Dolf DukkerAmsterdam heeft het. Rotterdam heeft vooral veel ambi-ties en grote potenties. Den Haag ziet zichzelf graag alsde lachende derde. Drie totaal verschillende binnenste-den. Amsterdam is de puntzak, Den Haag het schaak-bord, en Rotterdam een on-Nederlands fenomeen. Drieinterviews met betrokken beleidsmakers over hun stad.Over de sterke en minder sterke punten. En vooral overwat er moet gebeuren.Amsterdam wordt exclusiever,nog drukker en anoniemerAcht vierkante kilometer. Daar gebeurt het alle-maal. Er wonen 80 000 mensen en 90 000 vinden erwerk. Samen met de ruim 11 miljoen bezoekers perjaar geven zij invulling aan het succesverhaal vande Amsterdamse binnenstad. Opmerkelijk hoe vaakin het vraaggesprek met de Amsterdamse beleids-makers Hilde de Boer en Rob Stam het woord `anti-cyclisch' valt. Instandhouding van grootstedelijkgedruis vereist een andersoortig beleid dan hetreanimeren van een stadshart. In Rotterdam wetenze er alles van.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2002 56BELEIDSVISIESVAN DE DRIE GROTE STEDEN1 | Woningbouw in deAmsterdamsebinnenstad: projectMarkenhovenfoto: DRO VORM, AmsterdamDe gemeente Amsterdam is zich voortdurendbewust van de onvermijdelijke keerzijde van hetsucces. Welke trends zijn er te ontdekken? Wat ge-beurt er als je er niks aan doet? En wat zou je moe-ten doen om het in goede banen te leiden? Op dievragen probeert het college van B en W in de Strate-gische Visie Amsterdamse Binnenstad een ant-woord te vinden.Rob Stam, hoofd van de Afdeling Structuur enEconomie, vat de vier belangrijkste trends samen.`Eerste trend: de binnenstad wordt exclusiever. Datheeft te maken met de stijgende vastgoedprijzen enhet wegdrukkend effect dat dit heeft op economischzwakkere functies zoals kleine slager, kleermaker,welzijnsfuncties. Zij kunnen de huren niet meerbetalen. Dat geldt ook voor wonen. Als je kijkt water voor woningen worden gebouwd en wat er pervierkante meter wordt gevraagd, dan schrik je echt.Het betekent dat een deel van de woningmarkt al-leen toegankelijk is voor een bepaalde groep mensen.Tweede trend: de binnenstad wordt drukker. Voor-namelijk als gevolg van de groei van het toerisme,evenementen en winkelbezoek. In de afgelopen acht-tien jaar is bovendien het aantal arbeidsplaatsen inde binnenstad met 25 000 tot 30 000 gegroeid.Derde trend: het productiemilieu wordt steeds min-der traditioneel. Het handmatige, fabrieksmatigeverdwijnt. Daarvoor in de plaats komt steeds meerkennisindustrie: ICT, adviesbureaus. Reclamebu-reaus staan er sterk voor.Vierde trend: door de `verluxing' en de toenemendedrukte wordt de binnenstad anoniemer'.Na deze constateringen volgt de onvermijdelijkevraag: `Wat moeten we ermee? Zijn we wel in staatdie ontwikkelingen te be?nvloeden?', betwijfelt RobStam. `De discussie gaat nu over het axioma: ermoeten meer middengroepen naar de binnenstad.De vraag is of het wel zo goed is. Kun je het accom-moderen?' Investeren in woningbouw heeft vol-gens Stam geen zin omdat dit ten koste gaat vanandere functies. Meer woningen betekent meergezinnen en meer gezinnen betekent meer behoef-te aan voorzieningen. Heb je daar ruimte voor en ishet te betalen?L a b o r a t o r i u m'De kracht van de binnenstad zit in de menging vanfuncties: wonen, werken, recre?ren, maatschappelij-ke voorzieningen, cultuur', analyseert Stam. `Binnen-steden zijn altijd bronnen van vernieuwing. Daarontstaat een clustering van mensen, van idee?n,van creativiteit. Het is altijd een soort laboratoriumgeweest. In welke hoofdstad je ook komt, Rome,Londen of Parijs, daar gebeurt het altijd'.'ICT-ers zijn niet aan bepaalde locaties gebonden',geeft hij als voorbeeld. `Ze kunnen overal inplug-gen, maar kiezen toch voor de Amsterdamse bin-nenstad. Dat komt door het innoverende klimaat.Het bedrijfsmilieu waarin veel mensen met ver-nieuwende geesten rondlopen. Men vindt elkaar inhet caf? om de hoek. Je ziet ze ook weer vertrekkenals het goed gaat en ze gevestigd zijn. Want danhebben ze meer ruimte nodig. Die is er niet of heelduur. Komt er weer een ander voor in de plaats diewat nieuws gaat bedenken. We zijn niet bang dathet inzakken van de ICT-sector slecht is voor debinnenstad. Je moet zorgen dat niet de hele bin-nenstad vol zit met ICT. Spreiding, menging en dif-ferentiatie zijn de sleutelwoorden.'Hilde de Boer, hoofd van de Afdeling Ontwerp, vultaan: `De overheid werkt anticyclisch. Om maat-schappelijke functies in de binnenstad te houden,zet de gemeente zowel publieke als private midde-len in. Het publieke instrument is het vastleggenin bestemmingsplannen. We zijn op dit momentbezig de hele binnenstad met nieuwe bestemmings-plannen te beleggen. Daarnaast is de gemeente eige-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d en b o u wcement 2002 5 72 | Bijzonder woningbouw-project in de binnenstad? pakhuizen omvormentot woningenfoto: Luuk Kramernaar van honderden gebouwen en zij houdt als ver-huurder controle op de functie die erin wordt uit-geoefend.'N o o r d z u i d l i j nDe druk op de ruimte is zo mogelijk nog sterkervoelbaar in het mobiele verkeer. Twintig jaar gele-den zag de gemeente al aankomen dat de staddreigde dicht te slibben. Toen startte de discussieover de aanleg van de Noordzuidlijn, de metrover-binding tussen Amsterdam Noord en AmsterdamZuid/WTC. `De lijn is van cruciaal belang voor hetbereikbaar houden van de binnenstad', benadruktRob Stam. Maar ook hij weet dat niet iedereen in debinnenstad er zo over denkt. `Als de lijn er eenmaalligt, vindt iedereen het geweldig. Maar terwijl eraan gewerkt wordt, vinden de mensen het vreselijk.Het boren en het maken van schachten is nietalleen een bouwkundige ingreep. Het gaat dwarsdoor het leven van de stad heen. Terecht zien veelondernemers er als een berg tegenop.'Om de bezwaren tegen te gaan heeft de gemeenteeen nieuw bureau opgericht, het Bureau Bereik-baarheid Binnenstad, vertelt Hilde de Boer. `Er zijnomgevingsmanagers aangesteld. Overal waaropbrekingen zijn, zorgen omgevingsmanagerservoor dat de overlast zoveel mogelijk wordt be-perkt. Klachten worden meteen onderzocht. Ze heb-ben zelfs de bevoegdheid een werk stil te leggen.'Of het werkelijk zo'n vaart zal lopen? `Absoluut!',verzekeren Hilde de Boer en Rob Stam met grotenadruk.In de Rotterdamse binnenstadgaat licht te vroeg uitIn de meeste steden blijkt uit de drukte op straatvanzelf waar ongeveer de grens loopt tussen de bui-tenwijken en de binnenstad. In Rotterdam is datniet zo. In het `Binnenstadsplan Rotterdam 2000-2010' zijn de contouren van de binnenstad aan-zienlijk ruimer getekend dan wat het winkelendeen uitgaande publiek onder het centrum verstaan.Het overvolle Lijnbaankwartier, ook wel aangeduidals de Centrumruit of als de City, is te klein voor deambities van een stad die zijn kwaliteiten bij voor-keur in superlatieven omschrijft: `Grootste kern-winkelapparaat van Zuid-Holland', `Grootste marktvan Europa', `Culturele hoofdstad 2001', `Festival-stad', `Marathonstad' en zelfs `Epicentrum van demillenniumwissel'.S t a d m a k e nDe nieuwe binnenstad omvat grofweg het gebiedtussen CS en de spoorzone in het noorden en deWillemsbrug en de Euromast aan de zuidzijde,inclusief de Kop van Zuid aan de overkant van deMaas. De deelgebieden ? Oude Westen, Hoboken,Cool, het Laurenskwartier en het Waterfront ? hebbenvolgens het beleidsplan `de potentie een bijdrage televeren tot het ontstaan van een grotere binnenstadmet een rijkere staalkaart aan stadsmilieus'.Na periodes van wederopbouw, grootschalige stads-vernieuwing, ontstond een groeiende behoefte aanvergroting van de veelzijdigheid van de binnenstad.`Stad maken' is de centrale doelstelling van het hui-dige binnenstadsplan. De stad heeft te weinig `kri-tische massa', constateren de beleidsmakers. Opveel plaatsen gaat het licht te vroeg uit. Slechts vijfprocent van de bevolking woont in de binnenstad.In vergelijkbare steden is dat ongeveer tien procent.De verhouding van ??n bewoner op drie werkers inde binnenstad is scheef. Het Binnenstadsplan ver-gelijkt in- en uitstroom van mensen met eb envloed. `Elke dag een golf mensen erin en er weer uit.'Voor een groei van de bevolking met 30 000, eenverdubbeling van de huidige bevolkingsomvang,zou de woningvoorraad met bijna 20 000 woningenmoeten groeien, hebben de samenstellers van hetBinnenstadsplan vastgesteld. `Dat lijkt een onmo-gelijke opgave', constateren zij. Daarom richten destedenbouwers voor het versterken van de woon-functie het oog op de stadswijken rond het centrum.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2002 583 | De drie grote steden:aantal inwoners enaantal werkzamepersonen100 00080 00060 00040 00020 0000100 00080 00060 00040 00020 000028 00080 00018 00095 00090 00038 000Rotterdam Amsterdam Den HaagRotterdam Amsterdam Den HaagR u g g e n g r a a tJoost Menger, hoofd bureau Binnenstad, definieertde stadsdelen rond het businessdistrict `als hetgebied waarin de schil van het centrum zich naarbuiten beweegt. Deze gebieden gaan zich steedsmeer als binnenstad gedragen.'Het Bureau Binnenstad is een samenwerkingsver-band van het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam, deDienst Gemeentewerken en de Dienst Stedebouwen Volkshuisvesting. `Wij geven aan wat er aanbeleidsontwikkeling nodig is en zorgen voor eengoede afstemming bij de uitvoering' licht Mengerzijn functie toe.`We zijn nu bezig te kijken hoe we het centrum ende Kop van Zuid met elkaar kunnen verbinden tot??n stad aan het water', vervolgt hij en wijst op debelangrijkste woongebieden in het tussenliggendegebied: het Laurenskwartier en het Wijnhaven-eiland. `Op het Wijnhaveneiland zijn drie woonto-rens in aanbouw en er komen er nog twee bij', doetMenger verslag van de vorderingen bij de hereni-ging van de stad en de rivier.Hij verhult niet dat er tussen de Coolsingel en deMaas nog een ander obstakel bestaat: `Hoe kom jeover de West-Blaak heen?' De drukke West-Blaaken de daarachter liggende saaie Schiedamsedijkscheiden de City vooralsnog van het Waterfront.Maar dat neemt niet weg dat de noordzuidas deruggengraat is van de stad, stelt het Binnenstads-plan onomwonden. Langs deze as loopt de hoog-bouwzone vanaf CS tot aan het Wijnhaveneiland.Weena en Hofplein zijn gereserveerd voor de hoog-ste gebouwen. Daar geldt geen hoogtelimiet. Voorhet Coolsingelgebied wordt een maximumhoogtevan 200 meter aangehouden, naar de Maas toe aflo-pend tot 170 meter langs de Schiedamsedijk en hetWijnhaveneiland.S n i p p e r s`De laatste drie, vier jaar is hoog bouwen, vooral aanhet water, heel populair geworden', signaleert JoostMenger. `Voor woningen in de Hoge Erasmus aanhet Willemsplein moest bij oplevering ongeveer270 000 Euro worden neergeteld. Anderhalf jaarA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d en b o u wcement 2002 5 94 | Waterfront: onderdeelvan het binnenstadsplanfoto: Aeroview Dick Sellenraadlater waren de vraagprijzen gestegen tot 680 000Euro. Voor appartementen in de nog te bouwenwoontoren bij de voormalige Nederlandse Bank aande Boompjes worden op dit moment bedragen vancirca 900 000 Euro gevraagd. `Wonen is een goedbetalende functie geworden', constateert het hoofdvan het Bureau Binnenstad. `Het is een alternatiefvoor kantoren, zelfs in het centrum. In de plannenvoor de herontwikkeling van CS is het aantalwoningen aanzienlijk verhoogd.'Hoogbouw is ook een noodzaak. `De tijd dat in deRotterdamse binnenstad volop ruimte bood voorgrootschalige nieuwbouw is voorbij', verklaartMenger. `We hebben nog een paar snippers. Weworden eindelijk een gewone binnenstad, waarin jeiets ouds zult moeten slopen alvorens iets nieuws tekunnen bouwen.'Den Haag kan Amsterdam enRotterdam voorbijstrevenDe Groningse stedenbouwer en architect MaartenSchmitt kwam naar Den Haag met een, zoals hijhet zegt, `hele simpele missie'. Stadsreparatie wasde opdracht. Den Haag was een rommeltje. `Zoveelachteloosheid, zoveel lelijkheid', verzuchtte hij inde Volkskrant. Vier jaar later ziet hij duidelijke ver-beteringen.Den Haag is geen gewone stad ondervond Schmittop tal van manieren. Het begint al bij het ontstaan.`Bijna alle Nederlandse steden zijn als vesting ge-bouwd. Concentrisch gevormd, als een goed verde-digbaar gebied', vertelt de Haagse stadsstedenbou-wer. `Den Haag is een uitzondering. De residentieis ontstaan op een aantal zandruggen, evenwijdigaan de kust. De Laan van Meerdervoort, de Loos-duinsekade, de Lange Vijverberg, het Lange Voorhoutwaren droge gebieden waar mensen zich op vestig-den. Die ondergrond is bepalend voor de structuurvan Den Haag. De verbindingen tussen de parallel-le lijnen van de zandruggen vormen een grid die jeoveral terugvindt in de Haagse stadsplattegrond.'Die bijzondere structuur maakt het volgensSchmitt lastig te defini?ren wat nou precies het cen-trum is. `Het centrum beweegt zich bijna als eenpaardesprong langs de verschillende lijnen. Er zijnverschillende centra. Een bestuurlijk centrum ophet Binnenhof, een modern centrum met grotewarenhuizen aan de Grote Marktstraat en een his-torischer, typisch Haags centrum in het gebiedrond het Noordeinde.'S p i e g e l e nEr is in Den Haag altijd onderscheid gemaakt tus-sen de stad op het zand en de stad op het veen.Schmitt: `Zeg maar de rijke stad en de arme stad,ofwel de pruiken en de petten. Al is het beleid er nuop gericht een integrale stad te maken ? een onge-deelde stad die van iedereen is ? kom je dat zand endat veen toch altijd weer tegen als een soort stede-lijk DNA in de structuur van de stad.'`De petten hebben altijd de neiging gehad zich tespiegelen aan de rijke bourgeois van het Benoor-denhout', vervolgt hij. `Dat is een belangrijk feno-meen in Den Haag. Waar het arbeidersproletariaatin andere steden een eigen cultuur ontwikkeldemet een eigen sociaaldemocratisch gezicht, metmoderne woningen van Duiker en Dudok, refereer-de de arbeiderswoningbouw in Den Haag veel meeraan de architectuur van de bourgeois. Je ziet hetzelfs nu nog in de stadsvernieuwing. Nergens heefthet postmodernisme zo'n stempel gedrukt als opde Vaillantlaan en op een aantal projecten buiten deSchilderswijk van Charles Vandenhove. De Residentis er ook een voorbeeld van.'H o o g b o u wDe grid van de stad heeft uiteraard invloed op depositionering van hoogbouw. `Een concentrischestad leidt altijd tot het effect van de puntzak'.Schmitt maakt eerst een onderscheid met histori-sche vestingsteden. `Alles zit onderin. Daar ontstaatcongestie. In Den Haag is die dreiging veel kleineromdat je kunt spreiden.' De stadsstedenbouwertrekt een brede streep van CS langs het spoor totaan het Prins Clausplein. `Dit noemen we de cen-trale zone. Een gebied dat zich bij uitstek leent voorhoogbouw.' Hij noemt de situatie rond de Utrecht-se Baan nog wat ongemakkelijk. `Maar', benadrukthij, `die Utrechtse Baan zit wel pal aan de binnen-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2002 5105 | Het centrale deel(gebied)van Den Haagstad. Het spoor loopt er evenwijdig aan, ook pal aande binnenstad. Je hebt een aantal van die lijnen dieeen heel mooi weefsel maken, waarin theoretischgeen congestie aanwezig is. De auto loopt niet klemop de kerktoren in het midden van de stad. Deinfrastructuur biedt alle mogelijkheden om hogedichtheden vorm te geven.'G o u d e n a sSchmitt denkt zelfs dat Den Haag qua mogelijkhe-den Amsterdam en Rotterdam voorbij kan streven.Het ligt bijna voor het grijpen. Als je kijkt naar depotentie van het Prins Clausplein. De gunstige lig-ging ten opzichte van de A4 en de A12, de spoorlijnAmsterdam-Rotterdam. Van Clausplein tot Scheve-ningen, zo je wilt, dat is een gouden as. `Den Haag,groene stad aan de zee... De infrastructuur ligt er al.Die hoef je alleen uit te breiden met aansluitingen.Daarmee komt de Binckhorst veel centraler in destad te liggen, precies halverwege de polen Claus-plein en CS. Ik ben er van overtuigd dat Den Haagniet alleen bij ambtelijke instellingen, maar ook bijcommerci?le bedrijven hoge ogen gaat gooien.Soms is er maar weinig voor nodig om een omslag-punt te bereiken', weet hij uit ervaring. `De opleve-ring van de Resident is een mijlpaal, een waar suc-ces. De periode van neergang is voorbij. Het is nueen kwestie van hard werken en van volhouden.Niet twijfelen, is altijd mijn credo. Den Haag heefteen historie van stagnatie, van projecten die half afzijn. Er ligt nu een basisidee waarop de stad moetdoorbouwen. Tempo dus.' A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d en b o u wcement 2002 5 116 | De Resident: wonen enwerken in CentrumDen Haagfoto: Aeroview Dick Sellenraad