? architectuur? ?ir.J.P.Thole, architectenassociatie Van Heumen + Thole, BNA-BNS, ZaltbommelVijftigjaar Cementbetekent ook vijftigjaar aandacht voorde vormgevende aspecten Vanbetonconstructies. Van het door Le Corbusier ontworpen Philipspaviljoen op de EXPO inBrussel tot de Villa VPRO in Hilversum.Waar komttoch bij veel architecten de 'liefde' voor beton vandaan? En hoe komt het datnog zoveel opdrachtgevers beton niet echt mooi vinden? Architectuurcriticilopen overvan waardering voor het beton van Tadao Ando, maar als het om projecten in Nederlandgaat, valt er altijd wat op aan te merken.Vandaar een beschouwingover aspecten van beton die nauwsamenhangen met devorm?geving. Daarbij blijkt dat het samengaan van constructie en ontwerp in veel gevallen leidttot gewaardeerde gebouwen en constructies.BETONIS KUNST*Fascinerend aan beton is dat het een materiaal is dat 'gegoten' wordt, waardoor in principeeen uniek en autenthiek product ontstaat. Maar ook bij prefabricage en grote aantallen blijftop gebouwniveau sprake van maatwerk met specifieke kenmerken.Beton gieten betekent contramallen, timmermanskunst bedrijven, indirect vormgeven. Hetis eenproces datvergelijkbaaris metbeeldhouwen/gieten. Gegoten beton is kunst, is 'echt'.'Echt' staat in dit verband voor autenthiek, ??nmalig, maar ook voor 'present', aanwezig,massief, volumineus, brutaal, hard. Moeilijkte veranderen, gebouwd VOor de eeuwigheid endus hoogwaardig en kostbaar.Ondanks al deze superlatieven blijft beton 'van vandaag'; het kan er zo eenvoudig uitzien,zelfs grofen ruw, vlekkerig, nietglad. Beton pretendeertnieteen esthetisch effect uitte stra"len, zie bijvoorbeeld de beelden/objecten van de Spaanse beeldhouwer Chillida (foto 1).Zelfs de perfect ontworpen en uitgevoerde civieltechnische kunstwerken worden niet altijdherkend als 'kunstwerk' in het landschap (foto 2).@ Betonnen beeld van de Spaanse beeld-houwer Chillida@ Kunstwerk boven de weg: viaduct in deA15 nabij Hardinxveld-Giessendamfoto: Bob de Ruiter* Dit artikel is gebaseerd op een lezing die de au-teur heeft gehouden tijdens een internationale stu-diedag over 'Conservering en herstel van schoonbeton', georganis?erd door DOCOMOMO, Eindho-ven 8 april 1997.6De 'zwakte' van beton hangt samen met de kleur en met het niet-perfecte oppervlak. Dat iswaarschijnlijk de reden dat mensen beton vaak niet mooi vinden en het waarderen als eentweederangs, niet hoogwaardig materiaal.Beton? wat vinden de architecten?De meeste architecten houdenjuistv??l van beton. Ze dromen ervan en brengen die dromentot realiteit. Perret, Le Corbusier, B?hm, Coenen, Snozzi, Gehry, Hertzberger, Quist, Van Eycken Niemeyer bijvoorbeeld, hebben met beton prachtige gebouwen gemaakt.Bouwwerken uit??n stuk, want dat kan metbeton. Daken, gevels, vloeren, hetvloeit letterlijkin elkaar over in organische of kristallijne vormen. Het leidt tot een sterke, monumentale ar-chitectuur die tegelijk elegant en dynamisch kan zijn. H?t materiaal bij uitstekvoor openbarerepresentatieve gebouwen.CEMENT1998/4Feitelijk is beton h?t materiaal voor de toekomst, voor de ruimteloze, onbegrensde cyberne-tische architectuur. Bijna niet te bedenken, en alleen te verbeelden met driedimensionalecomputersystemen. Alleen zo ver zijn de mallen nog niet.Bijzondere vormen zijn in beton mogelijk, waarbij dragen en scheiden in ??n concept kan wor-den vormgegeven. Hierin verschiltbeton van stapelen (baksteen) en assembleren (staal).Beton? geprefabriceerdDoor prefabricage ontstaat schaal, worden gebouwen geleed en worden constructieve endecoratieve elementen afleesbaar. Een voorbeeld van geleding in een omgeving waar datnietdirectwordtverwacht, is een woonhuis aan hetSingel in Amsterdam (A.Cahen) (foto 3).Charles Vandenhove beperktzich in Maastricht (woningbouwproject Hoogfrankrijk) tot ver-bijzonderingen in een classicistisch/post-modernistische stijl, perfect in detail en uitvoe-ring. Ook bij het nieuwe Paleis van Justitie in Den Bosch, heeftVandenhove op voortreffelijkewijze prefab elementen toegepast.Metverdiepinghoge gevelelementen wordt een grootgebouw grootschalig gesegmenteerd.Soms sterk expressiefen sprekend, zoals bij het bejaardencomplex in Lugano (architect Du-risch), dan weer subtiel als witte gestructureerde dragende gevelelementen voor een urbanvilla in Bellinzona (foto 4), architecten Galfetti en Antorini.Weeberpaste als een van de eerste architecten in Nederland op grote schaal kleurrijketegel-1;jes toe bij grote prefab gevelelementen. Meedogenloos in herhaling, compromisloos invorm, consequent en nuchter, geraffineerd in het gebogen concept van de Peperklipin Rot-terdam.In Frankrijkgaat het vaak anders, is meer ruimte voor en behoefte aan klassieke monumen-taliteit en decor. Klassieke schoonheid in beton (Bofil), elke vorm is mogelijk, elke kleur is tekopi?ren. 'Grandeur' voor de man op straat.Over de straat gesproken, als het tapijt van de bestrating zich ook uitrolt over de gebouwen,ontstaat een hoge mate van eenheid en een aantrekkelijke omgeving. Op het nieuweBuiten-plein in Amstelveen (Jeanne Dekkers) zorgen prefabricage en kleur van de betonelementenhiervoor (zie Cement 1997, nr. 12).Beton? ter plaatse gestortPrefab beton heeft een vaste plaats in het bouwen veroverd en behouden. Maarter plaatsegestort beton blijft fascineren en het is de droom van iedere architect om daarmee te wer-ken.Voorbeelden te over, zoalsde drinkwaterreservoirs Berenplaat (foto 5)van Wim Quist, hetge-bouw van Oscar Niemeyer in Le Havre (foto 6) en zijn kantoorgebouw voor uitgeverij Monda-dori in Milaan (foto 7).? Beerenplaat Rotterdam, creatie van Wim Quist uit dejaren '60? Woonhuis aan het Singel in Amsterdam,gebouwd met geprefabriceerde betonele-menten; ontwerp Abel Cahenfoto: Bob de Ruiter@ Urban Villa in Lugano (CH); ontwerpAurelio GalfeW en Antonio Antorinifoto: Gemeentewerken RotterdamCEMENT1998/4 7? architectuur? ?? Aan de haven in Le Havre ligt het Cultureel Centrum van diestad; ontwerp OscarNiemeyer foto: Michel Moch, Clichy(F)([) Het 'hangende' kantoorgebouw van uitgeverij Mondadori inMilaan; ontwerp Oscar Niemeyer? Klooster La Tourette nabij Lyon; ontwerpLe Corbusier8Maar ook wij beschikken over 'laboratoria' waar met beton ge?xperimenteerd kan worden.Kerken, kloosters en tegenwoordig vooral musea lenen zich uitstekend voor architectonischonderzoek.Sacrale ruimten inspireren kennelijktot bijzondere vormen, om Gods aandacht en die van debezoeker, die zich kan verliezen in debovennatuurlijke ruimte, afte dwingen. Architecten alsAalto, Portoghesi, te Corbusier en Van Eyck hebben ooit de toon gezet. Zo is het klooster LaTourette (foto 8) nabij Lyon ??n van de onbetwistebedevaartsoorden voor architecten. Nau-welijks meervoorgelovigen. Daaris LeCorbusier even onze God. Hetgaatduidelijk om de di-rectheid van het materiaal en het ruimtelijk concept, want van een goede uitvoering is geensprake geweest. Hoewel hetgebouw wordt gekenmerkt door 'Iow-budget concrete' en zijn dedetails niet perfect, kennelijk is dat geen maatstaf voor goede, inspirerende architectuur.Misschien had Le Corbusier geluk t?en te leven en niet nu... met alle voorschriften, normen,keuren en kwaliteitsverklaringen.Beton staat hier voor 'basic', voor 'oer', soberheid en kracht. Een gebouw met een buitenge-wone ruimtelijkheid, zowel binnen als buiten; contemplatie in beton gestort.Van Eycks Burgerweeshuis in Amsterdam is ook een inspirerend en monumentaal voorbeeldvan subtiel vormgeven en omgaan met beton. In ??n materiaal worden vorm, constructie,ruimte, vloer, wand, dak, licht en intimiteit uitgedrukt. Po?zie in beton, op gedisciplineerdewijze.CEMENT1998/4B? de Molukse kerk in 's-Hertogenbosch werd onderzoek gedaan naarvierkant en rond, naarcirkel en kruis, met als referentie de P?lers en de gewelven van de kathedraal (foto 9). De ar-chitect vertaalde deze opgave in de dubbele kolom en koepel-kruiselementen voor het dak.Het werd een combinatie van prefab, gestorten zelfs voorgespannen beton. Ruwbouw = af-bouw, constructie = architectuur.Alledaagse gebouwen laten zich eveneens in beton bouwen, zoals die van Snozzi in hetcen-trum van Monte Carasso (Zwitserland) laten zien. Op strategische plaatsen z?n betonnen'dozen' prominent aanwezig. Duiker was noodgedwongen bescheidener toen hij z?n OpenLucht School in Amsterdam op een binnenterrein tussen woningen moestbouwen. Voor wiezoekt bl?ft dit gebouw een ongeloofl?ke attractie.Beton - het gedrag in de tijdVeroudering van beton b? gebouwen is onontkoombaar. Tal van invloeden kunnen dit procesversnellen. Dete nemen maatregelen z?n sterk uiteenlopend,van schoonmaken tot hetcon-serveren van de betonconstructie door middel van kathodische bescherming en hetopbren-gen van al dan niet gekleurde toplagen.Een bekend gebouw als de Villa Savoie (Garches, nab? Versailles) van Le Corbusier I?ktthans minder authentiek. Recente renovaties maken hetgebouwsteeds witter en de vervui-ling steeds zwarter. Snozzi en Hadid lossen het verouderings- en onderhoudsprobleem be-ter op door het beton te kleuren en al b? de fabricage perfecte bekistingen te gebruiken.Hetis duidel?k dat de kwaliteitvan hetoppervlak, de huid van het beton, de kwaliteiten dele-vensduur van het beton sterk be?nvloedt. Spuitbeton, een grofkorrelige afwerking,hetge-bruik van kleur en toevoegingen met b?voorbeeld banden van natuursteen, verb?zonderenhet eenvoudige materiaal beton. Het contrast tussen beide draagtb? aan het op natuurl?kew?ze verouderen.Ook het accentueren van centerpengaten, het patroon van schroefhulzen of het aanbren-gen van noppen, geeft het betonoppervlak reli?f en schaduw. Deze 'toevoegingen' camoU-fleren het 'kale' beton (foto 10). Architecten als Ciriani enAndohebben zo deesthetica en dedramatiekvan kaal,glad beton weten te benadrukken. ~CEMENT1998/4? Molukse kerk in 's-Hertogenbosch;ontwerp Peter Tholefoto: Bob de Ruiter? J'Historial de La Grande Guerre, ter her-denking van de Eerste Wereldoorlog, ge-bouwd langs de Somme in Peronne; ontwerpHenri Ciriani9? architectuur? ?Beton in het interieurIn principe is beton binnen meer beschermd tegen degradatie dan beton buiten. Perret'skerk in Le Raincy (nabij Parijs) (foto 11) is daarvannaartwee kanten een goedvoorbeeld.Hoewel de toren stijf en onaantrekkelijk is vormgegeven, is het kerkinterieur metde overwe-gend blauwe twinkeling van de glas-in-beton-ramen ronduit betoverend. Deze mise-en-sc?-ne met eenvoudige claustrablokken, ingevuld met gekleurd glas, maakt de kerkruimte toteen sacrale belevenis en een inspirerend voorbeeld. Gelukkig wordt de laatste jaren eengoed restauratieprogramma afgewerkt,waarmee de authenticiteit behoudenblijft. Le Rain-cy was ook inspiratiebron voor de eerder genoemde Molukse kerk, met de lichtinval tussende dubbele kolommen en de dakkoepels en met kleur in de gevel om de zon te vangen.Bij het meesterwerk van Le Corbusier in Ronchamp (Vogezen) is het 'fontaine de lumi?re' al-om ervaarbaar en de architect heeft daartoe tal van middelen ingezet, zoals het zwevendedak, glad beton, spuitbeton en geschilderd beton.@ H?t kerkgebouw van LeReincy; ontwerp Auguste Perretfoto: Michel Moch, Clichy (F)10 CEMENT1998j4Beton - de afwerkingOppervlaktebehandelingen zoals polijsten, uitwassen, frijnen en boucharderen, veredelenhet beton meerdan beschilderen; het blijft echt. Dat beton als edel en hoogwaardig maarei-gentijdsmateriaal is toe te passen in bestaande historischesituaties, toontbijvoorbeeld derestauratie van hetRijksarchiefLimburg in Maastricht, van Marc van Roosmalen (zie Cement1995, nr. 9).In de huidige bouw is Calatrava als vormgeverjconstructeur 'mister one', metNervi als inspi-rerend voorbeeld. De skeletachtige structuren zijn dermate gaaf en perfect gemaakt en ho-mogeen van kleur en huid, dat het lijkt op perfect geprefabriceerd beton. Maar het TGV-sta-tion in Lyon (foto 12) is een in-situ constructie! Het ziet er bijna te mooi uit.Terug naar de praktijk van alledag in Nederland. Veel architecten en constructeurs wetengoed en vernieuwend met beton te werken, waardoor gebouwen ontstaan als het Educato-rium en het Minnaert gebouw in Utrecht, maar ook een woningbouwproject als Klein Douwelin Deventer, architect Martin Kleine Schaars (zie Cement 1997, nr. 5).En niet te vergeten al die kunstwerken (bruggen, viaducten) (foto 13) die niet voor nietskunstwerken worden genoemd....'betonis kunst'! ?@ 7GV-station te Lyon-Satolas; ontwerpSantiago Calatrava@ Kunstwerk over de Waal: de tuibrug b?Zaltbommelfoto: Flying Camera, Eindhoven AirportCEMENT1998/4 11