I IARCH. ONTWERP I IBETON IN HET GEVELBEELDVorm, constructie en functie'Arch?tectonische kwaliteit' is vanwegede gebondenheid aan maatschappelijkeontwikkelingeneenbegrip dat nieteen-voudig kan worden gedefinieerd.Profir.Tj.Dijkstra gebruikt woordenvandeze strekkinginzijnnotitievan ge-lijknamige titel, die hij als rijksbouw-meester in februari 1985 publiceerde.Niettemin kunnen wezenIijke begrip-pen in de arch?tectuur worden onder-scheidendie als universele kwaliteitscri-teria gelden voor de analyse van gebou-wen.Als hoofdcomponenten definieertpro[Dijkstravorm, functie enconstruc-tie. De complexiteit van het samenspelvan deze componenten wordt versterktdoor eisen van economie, duurzaam-heid en bouwfysica. Het boeiende vande arch?tectonische opgave schuilt inhet maken vanwelbewuste keuzen zon-der te vervallen in excessen of grauwemiddelmaat.Hetstreven naar beeldvorming beheerstde ontwikkeling van de arch?tectuur,maar leidt in de context van technischemogelijkheden, ruimtelijke eisen enmateriaalbeheersing tot zeer uiteenlo-pende concepten. De constructie speeltdaarbij een afwisselende rol in de archi-tectuur.12De beeldvorming in de architec-tuur(Het monument) Stonehenge in Zuid~Engeland is inzijneenvoud een prachtigsamenspelvanconstructieenruimte dateen helder beeld oproept. De BosscheSchool ontleent hieraan theorie enpraktijkvan een architectuur waarbij deconstructieen de ruimtelijke ontwikke-ling elkaar in de beeldvorming verster-ken.Bij de Egyptische pyramiden wordt hetbeeld alleen door de simpele stape1con-struGtie bepaald, waaraan de functione-le ruimte geheel ondergeschikt is ge-maakt. De symboliek van deze aan deeenvoud van deconstructie ontleendeHet megaUetische monumentStonehenge ligt in Zuid-Engeland,enkele kilometers ten noorden vanSalisbury. Het dateert uit het tweedemillennium voor Christus en heeft deeeuwen getrotseerd. Nog altijd kan debezoeker zich een indruk vormen vande architectonische waarde, waarvanhet principe is terug te vinden in deBossche School-architectuur.Het woonhuis van Jos Naalden in Bestis geheel volgens de regels van deBossche School gebouwd; het ontwerpis van Pater Van der Laan.beeldvorming is een telkens terugke-rend thema dat ook in de moderne tijdwordt gehanteerdzoals doorAldoRossi.De tempels van de Griekse bouwkunstzijn gebaseerd op een ruimtelijke struc-tuur van zuilengalerij om een geslotenkern (naos), vormgegeven door een hel-dere draagstructuur.AugustePenetzalals pioniervanbeton-constructies deze klassieke beginselenweer ter hand nemen en in zijn geheleoeuvre daaraan trouw blijven. Hij zetdeze zelfs door in de bouwtechniekwaar de constructie (veelal) in het werkwordt gestort en voor de omhulling ge-prefabriceerde elementen worden ge-bruikt.Aldo Rossi is de ontwerper van ditverzetsmonument in Segrate, Itali?.Cement 1987 nr. 5I IARCH. ONTWERP I IBETON IN HET GEVELBEELDVorm, constructie en functie'Arch?tectonische kwaliteit' is vanwegede gebondenheid aan maatschappelijkeontwikkelingeneenbegrip dat nieteen-voudig kan worden gedefinieerd.Profir.Tj.Dijkstra gebruikt woordenvandeze strekkinginzijnnotitievan ge-lijknamige titel, die hij als rijksbouw-meester in februari 1985 publiceerde.Niettemin kunnen wezenIijke begrip-pen in de arch?tectuur worden onder-scheidendie als universele kwaliteitscri-teria gelden voor de analyse van gebou-wen.Als hoofdcomponenten definieertpro[Dijkstravorm, functie enconstruc-tie. De complexiteit van het samenspelvan deze componenten wordt versterktdoor eisen van economie, duurzaam-heid en bouwfysica. Het boeiende vande arch?tectonische opgave schuilt inhet maken vanwelbewuste keuzen zon-der te vervallen in excessen of grauwemiddelmaat.Hetstreven naar beeldvorming beheerstde ontwikkeling van de arch?tectuur,maar leidt in de context van technischemogelijkheden, ruimtelijke eisen enmateriaalbeheersing tot zeer uiteenlo-pende concepten. De constructie speeltdaarbij een afwisselende rol in de archi-tectuur.12De beeldvorming in de architec-tuur(Het monument) Stonehenge in Zuid~Engeland is inzijneenvoud een prachtigsamenspelvanconstructieenruimte dateen helder beeld oproept. De BosscheSchool ontleent hieraan theorie enpraktijkvan een architectuur waarbij deconstructieen de ruimtelijke ontwikke-ling elkaar in de beeldvorming verster-ken.Bij de Egyptische pyramiden wordt hetbeeld alleen door de simpele stape1con-struGtie bepaald, waaraan de functione-le ruimte geheel ondergeschikt is ge-maakt. De symboliek van deze aan deeenvoud van deconstructie ontleendeHet megaUetische monumentStonehenge ligt in Zuid-Engeland,enkele kilometers ten noorden vanSalisbury. Het dateert uit het tweedemillennium voor Christus en heeft deeeuwen getrotseerd. Nog altijd kan debezoeker zich een indruk vormen vande architectonische waarde, waarvanhet principe is terug te vinden in deBossche School-architectuur.Het woonhuis van Jos Naalden in Bestis geheel volgens de regels van deBossche School gebouwd; het ontwerpis van Pater Van der Laan.beeldvorming is een telkens terugke-rend thema dat ook in de moderne tijdwordt gehanteerdzoals doorAldoRossi.De tempels van de Griekse bouwkunstzijn gebaseerd op een ruimtelijke struc-tuur van zuilengalerij om een geslotenkern (naos), vormgegeven door een hel-dere draagstructuur.AugustePenetzalals pioniervanbeton-constructies deze klassieke beginselenweer ter hand nemen en in zijn geheleoeuvre daaraan trouw blijven. Hij zetdeze zelfs door in de bouwtechniekwaar de constructie (veelal) in het werkwordt gestort en voor de omhulling ge-prefabriceerde elementen worden ge-bruikt.Aldo Rossi is de ontwerper van ditverzetsmonument in Segrate, Itali?.Cement 1987 nr. 5Antigone ~ sociale woningbouw inMontpellier (Frankrijk) van RicardoBofill: vonnvrijheid van betonfoto: Michel MochDe tempel van Theseus in Athene;daarnaast het gebouw van de ConseilEconom?que et Sodal te Parijs,~ebouwd door Augu.ste Perret(omstreeks 1937)In de klassieke bouwkunst zien we datconstructiedetailszich als ornament au-tonoom kunnen gaan ontwikkelen enhetvormgevend ontwerp zijnconstruc-tieve karakteristiek verliest. De Romei-nen ontdekten nieuwe materialenwaaronder een composiet zoals betonen ontwikkelen nieuwe constructieveconcepten met de koepel van het Pan-theon in Rome als hoogtepunt. Hetbeeld van dit gebouw wordt echter be- I-~~~~~~~~~~~~~---,~~-~-~--~---~~-jpaald door een tempelfront. Deze hulp- Het Kleine Sportpaleis in R.ome,middelen worden in de Renaissance gebouwd in 1956/57, naar een ontwerpvan Pier Luigi Nerviwanneer het decoratieve vakmanschapvan schilder en beeldhouwer een grotebloei doormaakt, veel toegepast.De beeldvorming krijgt een belangrijkestedebouwkundige functie en dient demaatschappelijke status.Inde post-moderne architectuurmetR.Bofill als een van de exponenten wordtdit concept eigentijds vertaald. Devormvrijheid van beton biedt vrijwelonbegrensde mogelijkhedendit expres-sief te maken.Gewapend beton, een nieuw con-structiemateriaalDe ontdekking van de materialen ijzer'-------------------' en gewapend beton in de vorige eeuwIn de gotiek werd naar een optimale in- gafeennieuwe impulsaande ontwikke-tegratievanruimte, beeldenconstructie ling van een architectuur op basis vangestreefd op basis van de kruisboog, met het constructief concept. Omstreeksgelede kolommen en met grote venster- 1850 ontstaan de eerste voorbeelden vanvlakken in de transparante"gevel. Hulp- eenduidelijke beeldvormendearchitec-constructies zoals steunberen en lucht- tuur in ijzer. Crystal Palace in Londenbogen speelden bewusteen rol in hetvi- vormt hierin een hoogtepunt.suele beeld. De techniek van gestapelde Het materiaal beton werd aanvankelijkblokken legde beperkingen op aan met traditioneel als kunststeen verwerkt enname de overspanningen.Toende gren- als constructiemateriaal dienstbaar ge-r----------------, zen hiervan bereikt waren (gedeeltelijke maakt aan het eclecticisme dat hoogtijinstorting van de kathedraal in Beau- vierde: het beeld werd bepaald doorvais) legde menzich meer toe op de toe-vormgevende elementen uit vroegerepassing van de vormmiddelen als orna- stijlperioden, de constructie was veelalment. aan het oog onttrokken. Door de ont-wikkelingen van het gewapend betonwaren de mogelijkheden van de con-structies opden duur nietmeer inde be-staande vormentaal in te passen. Het isde verdienste geweestvan constructeursals Nervi in de 20e eeuw, om beeld enconstructie als architectonisch conceptweer tot eenheid te brengen.Een andere belangrijke ontwikkeling ishet 'planlibre' van Le Corbusierwaarbijde ruimtelijke indeling wordt losge-maakt van de constructie. In de beeld-vorming krijgen gevel en constructieeen geheel eigen plaats. De functionali-teit en ruimtelijke geleding leiden toteen abstract materiaalgebruik, waarbijde neutrale expressie van beton bewustals architectonisch middel wordt inge-zet.Cement 1987 nr. 5 13Antigone ~ sociale woningbouw inMontpellier (Frankrijk) van RicardoBofill: vonnvrijheid van betonfoto: Michel MochDe tempel van Theseus in Athene;daarnaast het gebouw van de ConseilEconom?que et Sodal te Parijs,~ebouwd door Augu.ste Perret(omstreeks 1937)In de klassieke bouwkunst zien we datconstructiedetailszich als ornament au-tonoom kunnen gaan ontwikkelen enhetvormgevend ontwerp zijnconstruc-tieve karakteristiek verliest. De Romei-nen ontdekten nieuwe materialenwaaronder een composiet zoals betonen ontwikkelen nieuwe constructieveconcepten met de koepel van het Pan-theon in Rome als hoogtepunt. Hetbeeld van dit gebouw wordt echter be- I-~~~~~~~~~~~~~---,~~-~-~--~---~~-jpaald door een tempelfront. Deze hulp- Het Kleine Sportpaleis in R.ome,middelen worden in de Renaissance gebouwd in 1956/57, naar een ontwerpvan Pier Luigi Nerviwanneer het decoratieve vakmanschapvan schilder en beeldhouwer een grotebloei doormaakt, veel toegepast.De beeldvorming krijgt een belangrijkestedebouwkundige functie en dient demaatschappelijke status.Inde post-moderne architectuurmetR.Bofill als een van de exponenten wordtdit concept eigentijds vertaald. Devormvrijheid van beton biedt vrijwelonbegrensde mogelijkhedendit expres-sief te maken.Gewapend beton, een nieuw con-structiemateriaalDe ontdekking van de materialen ijzer'-------------------' en gewapend beton in de vorige eeuwIn de gotiek werd naar een optimale in- gafeennieuwe impulsaande ontwikke-tegratievanruimte, beeldenconstructie ling van een architectuur op basis vangestreefd op basis van de kruisboog, met het constructief concept. Omstreeksgelede kolommen en met grote venster- 1850 ontstaan de eerste voorbeelden vanvlakken in de transparante"gevel. Hulp- eenduidelijke beeldvormendearchitec-constructies zoals steunberen en lucht- tuur in ijzer. Crystal Palace in Londenbogen speelden bewusteen rol in hetvi- vormt hierin een hoogtepunt.suele beeld. De techniek van gestapelde Het materiaal beton werd aanvankelijkblokken legde beperkingen op aan met traditioneel als kunststeen verwerkt enname de overspanningen.Toende gren- als constructiemateriaal dienstbaar ge-r----------------, zen hiervan bereikt waren (gedeeltelijke maakt aan het eclecticisme dat hoogtijinstorting van de kathedraal in Beau- vierde: het beeld werd bepaald doorvais) legde menzich meer toe op de toe-vormgevende elementen uit vroegerepassing van de vormmiddelen als orna- stijlperioden, de constructie was veelalment. aan het oog onttrokken. Door de ont-wikkelingen van het gewapend betonwaren de mogelijkheden van de con-structies opden duur nietmeer inde be-staande vormentaal in te passen. Het isde verdienste geweestvan constructeursals Nervi in de 20e eeuw, om beeld enconstructie als architectonisch conceptweer tot eenheid te brengen.Een andere belangrijke ontwikkeling ishet 'planlibre' van Le Corbusierwaarbijde ruimtelijke indeling wordt losge-maakt van de constructie. In de beeld-vorming krijgen gevel en constructieeen geheel eigen plaats. De functionali-teit en ruimtelijke geleding leiden toteen abstract materiaalgebruik, waarbijde neutrale expressie van beton bewustals architectonisch middel wordt inge-zet.Cement 1987 nr. 5 13De Openluchtschool van Duiker enBijvoet (Het Nieuwe Bouwen), rond1933 gebouwd aan de Cliostraat teAmsterdamIARCH.ONTWERPOppervlakstructuurDe emancipatie van beton in de archi-tectuurwerd ook bevorderddoorde op-vatting in de naoorlogse jaren dat hetkarakter van de toegepaste bouwmate-In het begin van deze eeuw raakt ook inNederland het materiaal beton bekend.Berlage experimenteerde in 1910 meteen huis van gegoten beton. De villavanVan 't Hoffin Huis ter Heide is een be-grip gewordeninde bouwkunst, waarinnieuwe denkbeelden over architectuurtot uitdrukking kwamen.In Het Nieuwe Bouwen werd nadruk-kelijk gezocht naar evenwicht tussenbeeld, constructie en ruimte. Namen alsRietveld, Duiker en Van der Vlugtendeconstructeur Wiebenga zijn aan dezeontwikkelingverbonden. Het beeld van I-----------------r---------------...,,---'gebouwen als de Van Nelle fabriek in KantongerechtRotterdam, het Schr?derhuis in Amsterdam-Buitenveldert (1975), ter zgn. schoon beton. Het verlevendigenUtrecht, de Openluchtschool in Am- plaatse gestorte betongevel waarbij de van een betonoP&ervlak door daaraand d fl structuur werd bereikt met d CJ k d kister am en e Nirwana at in 's-Gra- e aIUru van e e .sting mee te gevennh h bb 11 1 b. bekistingsmateriaal en in de bekisting fd h I kve age e en a e een ees aar con- aangebrachte dikke touwen (arch.: 0 oor et opperv a uit te wassen zo-structief concept gemeen. Ook het Verster, Dijkstra en Loerakker) dat het toeslagmateriaal bloot kwam tevoormalige sanatorium Zonnestraal in L- --_------~liggen, was een afurerkingsmethodiekHilversumis daarvan een treffend voor~ die aanvankelijk veel navolging onder-beeld. rialen aan gebouwen zichtbaar moet vond in Zwitserland en nadien ook inBeton verwierfzich als goedkoop en be- worden gemaakt. Naast waardering andere landen, waaronder Nederland.trouwbaar constructiemateriaaleenon- voor deconstructieve eigenschappen Terugblikkend op de periode 1945-misbare positievanuiteenarchitectuur- kwam ervoor beton een nieuwe dimen- 1965, mag worden gesteld dat het betonvisie gebaseerd op ruimtelijkheid en sie bij: de gevarieerde mogelijkheden in eengelijkWaardige plaats inde architec-doorzichtigheid. oppervlakstructuur. Met deze 'eigen' tuur heeft gekregen, naast andere meerOok in dejaren na de Tweede Wereld- structuur van het betonoppervlak was traditionele bouwmaterialen. Aan ver~oorlog werden deze idee?n realiteit vooruitlopend op de gangbare mening schillende gebouwen valt de stand vandoor de verdere ontwikkeling van de over het uiterlijk van bouwmaterialen de constructieve ontwikkeling af te le-constructie in samenhang met de toe- in de architectuur reeds ge?xperimen- zen. Door het toenemen van de ge-passing van materialen van hogere teerd, door onder anderen Penet. bouwafmetingen in zowel horizontalesterkte en seriematige produktie. De arbeidslonen van die tijd stonden als verticale richting, kon dankzij deeen redelijke hoeveelheid handwerk toe grote draagkracht van beton ruimteaan ter plaatse gestorte in het zicht blij- worden geschapen die ook in stede-vende betonconstructies. De daarmee bouwkundig opzicht van grote beteke-mogelijk geworden expressie ging een nis was.eigen weg, zoals dat het duidelijkst naar De behoeften in deze periode aan ge~voren kwam in de ontwikkelingvan het bouwen, zowel voor de overheid als het14 Cement 1987 nr. 5De Openluchtschool van Duiker enBijvoet (Het Nieuwe Bouwen), rond1933 gebouwd aan de Cliostraat teAmsterdamIARCH.ONTWERPOppervlakstructuurDe emancipatie van beton in de archi-tectuurwerd ook bevorderddoorde op-vatting in de naoorlogse jaren dat hetkarakter van de toegepaste bouwmate-In het begin van deze eeuw raakt ook inNederland het materiaal beton bekend.Berlage experimenteerde in 1910 meteen huis van gegoten beton. De villavanVan 't Hoffin Huis ter Heide is een be-grip gewordeninde bouwkunst, waarinnieuwe denkbeelden over architectuurtot uitdrukking kwamen.In Het Nieuwe Bouwen werd nadruk-kelijk gezocht naar evenwicht tussenbeeld, constructie en ruimte. Namen alsRietveld, Duiker en Van der Vlugtendeconstructeur Wiebenga zijn aan dezeontwikkelingverbonden. Het beeld van I-----------------r---------------...,,---'gebouwen als de Van Nelle fabriek in KantongerechtRotterdam, het Schr?derhuis in Amsterdam-Buitenveldert (1975), ter zgn. schoon beton. Het verlevendigenUtrecht, de Openluchtschool in Am- plaatse gestorte betongevel waarbij de van een betonoP&ervlak door daaraand d fl structuur werd bereikt met d CJ k d kister am en e Nirwana at in 's-Gra- e aIUru van e e .sting mee te gevennh h bb 11 1 b. bekistingsmateriaal en in de bekisting fd h I kve age e en a e een ees aar con- aangebrachte dikke touwen (arch.: 0 oor et opperv a uit te wassen zo-structief concept gemeen. Ook het Verster, Dijkstra en Loerakker) dat het toeslagmateriaal bloot kwam tevoormalige sanatorium Zonnestraal in L- --_------~liggen, was een afurerkingsmethodiekHilversumis daarvan een treffend voor~ die aanvankelijk veel navolging onder-beeld. rialen aan gebouwen zichtbaar moet vond in Zwitserland en nadien ook inBeton verwierfzich als goedkoop en be- worden gemaakt. Naast waardering andere landen, waaronder Nederland.trouwbaar constructiemateriaaleenon- voor deconstructieve eigenschappen Terugblikkend op de periode 1945-misbare positievanuiteenarchitectuur- kwam ervoor beton een nieuwe dimen- 1965, mag worden gesteld dat het betonvisie gebaseerd op ruimtelijkheid en sie bij: de gevarieerde mogelijkheden in eengelijkWaardige plaats inde architec-doorzichtigheid. oppervlakstructuur. Met deze 'eigen' tuur heeft gekregen, naast andere meerOok in dejaren na de Tweede Wereld- structuur van het betonoppervlak was traditionele bouwmaterialen. Aan ver~oorlog werden deze idee?n realiteit vooruitlopend op de gangbare mening schillende gebouwen valt de stand vandoor de verdere ontwikkeling van de over het uiterlijk van bouwmaterialen de constructieve ontwikkeling af te le-constructie in samenhang met de toe- in de architectuur reeds ge?xperimen- zen. Door het toenemen van de ge-passing van materialen van hogere teerd, door onder anderen Penet. bouwafmetingen in zowel horizontalesterkte en seriematige produktie. De arbeidslonen van die tijd stonden als verticale richting, kon dankzij deeen redelijke hoeveelheid handwerk toe grote draagkracht van beton ruimteaan ter plaatse gestorte in het zicht blij- worden geschapen die ook in stede-vende betonconstructies. De daarmee bouwkundig opzicht van grote beteke-mogelijk geworden expressie ging een nis was.eigen weg, zoals dat het duidelijkst naar De behoeften in deze periode aan ge~voren kwam in de ontwikkelingvan het bouwen, zowel voor de overheid als het14 Cement 1987 nr. 5lijkantwoord werd gegeven op eeneco-nomische vraag, is uitgegroeid tot eengespecialiseerde bedrijfstak. In dit ver-band mag ook worden gewezen op destenen en blokken, evenzeer vertrouw-de produkten in het beeld van de gevel.Het geprefabriceerde produkt geeftblijk van een groot aanpassingsvermo~gen zodat?aan de huidige gevarieerdewensen en stringentere eisen kan wor-den voldaan.Geprefabriceerde elementen wordenzowel dragend toegepastals alleen geve-lafsluitend.Kenmerkend voorhetbeginvan de jaren '70 is de hoge vlucht ge-weest in de toepassing van dragende ge-velelementen, dus elementen die zowelgevelafsluitendwaren als onderdeeluit-maakten van de draagconstructie.Eerste toepassing van een vollediggeprefabriceerd kantoorgebouw:Ballast-Nedam aan de Wibautstraat inAmsterdam, 1958 (het gebouw isinmiddels gesloopt)expanderende bedrijfsleven, hebbenvoor al deze ontwikkelingen het gunsti-ge klimaat geschapen.Naar een gespecialiseerd produktDe toenemende vraag naar beton heeftzowel de toepassing van ter plaatse ge-stort als van geprefabriceerd betonbevorderd. Dat leidde in beide sectorentot een verdere industrialisering van deproduktiemethoden. Deze ontwikke-ling werd mede gestimuleerd door destijgende loonkosten. Sommige uitvoe-ringsmethoden en afwerkingstechnie-ken zijn hiervan het slachtoffer gewor-den, wat als een verlies aan expressieveuitdrukkingsmogelijkheden in de ar-chitectuur moet worden beschouwd.Door de bewerkelijkheid van vele tech-nieken voor ter plaatse gestort schoonbetonis ookde toepassing hiervan inge- Toenemende aandacht voor devels beperkt gebleven. bouwfysischeaspectenHet gebruik van geprefabriceerde be- Omstreeks 1970 nam de bewustwor-tonelementen in gevels nam daarente- ding voor de bouwkosten sterk toe. Degen toe, enerzijds omdat oppervlak- I-v.-o-o~r~d~e-kl-el-'n-e-re~k~a~n~to-r-e-n-e-n~~~-.,.--j economische expansie was over haarstructuren beter en goedkoper te be- .bedrijfsgebouwen zijn veel dragende hoogtepunt heen en daardoor werdenheersen zijn onder fabrieksomstandig- gevelelementen toegepast. ook de geldmiddelen schaarser. Het re-heden, anderzijds omdat om dezelfde 1---------------~1 peterend conceptkomt tegemoetaan dereden sprake is Van een meer constante Pastoor Van Ars kerk in besparing op de bouwkosten, maarkwaliteit. De omstandigheden hebben Kijkduin/'s-Gravenhage, 1972, naarmate deze besparingen een doel opaan deze ontwikkeling bijgedragen. opgebouwd uit betonblokken zichzelf dreigen te worden, neemt ookVerdergaande industrialisatrie leidde (areh.: Aldo van Eijck) het gevaar toe dat de architect mindertoteen toenemendevervuilingenagres~ .!-"-__- - - - ~~ .!..-_~~_~~~ -~--___Isiviteit van de atmosfeer. De constantekwaliteit van een fabrieksprodukt alsantwoord op deze luchtverontreinigingis een doorslaggevend argument geble-ken. Dat neemt niet weg dat ook terplaatse gestort beton nog steeds wordttoegepast om met de expressieve moge-lijkheden van grotere vormvrijheid incombinatie met oppervlakstructuur af-wijkende gevelgedeelten te verlevendi-gen. Door een doelmatige bouwkundi-ge detaillering kunnen dergelijke gevel-gedeelten voor de heersende wind- enregenrichting worden beschermd.Hetbovenstaande heeft er toe geleiddathet prefabriceren, waarmee aanvanke-Cement 1987 nr. 5 15lijkantwoord werd gegeven op eeneco-nomische vraag, is uitgegroeid tot eengespecialiseerde bedrijfstak. In dit ver-band mag ook worden gewezen op destenen en blokken, evenzeer vertrouw-de produkten in het beeld van de gevel.Het geprefabriceerde produkt geeftblijk van een groot aanpassingsvermo~gen zodat?aan de huidige gevarieerdewensen en stringentere eisen kan wor-den voldaan.Geprefabriceerde elementen wordenzowel dragend toegepastals alleen geve-lafsluitend.Kenmerkend voorhetbeginvan de jaren '70 is de hoge vlucht ge-weest in de toepassing van dragende ge-velelementen, dus elementen die zowelgevelafsluitendwaren als onderdeeluit-maakten van de draagconstructie.Eerste toepassing van een vollediggeprefabriceerd kantoorgebouw:Ballast-Nedam aan de Wibautstraat inAmsterdam, 1958 (het gebouw isinmiddels gesloopt)expanderende bedrijfsleven, hebbenvoor al deze ontwikkelingen het gunsti-ge klimaat geschapen.Naar een gespecialiseerd produktDe toenemende vraag naar beton heeftzowel de toepassing van ter plaatse ge-stort als van geprefabriceerd betonbevorderd. Dat leidde in beide sectorentot een verdere industrialisering van deproduktiemethoden. Deze ontwikke-ling werd mede gestimuleerd door destijgende loonkosten. Sommige uitvoe-ringsmethoden en afwerkingstechnie-ken zijn hiervan het slachtoffer gewor-den, wat als een verlies aan expressieveuitdrukkingsmogelijkheden in de ar-chitectuur moet worden beschouwd.Door de bewerkelijkheid van vele tech-nieken voor ter plaatse gestort schoonbetonis ookde toepassing hiervan inge- Toenemende aandacht voor devels beperkt gebleven. bouwfysischeaspectenHet gebruik van geprefabriceerde be- Omstreeks 1970 nam de bewustwor-tonelementen in gevels nam daarente- ding voor de bouwkosten sterk toe. Degen toe, enerzijds omdat oppervlak- I-v.-o-o~r~d~e-kl-el-'n-e-re~k~a~n~to-r-e-n-e-n~~~-.,.--j economische expansie was over haarstructuren beter en goedkoper te be- .bedrijfsgebouwen zijn veel dragende hoogtepunt heen en daardoor werdenheersen zijn onder fabrieksomstandig- gevelelementen toegepast. ook de geldmiddelen schaarser. Het re-heden, anderzijds omdat om dezelfde 1---------------~1 peterend conceptkomt tegemoetaan dereden sprake is Van een meer constante Pastoor Van Ars kerk in besparing op de bouwkosten, maarkwaliteit. De omstandigheden hebben Kijkduin/'s-Gravenhage, 1972, naarmate deze besparingen een doel opaan deze ontwikkeling bijgedragen. opgebouwd uit betonblokken zichzelf dreigen te worden, neemt ookVerdergaande industrialisatrie leidde (areh.: Aldo van Eijck) het gevaar toe dat de architect mindertoteen toenemendevervuilingenagres~ .!-"-__- - - - ~~ .!..-_~~_~~~ -~--___Isiviteit van de atmosfeer. De constantekwaliteit van een fabrieksprodukt alsantwoord op deze luchtverontreinigingis een doorslaggevend argument geble-ken. Dat neemt niet weg dat ook terplaatse gestort beton nog steeds wordttoegepast om met de expressieve moge-lijkheden van grotere vormvrijheid incombinatie met oppervlakstructuur af-wijkende gevelgedeelten te verlevendi-gen. Door een doelmatige bouwkundi-ge detaillering kunnen dergelijke gevel-gedeelten voor de heersende wind- enregenrichting worden beschermd.Hetbovenstaande heeft er toe geleiddathet prefabriceren, waarmee aanvanke-Cement 1987 nr. 5 15IARCH.ONTWERPShell-kantoor aan het Hofplein inRotterdam, niet-dragendegevelelementen, 1973-1976 (arch.:Zanstra, De Clerq Zubli, Lammertsma& Partners)ge?nspireerd wordt door de beperk?ngvanzijn mogelijkheden. Dejaren'70be-tekenden ook in ander opzicht een ken-tering inde opvattingenenwaarden. Deeerste oliecrisis dwong tot bezinning ophet energiegebruik. Wat in de periodedaarvoor nauwelijks een rol speelde,werd geleidelijkverheven tot eenvan debelangrijkste randvoorwaarden bij hetbouwen. Aan de bouwfysische aspectenwerd meer belang gehecht dan tot dus-ver ooit het geval was geweest.Dewens totbesparingop de energiekos-ten leidde tot bijzondere eisen aan degeveldichting. Dat heeft het beeld vande gebouwen aanzienlijkbe?nvloed. Het",treven naar ruimte, naar een verbin-ding tussen binnen- en buitenruimte,waarin de constructie zich manifesteer-de, werd door deze invloed aanzienlijkafgeremd. Gebouwen hebben daardoorweer een meer gesloten structuur ge-kregen. Maatregelen zoals beperkingvande raamoppervlakte in gevelsen ookhet voorkomen dat constructiedelenkoudebruggen vormen die verstorendwerken op het energiegebruik, leiddendikwijls tot het visueel afschermen vande gehele constructie.In deze ontwikkeling hebben de gepre-fabriceerde gevelelementeneen belang~rijke invloed. Sandwichplaten zijn van-wege de doorgaande isolatie tussen eengecombineerd binnen- en buiten-spouwblad optimaal op de bouwfysi-sche eisen afgestemd. Het beton in hetbinnenspouwblad draagt bovendien bijaan de warmte-accumulatie binnen hetgebouwen geeft zodoende een additio-nele besparingopde gebruikskosten. Deontwikkelingen op het gebied van detechniekvoor de onderlinge bevestiging16Bedrijfskantoor voor het ProvinciaalElektriciteitsbedrijfNoord-Holland, inde gevel zichtbaar betonskelet, 1979 "1982 (arch.: A.Bonnema)van het binnen- en buitenspouwbladzijn erop gericht om koudebruggen tevermijden.Met de terugkomst van de meer geslo-ten gevel, kwam de aandacht sterker teliggen op de esthetische kwaliteit vanhet geveloppervlak. Het vormt een vande redenen waarom bij het ontwerp vangevels meer rehning wordt gehoudenmet de vervuilende invloeden van hetWoongebouw De Peperklip teRotterdam: niet-dragepde sandwichgevelelementen, 198111982 (arch.:Weeber, Schulze, Van Tilburg)milieu. Behalve esthetische bezwarenspeelt hierbij de agressiviteit van de at-mosfeer mee, die op den duur decon~structie kan aantasten.De laatste jaren is komen vast te staandat de duurzaamheid van het betonop-pervlak in zowel .esthetisch als mate~riaaltechnologisch opzicht belangrijkeeigenschappen zijn gebleken voor hetbehoud van het materiaal in het beeldvan de gevel.UitdagingOfschoon de doorzichtigheid van nieu-we gebouwen aan betekenis heeftverlo-ren en de constructie meer dan voor-heen aan het oog wordt onttrokken,blijft de invloed van de betonconstruc-tie op de uiterlijke vormgeving bestaan,Datgeldtzowelvoor de totale conceptievan een gebouw als voor het detail.Cement 1987 nr. 5IARCH.ONTWERPShell-kantoor aan het Hofplein inRotterdam, niet-dragendegevelelementen, 1973-1976 (arch.:Zanstra, De Clerq Zubli, Lammertsma& Partners)ge?nspireerd wordt door de beperk?ngvanzijn mogelijkheden. Dejaren'70be-tekenden ook in ander opzicht een ken-tering inde opvattingenenwaarden. Deeerste oliecrisis dwong tot bezinning ophet energiegebruik. Wat in de periodedaarvoor nauwelijks een rol speelde,werd geleidelijkverheven tot eenvan debelangrijkste randvoorwaarden bij hetbouwen. Aan de bouwfysische aspectenwerd meer belang gehecht dan tot dus-ver ooit het geval was geweest.Dewens totbesparingop de energiekos-ten leidde tot bijzondere eisen aan degeveldichting. Dat heeft het beeld vande gebouwen aanzienlijkbe?nvloed. Het",treven naar ruimte, naar een verbin-ding tussen binnen- en buitenruimte,waarin de constructie zich manifesteer-de, werd door deze invloed aanzienlijkafgeremd. Gebouwen hebben daardoorweer een meer gesloten structuur ge-kregen. Maatregelen zoals beperkingvande raamoppervlakte in gevelsen ookhet voorkomen dat constructiedelenkoudebruggen vormen die verstorendwerken op het energiegebruik, leiddendikwijls tot het visueel afschermen vande gehele constructie.In deze ontwikkeling hebben de gepre-fabriceerde gevelelementeneen belang~rijke invloed. Sandwichplaten zijn van-wege de doorgaande isolatie tussen eengecombineerd binnen- en buiten-spouwblad optimaal op de bouwfysi-sche eisen afgestemd. Het beton in hetbinnenspouwblad draagt bovendien bijaan de warmte-accumulatie binnen hetgebouwen geeft zodoende een additio-nele besparingopde gebruikskosten. Deontwikkelingen op het gebied van detechniekvoor de onderlinge bevestiging16Bedrijfskantoor voor het ProvinciaalElektriciteitsbedrijfNoord-Holland, inde gevel zichtbaar betonskelet, 1979 "1982 (arch.: A.Bonnema)van het binnen- en buitenspouwbladzijn erop gericht om koudebruggen tevermijden.Met de terugkomst van de meer geslo-ten gevel, kwam de aandacht sterker teliggen op de esthetische kwaliteit vanhet geveloppervlak. Het vormt een vande redenen waarom bij het ontwerp vangevels meer rehning wordt gehoudenmet de vervuilende invloeden van hetWoongebouw De Peperklip teRotterdam: niet-dragepde sandwichgevelelementen, 198111982 (arch.:Weeber, Schulze, Van Tilburg)milieu. Behalve esthetische bezwarenspeelt hierbij de agressiviteit van de at-mosfeer mee, die op den duur decon~structie kan aantasten.De laatste jaren is komen vast te staandat de duurzaamheid van het betonop-pervlak in zowel .esthetisch als mate~riaaltechnologisch opzicht belangrijkeeigenschappen zijn gebleken voor hetbehoud van het materiaal in het beeldvan de gevel.UitdagingOfschoon de doorzichtigheid van nieu-we gebouwen aan betekenis heeftverlo-ren en de constructie meer dan voor-heen aan het oog wordt onttrokken,blijft de invloed van de betonconstruc-tie op de uiterlijke vormgeving bestaan,Datgeldtzowelvoor de totale conceptievan een gebouw als voor het detail.Cement 1987 nr. 5Optiebeurs aan het Rokin teAmsterdam, proftlering in degevelelementen, 1986 (areh.: Cees Dam)Kantoorgebouw Zwolsche Algemeenete Nieuwegein, dragend ofschoondeze opmerking ookkan gel-binnenspouwblad, omhuld door denindiende betontoepassinginhetge-glasgevel, 1985 (areh.: Gerssen) velbeeld zichtbaar is gemaakt, wordenf--~---~~----~----jhier speciaal de gevels bedoeld die vaneen klimaatscheidende vliesgevel zijnvoorzien. Het dragende binnenspouw-blad van beton, geprefabriceerd of terHet Topshuis op het werkeUandNeeltje-Jans in de Oostersehelde;onderbouw ter plaatse gestort,bovenbouw geprefabriceerd(areh.: w. Quist)Cement 1987 nr. 5plaatsegestort, is een bewuste keuze dieniet los van de achterliggende construc-tie kan worden beschouwd. Op dezewijzeworden deontwerpcomponentenge?ntegreerd: het binnenklimaat, de ge-bruikskwaliteit, de economie van dedraagconstructie e.d. De architect kanmet het beeld van de gevel in zulke ge-vallen veel ontwerpkwaliteit aan hetoog onttrekken ofweet deze toch op deeen ofandere wijze te visualiseren. Hoezoiets moetgebeurenis de uitdagingaaniedere architect.ThemanununerRuim 15jaar geleden bracht Cementeenthemanummer uit over beton in de ge-vel. De beschreven ontwikkelingen inhet voorgaande maken duidelijk dat deinhoud van dat nummer grotendeels alsachterhaald moet worden beschouwd.Vandaar het besluit om de actuele in~zichten en ervaringen opnieuw tot eenthemanummer te bundelen.Zowel de zichtbaar blijvende betontoe-passing als de toepassing van beton inbinnenspouwbladenkrijgen de aan-dacht, de laatste in combinatie met keu-zen uit mogelijke alternatieven voor deklimaatscheidende geveldichting.De bouwfYsische aspecten nemen in ditnummmer een vooraanstaande plaatsin. Niet alleen wordt het onderwerp opzichzelfbezien, ook bij het constructie-ve ontwerp als geheel en het ontwerpvan geprefabriceerdegevelelementeninhet b~zonder, kan men niet om debouwtysica heen.Ineen artikel overde uitvoeringwordende verschillende geveltypen qua bouw-kosten met elkaar vergeleken. Duidelijkzal zijn dat de gevel daarbij niet los kanworden beschouwd van de draagcon-structie.Een indicatie voor de bouw- enonderhoudskosten wordtgegeven waarhet de mogelijke alternatieven voor deklimaatscheidende geveldichting be-treft bij toepassing van beton inhet bin-nenspouwblad.Het gedrag van beton in de gevel op delangere duur en de eventueel wenselijkepreventieve maatregelen, c.q. noodza-kelijke renovaties, worden beschouwdvanuit het beheer van gebouwen. Scha-degevallen in degeve1 blijken zichslechts in een klein aantal gevallen tehebben voorgedaan.Daar in het verleden meermalen dekwetsbaarheid van voegconstructies isgebleken en, gezien de grote betekenisdie moet worden toegekend aan de be-vestigingsconstructies van geprefabri-ceerde gevelelementen, worden beideonderwerpen apart behandeld.M.G.P.Nelissen enM.H.M.Nieuwenhuijs17Optiebeurs aan het Rokin teAmsterdam, proftlering in degevelelementen, 1986 (areh.: Cees Dam)Kantoorgebouw Zwolsche Algemeenete Nieuwegein, dragend ofschoondeze opmerking ookkan gel-binnenspouwblad, omhuld door denindiende betontoepassinginhetge-glasgevel, 1985 (areh.: Gerssen) velbeeld zichtbaar is gemaakt, wordenf--~---~~----~----jhier speciaal de gevels bedoeld die vaneen klimaatscheidende vliesgevel zijnvoorzien. Het dragende binnenspouw-blad van beton, geprefabriceerd of terHet Topshuis op het werkeUandNeeltje-Jans in de Oostersehelde;onderbouw ter plaatse gestort,bovenbouw geprefabriceerd(areh.: w. Quist)Cement 1987 nr. 5plaatsegestort, is een bewuste keuze dieniet los van de achterliggende construc-tie kan worden beschouwd. Op dezewijzeworden deontwerpcomponentenge?ntegreerd: het binnenklimaat, de ge-bruikskwaliteit, de economie van dedraagconstructie e.d. De architect kanmet het beeld van de gevel in zulke ge-vallen veel ontwerpkwaliteit aan hetoog onttrekken ofweet deze toch op deeen ofandere wijze te visualiseren. Hoezoiets moetgebeurenis de uitdagingaaniedere architect.ThemanununerRuim 15jaar geleden bracht Cementeenthemanummer uit over beton in de ge-vel. De beschreven ontwikkelingen inhet voorgaande maken duidelijk dat deinhoud van dat nummer grotendeels alsachterhaald moet worden beschouwd.Vandaar het besluit om de actuele in~zichten en ervaringen opnieuw tot eenthemanummer te bundelen.Zowel de zichtbaar blijvende betontoe-passing als de toepassing van beton inbinnenspouwbladenkrijgen de aan-dacht, de laatste in combinatie met keu-zen uit mogelijke alternatieven voor deklimaatscheidende geveldichting.De bouwfYsische aspecten nemen in ditnummmer een vooraanstaande plaatsin. Niet alleen wordt het onderwerp opzichzelfbezien, ook bij het constructie-ve ontwerp als geheel en het ontwerpvan geprefabriceerdegevelelementeninhet b~zonder, kan men niet om debouwtysica heen.Ineen artikel overde uitvoeringwordende verschillende geveltypen qua bouw-kosten met elkaar vergeleken. Duidelijkzal zijn dat de gevel daarbij niet los kanworden beschouwd van de draagcon-structie.Een indicatie voor de bouw- enonderhoudskosten wordtgegeven waarhet de mogelijke alternatieven voor deklimaatscheidende geveldichting be-treft bij toepassing van beton inhet bin-nenspouwblad.Het gedrag van beton in de gevel op delangere duur en de eventueel wenselijkepreventieve maatregelen, c.q. noodza-kelijke renovaties, worden beschouwdvanuit het beheer van gebouwen. Scha-degevallen in degeve1 blijken zichslechts in een klein aantal gevallen tehebben voorgedaan.Daar in het verleden meermalen dekwetsbaarheid van voegconstructies isgebleken en, gezien de grote betekenisdie moet worden toegekend aan de be-vestigingsconstructies van geprefabri-ceerde gevelelementen, worden beideonderwerpen apart behandeld.M.G.P.Nelissen enM.H.M.Nieuwenhuijs17