we-ken. Ter bepaling van een opleverings-datum moet de bouwtijd worden om-gerekend naar kalenderweken. Hierinzijn verletdagen, vakantie~, feest- ensnipperdagen verwerkt.In tabel 2 zijn de bouwtijden in kalen-derweken weergegeven, waarbij alsstartdatum 1 maart 1987 is aangehou~den.kalenderwekencategorie 1categorie 2categorie 3variant 4Avariant 4Bbouwtijd inwerkbare weken6154524239bouwtijd in4743413532verschil14111177Geconstateerd kan worden dat de reedsontstane verschillen in werkbare wekennog vergroot worden bij doorrekeningin kalenderweken.Er zijn twee redenen voor deze diver-gentie:- bij langere bouwtijden wordt de kansop meer onwerkbare dagen j$roter(bijv. 2 vakanties in de bouwtijd);- voor weersgevoelige gevels zal bij hetplannen de prognoseschaal voor deruwbouw een grotere invloedhebben.1 Maart is een relatief gunstig tijdstipvoor de bouwtijd, derhalve is ook nog deminder gunstige startdatum 1 novem-ber doorgerekend. Hieruit bleek datvoor alle geveltypen een bouwtijdver-lenging ontstaat van ca. 4 weken.tB. WerkvoorbereidingDe werkvoorbereiding geschiedt in demeeste gevallen zowel op het kantoorvan het bouwbedrijf (overall planningen berekening van bouwplaatskosten)als op het bouwwerk (deelplanningen,afroepschema's e.d.)De verschillende activiteiten zullen inwerkvolgorde schematisch wordenweergegeven. Daarin zijn per activiteitde globale tijdsduur en de onderlingerelaties aangegeven. De werkzaamhe-den in de ontwerpfase zijn wel vermeld,maar niet gekwantificeerd.De geveltypen kunnen qua aanpak in devoorbereiding worden ondergebrachtin 3 hoofdgroepen, namelijk:1. gemetselde betonelementen (stenenen blokken)2. in het werk te storten betonwanden3. prefab betonelementenDe werkvoorbereiding is voor elk vandeze hoofdgroepen weergegeven in defiguren 8, 9 en 10.Uit figuur 8 blijkt datde gemetselde gevel een gering aantalvoorbereidende activiteiten vergt, zon-der ~ vaak moeilijk te beheersen - goed-keuringsprocedures.Bij in-het-werkgestorte wanden (fig. 9)doen zich extra werkzaamheden voor,zoals bekistingsplan en goedkeurin.gs-58procedure van de wapening. Deze zijnechter niet kritisch voor de planning.De prefab elementen (fig. lO)vragenveeltijd wat betreft de vaak moeilijk te be-heersen commentaar- en goedkeu-ringsprocedure's. Bij niet-dragende ge~vels start de uitvoering van de gevel inweek 19 (zie de planning in figuur 4). Inhet voorbereidingsschema zien we datde eerste betonelementen in week 22(van dat schema) kunnen worden aan-gevoerd op de bouwplaats. De voorbe'-reiding moetdus minstens 3 weken eer-der starten dan de uitvoering van hetbouwwerk.Bij dragende gevels moetendeeerstebe-tonelementen in week 5 worden aange-voerd; dit betekent datde voorbereidingin dit geval 17 weken eerder moet star-ten dan de start van de bouw.Het verdient derhalve aanbeveling ombijv. matenplannen, overzichten enprincipedetails in de ontwerpfase mee tenemen. Een bijkomend voordeel hier-van is, dat de producent van de beton-elementen in een vroeger stadium be-trokken kan worden bij de definitieveuitwerking van constructies en details,hetgeen een effici?nte en goede uitvoe-ring kan bevorderen.Uit schema's zoals in de figuren 8tlm 10zijn de benodigde mandagen voor devoorbereiding afte leiden. Bij elke acti-viteit wordt de bewerkelijkheid be~paald, op grond Van ervaring bij soort-gelijke projecten. Hieruit volgt de vast-stelling van de benodigde capaciteitvoor voorbereiding per activiteit (fig. 11).Voor het rekenmodel zijn voor de bin-nenschil als aanvullend geveldeel 25mandagen en voor de buitenschil 60mandagen aangehouden.Invloed ontwerpcomplexiteit opde voorbereidingDe mogelijkheid om in meer ofminde-re mate degeveluitvoering te standaar-diseren is uiteraard sterk gebonden aanhet gebouwontwerp. De werkvoorbe-reiding wordt bij alle geveltypen metuitzondering van type A (metselwerk),be?nvloed door de complexiteit van hetontwerp.Bij een grote verscheidenheid aan ele-mentvormenzullen meer 'merken' ont-staan en als gevolg daarvan, meer teke-ningen, details e.d. nodig zijn. Dit leidtin de praktijk tot een combinatie vanlangere voorbereidingstijd en meer in tezetten personeel.In de rekenmodellen is getracht een inde praktijk gebleken 'gemiddelde' com-plexiteit aan te houden.Vaststelling vande afwijking ten opzichte van het ge~middelde in mandagen, kosten, procen-ten ofdergelijke, is nieteenvoudigenzalin de meeste gevallen beperktblijven toteen gevoelsmatige inschatting.In hoofdstuk 2 'Bouwkosten' wordt na-der ingegaan op deze problematiek.t C. BouwplaatskostenMaterieel en gereedschappen di-rect ten behoeve van de gevelEenvande criteriawaarop eengeveltypewordt beoordeeld, is de benodigde inzeten tijdsduurvan materieel op de bouw-plaats. .Per geveltype kunnen de hulpmiddelenin kosten worden uitgedrukt door ver-menigvuldiging van tijdsduur met af-schrijvingskosten en/ofhuurkosten pertijdseenheid.Van degeveltypenA(niet-dragend met-selwerk) en F(niet-dragende sandwich-elementen)zijn materiaalplannin,&.enenrekenvoorbeelden opgenomen (fig. 12,tabellen 3 en 4). In hoofdstuk 2 'Bouw-kosten' zijn de uitkomsten van de bere-keningen voor alle geveltypen vermeld.Hierin zijn tevens de kosten meegeno-men voor het zgn. aanvullende gevel-deel, waarbij voor de binnenschil/ 15,-/m2is aangenomen, en voor debuitenschil / 35,-/m2?Overige bouwplaatsvoorzienin-gen en uitvoeringDe niet direct aan de gevel gerelateerdebouwplaatskosten kunnen bij een be-schouwing van de betontoepassingin degevel niet geheel worden verwaarloosd.Bij het onderwerp 'Planning' zijn reedsverschillen geconstateerd in bouwtij-den, ten gevolge van gevelkeuze. Dehieruitvolgende invloedenopde bouw~plaatskosten zijn bij de onderwerpenCement 1987 nr. 5IllNTWERPFASE1VOORIlEREIIHtlSSfASE \ONTllERPFASE WlIlllEllEID1MlSFASEWEr.f.1.j -} 12 3 4 5 6 7 B9 10 11 1213 14 15 1617UU9Z0 21 22 23 24 25 26, , , , eEN -)1 2 34 5 6 7 8910 11 12 1314 15 16 17 18 1? 20 212223 24 25 2b~=~1=J="~IlJ:lI OOlllUIIHI'I j i",,,"l,,,t,.j IlUI 111111. .x.mxxxxxxx~l,u""I..., II J '"'*Tlj I '==,d {--'""rIF --,~ Il. !=--=1START UIlVOERING GEVEl. ........,......->jc= :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::=J/IIU....-DETAILTEKENIMlEN- 5E\UAIWllClllEN- ?IlMST.rETfIlIa- ElEIlOOEN-BETOHCONSlR.rEK.- OPSAVE SPARItm13012'512011'511010'51009'59085807570Schema werkvoorbereidinggeprefabriceerde gevel-PllOD. lEJ",~_S--"~-~----::::; """"'=---------~-~~ malkosten80 +----c:::;;;?""-""""=-----j--~------------70+---------t--------------~basiskostenO....L..--_-----t--------__- - - - -mate van gecompliceerdhl!id ___uit praktijk gebleken gemiddelde waardeReeds eerder is uiteengezet dat de term'gecompliceerd ontwerp' moeilijk inkosten is uit te drukken. Het is dan ookteziendateenschaalverdelingop de ho-rizontale as achterwege is gelaten. Hethangt van het interpretatievermogenvan de gebruiker af met welke nauw"'"keurigheid hij/zij het specifiek ontwerpkan plaatsen in het gebied tussen mini-mum en maximum in de grafiek. Hetbijbehorende afwijkingspercentage kanworden berekend over de kolommenla, zb of3.Aldus kan het gekozen geveltype ge-toetst worden aan het beschikbare bud-get.Toelichting op de invloed vancomplexiteit (fig. 14)Een toelichting is op z'n plaats omtrentdewijzewaarop figuur 14 totstand isge-komen. Voor het bepalen van een mini-mum en een maximum is nagegaanwelke praktijkgevallen zich liebbenvoorgedaan die zich als minimum enmaximum hebben onderscheiden. Alsvoorbeeld is dit uitgewerkt voor gebou-wen met geveltypeJ-geprefabriceerdeborstweringselementen als buiten-spouwblad. Uit het onderzoek bleek,dat bij een optimale situatie (het mini-mum) kan worden uitgegaan van:a. zo mandagen tekenwerk (werkteke-ningen), inclusief maatvoering, uit-zoekwerk, detailtekeningen en con-troles;b. 10 mandagen teken- en rekenwerkbij de producent;c. gebruik van 3 bekistingsmallen en 5maal ombouwen per mal;d. 10 mandagen voorbereidingswerk!planning op de bouwplaats.Evenzo zijn parameters gevonden vooreen in de praktijk gebleKen maximum.Ook de andere geveltypen zijn onder-zocht. Het 'derde berekende punt' in de64grafiek is de bij de kostenvergelijkingengehanteerde 'gemiddelde situatie',waarbij bijvoorbeeld werd uitgegaanvan 5 benodigde bekistingsmallen en 9maal ombouwen.Deze cijfers zijn gekoppeld aan de uit-~angspuntenvan het referentieproject(2400 m 2 betongevel). In eerste instantieis uitgegaan van een ontwerpgevoeligegevel, dat wil zeggen dat betonelemen-ten zijn toegepast als buitenschil.De niet-ontwerpgevoelige gevels (bijv.binnenspouwbladen) blijken een grote-re kostenafwijking te vertonen ten ge-volge van de gecompliceerdheid . Ditwordtveroorzaakt door de lagere 'basis-produktiekosten' (de elementen zijnbijvoorbeeld niet afgewerkt) waardoorde malkosten .een relatief groter deelvormen van de produktiekosten. De af-wijking blijktechter dermate marginaaldat gemeend is ook deze gevels op degrafiek te kunnen toepassen.Gevels met gemetselde betonelementenzijn nauwelijks kostprijsgevoelig naar-mate de complexiteit van een ontwerptoeneemt. Ze zijn als zodanig dan ookniet op deze grafiek van toepassing.Gevels met ter plaatste gestorte beton-wanden zijn wel kostprijsgevoelig enzijn wel op deze grafiek te te passen.Het onverkort doorberekenen van eengevonden percentage in deze grafiek inde kosten van de kolommen 1a, zb en 3van het schema, is in theorie niet geheelcorrect; de gevondenprocentuelekoste-nafwijking heeft betrekking op een ge-deelte van de in deze kolommen ver-melde kosten, alsmede op voorberei-dings- en uitvoeringskosten.Deze 'rekenafwijking' echter blijkt bijeen nauwkeurige doorberekening mar-ginaal. Verwaarlozing van deze geringeonnauwkeurigheid is dan ook geoor-loofd bij de budgettoetsing in een ont-werpfase.Tenslotte zij nog vermeld, dat de aan-duiding 'minimum' nietbetekentdatdearchitect alle vrijheid is ontnomen. Bijeen in de praktijkgebleken minimum ishet nogsteeds mogelijkeenlevendigge-velontwerp te realiseren.Cement 1987 nr. 53. Voorbeeldprojecten3A. Revalidatiecentrum,UtrechtHet revalidatiecentrum De Hoogstraatin Utrecht is een voorbeeld van de toe-passing van dragende, geprefabriceerdebinnenspouwbladen van beton (gevel-type D). De uitvoering is in april 1986begonnen. Het project wordt in maart1988 opgeleverd (foto's 15-16).Het bruto vloeroppervlak bedraagt16 500 m2eri het geveloppervlak9400 m2, terwijl het gebouw ca. 11,00 mhoog is. De standaard breedte van debetonelementen bedraagt 6300 mm(- stramienmaat) bij een dikte van150 mm. Het gemiddeld gewichtvan deelementen is 2500 kg, met een maxi-mum gewicht van 7500 kg.De gevel wordt afgewerkt met baksteenmetselwerk. Deze buitenspouw wordtboven de raam- c.q. deuropeningen op~gevangen met behulp van een prefabbetonlatei.Wanneerhet skeletop hoog~te is, wordt deze latei bevestigd aan hetbinnenspouwblad door middel van ??nlusverbinding per latei (fig. 17). Doordeze oplossing wordt de koudebrugbeperkt tot een oppervlak van300 x 220 mm per element.Overige details zijn gegeven in de figu-ren 18 en 19.15 16 Uitvoering van het- . Revalidatiecentrum teUtrecht met dragende,geprefabriceerde binnenspouwbladenen ter plaatse gestorte vloerenCement 1987 nr. 5MontageNadat een vloer is gestort, wordt hieropmet behulp van smetlijnen de maatvoe-ring voor het stellen van de elementenvastgelegd. Met asbestcementstrokenvan variabele dikte wordt de hoogte~maatvoering gerealiseerd.Als een elementin de kraan hangt, wor~den aan de onderzijde van het elementstripankersgemonteerdvoorde bevesti-ging aan de vloer.Op twee plaatsen (boven het niveau vanhet latere plafond) zijn in het elementschroefhulzen ingestort ten behoevevan hetschoren. Na hetplaatsenvan eenelement worden de schoren op de be-tonvloer gefixeerd met behulp vanboorankers. Daarna volgt het afstellenvan het element.Met een luswapening boven in de ele-menten worden dezeverbonden met deverdiepingsvloer. Nadat de elementenondersabeld zijn, kan de de bekistingvoor de volgendeverdiepingsvloerwor-den gesteld.Bij ditgeveltypewordthetals eennadeelervaren dat de gevel in de ruwbouwfaseal gesloten wordt. Bij het ontkisten vandevloerzijnerdanslechtsbeperktevrijeopeningen om het materieel af te voe-ren. Voor ditprojectis gekozenvoor eensysteembekisting (Metriform). Breed-plaatvloeren zouden een geschikt alter-natiefzijn geweest.Nadat de verdiepingsvloer de vereistebetondruksterkte heeft bereikt, kunnende schoren van de binnenspouwbladenworden gedemonteerd.Werkvoorbereiding en organisatieNavastleggingvandeprincipedetailsende maatvoering van de elementenop deconstructietekeningen, heeft de bouw-directie de elementmerken bepaald. In-ventarisatievanbouwkundigeeninstal-latie-technische voorzieningen leidde -zoals gebruikelijk - vervolgens tot aan-zienlijke toename van het aantal mer-ken.De merken zijn vastgelegd per bouw-deel en per bouwlaag. Daarna kondende draaiboeken worden opgesteld. Datzijn verkleinde matenplannen van hetcomplete project per bouwlaag.Aan oe hand van de draaiboeKen werdhet leveringsscherna opgesteld voor deprefab elementenen de vereiste bevesti-gingsmiddelen.Met behulp vanhettoegepaste automa-tiseringssysteem (Mapper) kunnen dezegegevens naar behoefte per disciplineworden gesorteerd en bewaakt (fig. 20).MaterieelVoor de opbouw van het betonskelet iseen torerikraan ingezet. Door de bouw-snelheid van ca. 140 m2vloeroppervlakper dag was deze kraan continu bezet.Op enkele uitzonderingen na, wordende elementenlSeplaatst m.? et behulp vaneen mobiele (hydraulische) kraan. Ditbetekende dat rond de gehele bouw eentijdelijke bouwweg moest worden aan-gelegd.Hierbij speelden echter ook andere fac-toren eenrol zoals: bereik van de toren-kraan, gevelmetselwerk en gevelafwer-king.65lUITVOERINGSORGANISATIE IBOUWKOSTEN18 Details aansluitingbinnenspouwblad en vloer, bij50 DUn afwerkvloer19 Details aansluitingbinnenspouwblad en vloer, bij 100 DUnafwerkvloerondersabelenschroefhuls M.16+-~I---'-- schroefhuls M,16.,--".,-=-z.__ afwerkvloerdik 50 mm[llJI1!::=f:::-t-~ ondersabe{encp,stalen strip100)(10booranker M:16.afwerkv!Qerdik SOmmbooranker M.16prefab vloerrandin bekisting opnemen.plaatselijke sparingt.b.v. zonwering.L..-~+_~!-"-~+-~_ lusverbinding aanstortenbreed 300 mm, hoog 220 mmo__--~+--+--~+~~ prefab in buitenspauwin afbouwstadium aanbrengen.r~--~~~-ondersabelenr~~~~~~- ondersabelen'"NNVerbinding van latei aanbinnenspouwblad1766 Cement 1987 nr. 520 Gegevens voor hetleveringsschema van debetonelementen, op drie verschillendewijzen gesorteerd(automatiseringssysteem Mapper).BREDEROBOUW **** Werk "de Hoogstraat"; 2460 ***.L E VER I NG S S C HEM APR E F A B BET 0 N --+-- jukken van baddinghouten gaffelstempels,2 stuks per element,in 2 richtingen gekoppeld.Bevestiging onderrand1. ondersteuningsconstructie2. plakken afdichtingsband op element3. plaatsen element4. aangieten lusverbinding5. monteren aluminium lekdorpels in dehorizontale voeg24 BevestigingsmethodehoekelementBevestiging hoekelernent1. schroefbuIzen gangbaar maken (in fabriek)2. draadeinden plaatsen en stelplaat afstellen3. schroefbuIzen gangbaar maken op de vloer4. monteren hoeklijnen] +K5. afstellen element6. monteren merk H en aangieten element7. monteren aluminium lekdorpel in dehorizontale voeg.Cement 1987 nr. 5schroefhuls --~--.,...Isparing na stellen aangieten691 ~~ IUITVOERINGSORGANISATIEI BOUWKOSTEN26 Beves~methodedakrand",,'ankerrailFASE 1 . /~ ~/'M.20..- -............,..............------'---..---.---.--.enkel elementingevelplaat gestort'::::::~~merkF--/'.----..--- .~(.-----.sandwich-element .FASE 1:hangen + tijdelijkeverankeringBevestigingsmethodesandwichelementBevestiging dakrandelementen1.schroefhulzen en ankerrail gangbaarmaken (in de fabriek)2. hoeklijn monteren op sandwich paneel3. element monteren en afstellenBevestiging?sandwichelementen1. plaatsen kozijn + glas + zonwering (in defabriek)2. schroefhulzen gangbaar maken (indefabriek)3. montage tijdelijk hoeklijn merk C (bijtransport)4. montage merken D + E(bij transport)5. drukbouten op hoogte stellen endraadeinden gangbaar maken op de vloer.6. stellen hoeklijn merk A + B7. compriband plakken op binnenblad8. elementen pI~atsen op drukbouten9. stalen platen over hoeklijnen C+A/C+B,kraan wegIQ. elementen op maat stellen, daarna merkD + E vastzetten.11. trekverbinding, merk F, aanbrengen12. hoeklijn merk A aan onderzijde monteren13. drukbout aan bovenzijde tussen de platenuitdraaien14. kirvoeg aanbrengenIS. lekdorpel plaatsen in horizontale voeg254. SatnenvattingIn deze bijdrage is aangetoond hoe hetgekozen geveltype invloed uitoefent opde uitvoeringswijzevaneengebouw.Pergeveltype ofgroep van geveltypen zijndeze invloeden verschillend. Zij hebbenbetrekking op zowel het tijdschema, deorganisatie en de werkvoorbereiding alsde inzet van materieel en mensen.Duidelijk is dat bij toepassing van ge-prefabriceerde gevelelementen ten op~zichte van metselwerk de uitvoerings~tijd in werkbare weken gunstig wordtbe?nvloed. Dit wordt nog versterktdoordat er bij prefab elementen minderverletdagen zijn, dankzij een grotereonafhankelijk van de weersomstandig-heden.Wanneer er sprake is vangrote gevelele-menten, kan ook met minder personeelop de bouwplaats worden volstaan. Welworden er hogere eisen gesteld aan dewerkvoorbereiding en de inzet vanma-terieel. Wanneer het gebruikvan gepre-fabriceerde elementen zich ook uit-strekt tot overige gedeelten Van het ge-bouw, bijv. de verdiepingsvloeren, is heteffect op de uitvoeringstijd en de aardvan het betrokken personeel nog meerdominerend.De specifieke uitvoeringskosten van deverschillende geveltypen vertonen ver-schillen, die rechtstreeks van invloedzijn op de kosten van de totale gevel.De uitvoeringsaspecten zijn behandeldaan de hand van een fictief, eenduidiggedefinieerd referentieproject. Dit isgedaan om de invloed van .de verschil-lende geveltypen op de uitvoering re?elte kunnen vergelijken. Tevens wordthun invloed op het totale bouwproceszichtbaar gemaakt.Het referentieproject van 6000 m2bru-to vloeroppervlak over 4 bouwlagenverdeeld, kan worden beschouwd alseen gemiddelde van een groot aantalutiliteitsbouwprojecten. Bij een afwij-king van dit gemiddelde naar boven ofnaar beneden van bijvoorbeeld10 000 m2over 7 bouwlagen, respectie-velijk 3000 m2over 3 bouwlagen, zullende geschetste bevindingen nauwelijksanders zijn.Er is veel specifieke kennis en ervaringbeschikbaar op het gebied van de fabri-cage en montage van prefab-betonnengevelelementen, bij zowel de fabrikan-ten als de bouwbedrijven.Uit overwegingen van zowel technischeals economische aard verdient het aan-beveling deze kennis in een zo vroegmogelijk stadium van het bouwprocesin te schakelen, bijvoorbeeld door deel-name van beide partijen in het bouw-team, waar tijdens de ontwerpfase debelangrijke beslissingen worden geno-men.70 Cement 1987 nr. 5