UTILI1EITSBOUW ALGEMEEN ONTWERPARCHITECT B?HM EN HETZ?BLIN-HAUSirJ.P.Thole, Atelier voor Architectuur en Stedebouw (AAS), ZaltbommelWie ge?nteresseerd is in de toepassing van geprefabriceerdofter plaatse gestort beton en dan niet alleen voor degebruikelijke constructieve onderdelen van een bouwwerkzoals fundering, kolommen, balken en vloeren, maar ookvoor wanden, daken, goten, spuwers, trappehuiZen totpreekstoelen aan toe, zou kennis moeten nemen van hetwerk van de Duitse architect ProL Gottfried B?hm.Zijnbetonarchitectuur is een nadere beschouwing waard. Wiezich daarin verdiept ontdekt een ontwikkeling waarin hetZ?blin-Haus een bijzonder punt is.1 Detail glas-in-lood raam van dekerk in Nevigessterke, herkenbare hoofdopzet met vrijgesloten muren, veelal uitgevoerd in terplaatse gestort beton. Daarbij verrijktB?hm het beeld van de gesloten wandmet accenten, vaak met geometrische.vormenzoals kegelspitsen, ofstaafachti-ge torens. Voor wanden en dakvlakkengebruikthij vaakbeton (fOto2-3).Karak~teristiek voor zijn betontoepassingen isde aandacht en zorg voor de afwerking:ruw uit de kist, gestraaldofuitgewassen,waarmee een levendig beeld ontstaat.Jekunt zeggen dat B?hm regelmatig methet materiaalbeton heeftge?xperimen-teerd.Beeld en vormIn de concepten van B?hm heeft hetbeeld altijd eensterke rol gespeeld. Zijnvroegere gebouwen uit de jaren '50 envooral zijn kerken, worden vaak geken- I--~--~-~-----~--imerkt door een strakke geometrischegrondvorm van de rechthoek als eenAls het begrip contrast kan worden op-gevat als een kwalitatief prettig enharmonieus onderscheid en verschiltussen al die elementen die een gebouwkenmerken, dan ontbreekt dit relative-rende contrast nogal eens in de gebou-wen van B?hm.TochishetnietverwonderlijkdatB?hmmoeilijk te plaatsen is in het huidigeDuitse en internationale veld van archi-tecten. Enerzijds zou men B?hm eenmoderne expressionist kunnen noe-men, wat zwaar in z'n vormgev?ng enmetweiniggevoelvoorhumorenrelati-vering van bijvoorbeeld situatieve offy-sieke omstandigheden die mogelijk ge-baatwaren geweest met lichtere, helde-re en meer contrastrijke gebouwen.Anderzijds is B?hms hand als kunste-naar en 'versierder' in zijn oeuvre sterkherkenbaar - als totaal vormgever vanarchitectuur en toegepaste kunst. Ookstoelen, lampen, dessins voor vloerbe- .------~--~~---~---,dekkingen,wand- enplafondbeschilde-ringenalsmede glas-in-lood ramen, zijnnaar zijn ontwerpen gemaakt (fOto 1).In die zin zijn B?hms gebouwen vaakoverweldigend en wel eens wat te veelvan hetgoedeomdat alleswatis ontwor-pen en bedacht uit die ene koker komt.Gottfried B?hm, zoon van de architectDominicus B?hm, heeft in de voetspo-renvan zijnvadervele kerken gebouwd,waarbij hij herkenbaar en bekend is ge-worden door eenvrij plastisch, bijna an-troposofisch omgaan met vormen enruimten. Zijn schetsen en vaak(klei)modellen maken het gebruik vanbeton zeer voor de hand liggend: massa,volume, dramatieken monumentaliteitzijn bij hem ingoede handen.B?hm als architectVanaf omstreeks 1950 tot heden heeftB?hm een indrukwekkend oeuvre ge-realiseerd, waarin het materiaal beton.zowel constructief als architectonisch,maar ook in ruimtelijk en plastisch op-zicht, vrijwel al zijn gebouwen bepaalten domineert in interieur en exterieur.E?n van B?hms laatste opvallende ge-bouwenis hetZ?blin-Haus dat in 1983/84 door en voor het aannemingsbedrijfZiiblin is gebouwd.Ditbedrijfskantooriseenbezoekwaard,niet alleenvanwege hetbijzondere con-structievegebruikvanbetonendanspe-ciaalde geprefabriceerde betonelemen-ten, maar ook door hetglasoverdektebinnenplein, eenatriumvan60x 24,5 min plattegrond bij een hoogte van ruim30 m. In dit gebouw is de ruim 30jarigeontwerp- en bouwervaring van B?hmherkenbaar. Het Z?blin-Haus staatdanook niet op zich, maar kent in feitezijn voorgeschiedenis in talloze gebou-wendieB?hmeerderheeftgerealiseerd,grotendeels inWest- enMidden~Duitsland - vooral rondom Keulen.42 Cement 1986 nr. 4In het begin van de jaren '60 werd I - - - - ~ ~_ _l._ ~_ _'_ ~__~_ _ ;B?hms werk plastischer en complexer,zoalste zienis aan eenkerkinKeuleneneen gemeenschapsgebouw met kerk enwoningen in Duisburg (foto 4).Heel bekend is de bedevaartskerk inNeviges geworden. B?hm heeft eenkristalachtig gelede kerk ontworpenwaarbij dakvlak enwand inelkaarover-lopen. Ditalles 'ineinemGuss' gemaaktin beton, zonder uitzetvoegen. Betonvoor binnen en buiten uit dezelfde be-kisting, zonder warmte- ofvochtisola- 1--------~--~--------~-~-~----~----1tie. Deze massieve betonnen kerk houdtzichconstructiefenbetontechnischheelgoed en is een verbluffend voorbeeld !---'----~-~-------------~--~~----___ivan de technische en architectonischemogelijkheden van beton (foto 5).Ook het kerkje in het centrum van hetKinderdorfteBensberg-Refrath is doorB?hm - zij het op beScheidener wijzedan in Neviges - als ??n betonplastiek-gerealiseerd. Naderhand bleek het tochnoodzakelijk een dakbedekking aan tebrengen (foto 6).Hoewel de Neviges-kerk B?hm hetstigma van kerkebouwer had gegeven,neemt het aantal door hem gebouwdekerken na 1965 afen bepalen meer we-reldse objecten zoals stadhuizen, so-ciaal-culturele centra, overheidgebou-wen, kantoorgebouwen, woningen enstedebouwkundige ontwerpen zijnoeuvre.Cement 1986 nr. 45 Nev?ges - de beroemdebedevaartskerk (1962-64)43UTILITEITSBOUW ALGEMEEN ONTWERP6 Kinderdorp Bensberg-Refrath(1963-65); verwantschap tussen ditkerkje en die van NevigesStadhuizen en culturele voorzie-ningenVeel van de doorB?hm gebouwde stad-huizen en sociaal-culturele centra, wa-ren het resultaat van een gewonnenprijsvraag. Het stadhuis van Bensberg,als nieuwbouwvan een grotendeelsver-woeste burcht, is volledig in beton uit-gevoerd en vertoont een wat gediscipli- .neerder omgaan met vorm, constructieen materiaal (foto 7). De toren is eenvoorB?htn noodzakelijk verticaal element,plastisch van vorm, met een zekere ver-wantschap aan de architectuur van deDuitse expressionisten zoals Mendel-7 Raadhuis Bensberg. IIlet in detailde toren gezien vanafhetbinnenplein44sooo, Taut en Scharounende plasticiteitvan de kerken in Neviges en Bensberg-Refrath.Overigens heefthetstadhuis in 1975 eenprijs gewonnen inde Cembureau-prijs-vraag 'Nieuw tussen Oud', ofwel hetbouwen in een historisch waardevolleomgeving.Na zijn prijsvraag-ontwerp voor hetstadhuis in Amsterdam (1973) realiseer-deB?htninBocholttussen 1973 en 1977een Raadhuis en Cultureel centrum in??n lineair gebouwencomplex. Daarnabouwde hij tussen 1977 en 1980 in Ber-gisch Gladbach het Stadsgebouw 'Ber-gische L?we', een combinatie van eentheater/feestzaal met winkels, markt-voorzieningen e.d.(foto 8). In dezelfdetijd werd in Rheinberg het raadhuis ge-realiseerd met als centraal onderdeeldaarin een ~Burgerhalle',wat eenStope-ra in het klein genoemd kanworden 7j?-to 9 enfig. 10).B?htns versierkunst in dit laatste ge-bouw is verpletterend door een over-daad aan ornamenten, armaturen, trap-petjes, hekwerken e.d: die nadrukkelijkhet beeld van de centrale hal bepalen.Vanuit een.behoefte aan rust, orde enoverzicht, schieten B?hms ontwerpenhun doel weleens voorbij, al was het al-leen maaromdatbewaarheid lijktdatdearchitect als artiest gebouwen overdre-ven en onnodig duur maakt. Een orna-ment kan een accent geven, kan verbij-zonderen als contrast met het orna-ment-loze, hetkanverwijzennaarvroe-ger gebruik en naar archetypische bete-kenissen. In het zogenaamde Post-Mo-dernistischejargon kan het nieuwe be-tekenis krijgen, met een knipoog naarhet verleden en bovenal hoeft het orna-ment met?een zekere luchthartigheidniet altijd serieus genomen te worden.B?htns ornamenten voldoen daar nietaan;zezijnzwaarenserieus maarwelin-teger en 'eigen'. Daarom blijftde kwali-teit van B?hm overeind.DatB?hm ook heel heldere eenvoudigeplannen kan maken bewijzen verschil-Cement 1986 nr. 48' In het centrum van Bergisch-Gladhach is dit B?rgerhausgehouwd dat naast een groteevenementenzaal tal van faciliteitenbevat (1977-80)9 Stadhuis Rheinherg, gehouwdrondomeenevenementenzaal; deentree is met een glaskap ovderdekt, dehinnenhal kent een groot aantaltrappen10 Plattegrond Stadhuis Rheinherg(1978-80) in het midden de grotezaal die voor tal van hijeenkotllStengeschikt islende complexe prijsvraagontwerpenvoor onder meer de univerSIteit vanDortmund, het Technische Raadhuis inKeulen (fOto 11), het gebouw voor deBundestag in Bonn en dat voor de Lan-Cement 1986 nr. 4destag in D?sseldorf. Kennelijk verleidthet afstandelijke karakter en het ab-stracte niveau van de prijsvraag-opgavetot directe en functionele concepten.Maar ook in de uitgevoerde woning-12 Woningen in Saarhr?cken (1981)bouwprojecten wordt B?hm minderbarok, het woon- en winkelcomplex inSaarbr?cken (1981) is een goed voor-beeld van een gedisciplineerd omgaanmet geprefabriceerde betonnen geve-Ielementen (fOto 12).Z?blin-HausIn 1982 kreegB?hm de opdracht tothetbouwen van dit nieuwe hoofdkantoor.Z?blin behoort toteenvande5 grootstebouwondernemingen in Duitsland metdiverse vestigingen en veel activiteiteninhetbuitenland.Hetbedrijfis naasthetrealiseren van gebouwen, gespeciali-seerd in tunnel-, bruggen- en wegen-bouw.Z?blin wilde zich een passend gebouwverschaffen als visitekaatje van een mo-derne onderneming, wat door een gea-vanceerd gebruik!toepassingvanprefabbeton voor constructie en gevel tot uit-drukking gebracht moest worden (fOto13). Het verlenen van de opdracht aanB?hmwas niet toevallig;als betonarchi-tect had B?hm zich nadrukkelijk in di-verse gebouwen gepresenteerd enZ?blin had destijds de kerk in Nevigesgebouwd. Een en ander duidt op eengoedeverhouding tussenopdrachtgeveren architect.Het ontwerpVoortbordurend op een aantal prijs-45UTILITEITSBOUW ALGEMEEN ONTWERP14 De functie van een? binnenruimte: een 'n?dden' ofeen 'tussen'15 Mogelijkheden tot vonngevenvan een groot gebouwen klimaat van de individuele cel naarde open en algemene ruimte.enrestaurant- hetcomplexeengedruk-te sfeer hadden kunnen geven.KlimaatGrote met glas overdekte ruimten bijkantoorgebouwen, hotels of winkel-complexen met name in de Veren?gdeStaten, zijn langzamerhand bekenderuimtesoorten geworden van organisa-ties die zichzelfrespecteren. De ruimtenzijn behaaglijk om in te vertoeven, vaakair-conditioned, met palmbomen on-der glas. Z?blin had duidelijk minderpretenties. en vond de Amerikaanseglasvoorbeelden te duur en niet striktnoodzakelijk. De centtale hal werd danookeenoverdekte buitenruimte met als16 Aanzicht vanafnoordzijdeHalvloerDe vloer in de grote hal inclusief de I---~~--------~---'-~traptreden, plantebakken enz., is ge-deeltelijk uitgevoerd in geprefabriceer-de onderdelen. Tussen de grote platendie ter plaatse zijn gestort komen stro-ken rood beton voor. De grote platenzijn gestort in okergeel beton waarin dearchitect met zwart en wit grind eigen-handig bepaalde figuraties heeft aange-bracht. Het noordelijke deel toont hetprofiel Van een oude stad, het zuidelijkedeel eenstadvandeze tijd. Indezelaatstezijn ook de contouren te herkennenvande Bedevaartskerk in Neviges, een be-roemd bouwwerk van B?hm (foto 18).Kortom: een centrale hal als archety-pisch,krachtig eninde historie metsuc-ces toegepast ruimtelijk architectonischmiddel, als tegenwicht van de veelheidaan kantoorcellen en gangen die - metuitzondering van vides in ontvangsthalMen kanzichvoorstellendatde centralehal kan dienen als uitloop van het be-drijfsrestaurant of als ontspannings-ruimte danwel als overdekt terras bijmooi weer. Natuurlijk kan de hal die-nen als expositieruimte,waar zelfs grotemachines kunnen worden opgesteld endaarmee fungeert hetals informele ont-moetingsruimte. En als de bomen totinde hemel willen groeien, wordt het eenkijk- en groenruitnte met vallend bladin de herfst dat in de kleine gekanali-seerde waterloopjes tercht kan komendie de n?veauverschillen op de beganegrond accentueren (foto 17).De hal verbindt de beide kantoorblok-ken en geeft uitdrukking aan de interneorganisatie en verbindingen tussen dediverse afdelingen. Men ziet elkaar lo-pen, op de begane grond maar ookhooginhetgebouw.Bij hetoverstekenverlaatmen werkelijk dekantoor- ofwerkplekmet z'n kamerhoogte van 2,50 m eneenbinnentemperatuurvan 20 oe omvia deoverdektebuitenruimtewaarindewin-ter een temperatuur kan heersen van 0oe, weer ineenandergebouw te komen.Zodoende is er afwisseling van ruimteCentrale halB?hm weet aan het opgegeven pro-gramma extra ruimte toe te voegen (ca.40000m3), ruimte als dragervanhetge-hele complex: centrale ruimte en hal,hetmiddenen'gezicht'van deorganisa-tie. Het geeft net gevoel van 'grootte',van maat, verkregen door betrekkelijkeenvoudige middelen, grootsheid zon-der grandeur.46 Cement 1986 nr. 4VEI?t-1?:1J6iN'(9 vANKI'1 J..) T7:>C>K2 ,cO/JS~?77E'e IV 'ZW1:::J:::?NoSr.eU.?Tlf:::Drie mogelijkheden voor eenkapcollstructiek4 Pi:OAJS7lf!. U?T7(:L5UAJf!IiIJD OP:D? I?4 IJ TOO~81..C>.?.?NeV'-'K:E;p/'11J 7EN). .. ':~.' , .'" '.: - : .'.' '. .. .'" : : ::'; '. :.. '. '. '. '. :..'. :: : :, : '.Ziiblin wilde een gebouw waarin detoepassing van beton zou kunnen afre-kenen met het kennelijk 'slechte' imagovan glad, monotoon, grauw, hard enmonumentaal. Het gebruik van betonWas dus thematisch voor opdrachtgeveren architect. Maar het onderzoek naar I-------~--~----__fhet op elkaar afstemmen van vorm,beeld,constructie en vervaardiging, was I-----~-~----------Iuitgangspuntvoor hetontwerp, de con-structie en de detaillering.Het eenvoudige concept had een evensimpel resultaat een enkelvoudige,strakke ruimte, op elke verdiepingdoorsneden door betonnen loopbrug-gen (f?to 20)metinhetmidden als 'meu-bel' het trappehuis annex liftenblok.Contrast ontbreekt - het steeds toepas-senvan betonvoor alle toegevoegde ele-menten zoals loopbruggen en centraaltrappehuis, levert een wat dogmatischbeeldop. A1les wordtovergoten metde- I------~-----~--~---izelfde kleur en vorm in hetzelfde mate- 20riaal, per verdieping repeterend ... ge- Detail loopbruglullig dat glas niet in beton gemaaktkan worden.symboolvandeopenorganisati?,terwijlin de kantoorblokken 2 interne trappenals torens zijn ontworpen. Uiteindelijkmaken 3 oversteken verbindingen tus-sen de beide kantoorvleugels mogelijk.De centrale hal is een ruimtelijkschema(fig. 21). Een verdere doorwerking vanhet grondschema, bijvoorbeeld het ver-weven van begane grondruimten in de 2126{..FSmIJDfG.?kI'1PI=c>v.s77eU~nE(Ke>LOHHGIJ T-~,4..c.sP,4 IJ rE'I'N)referentie de overdekte buitenruimtedie de kerk in Neviges in wezen is.In de strenge wintermaanden van begin1985, toen het gebouw kort tevoren ingebruik was genomen, vroor het in dehal slechtsenkelegraden.Bijwarmweerkan doorhetopenzettenvankleprameninde schuine dakvlakken de warmte uitde hal verdwijnen. Overigens wordt opsimpele wijze warme lucht onder deglazen kap vandaan weggezogen en be-nut als extra energie voor de warmwa-tervoorziening in de kantoorblokken.Al met al een eenvoudige 'serre' die eenbeschut binnenklimaat oplevert metbetrekkelijk geringe investeringen, ca.DM 2 100 000 voor 40000 m3 halruim-te, tegenover DM 31 000 000 voor80 000 m3kantoorruimte.Uitwerking van het ontwerpDe organisatievan hetgebouw kent eenhi?rarchievanverticalestijgpunten,metcentraal in de hal het hoofd-trappehuis(f?to 19), geflankeerd door 2 liften als17 Enkele details: niveauverschil inde hal en erkers ter plaatse vande bedrijfikantineCement 1986 nr. 4 47UTILITEITSBOUW ALGEMEEN ONTWERPDe dubbele beglazing van de gevels be-vindt zich achter de stijltjeslkolomme-tjes die onderdeel zijn van de borstwe-ringselementen. De houten kozijnen inde gevel zijn blauw geschilderd, de ra-men gaan naar binnen open (foto 25).24 Aanzicht vanafwestenB?hm 'heeft veel zorg besteed aan hetbeeld, de detailleringvan de geprefabri-ceerde gevel, want daarin komen alleaspecten van vorm, uitvoerin&~ con-structieenbouwfysicabij elkaar (foto 22).Zo zijn de kolommen en borstwerings- l-~----~---~-~-~-relementenlichtrood-bruingekleurdenna het ontkisten uitgewassen, wat hetbeton een rijke textuur geeft.Verder zijn de kolommen en borstwe-ringselementen door terugliggende enschuine vlakken alsmede half-rondeverdikkingen zo vormgegeven dat eenlevendigen ritmisch beeldis ontstaanineen primaire verticale hoofdgeledingom de 7,20 m en een secundaire hori-zontale geleding van de borstwerings-elementen om de 1,20 Dl.menten in de gangzone en een 50 mmdikke breedplaatvloer met daarop eendruklaag van 110 mm vormt de vloer-constructie. Opvallend is de l$eringeconstructiehoogte van de vloer (5 + 11cm), waardoor een verdiepingshoogteresulteerde van 2,84 m.De basismoduulmaat is 1,20 m. Dekleinste kantoorcel wordt 3,60 m en deconstructieve eenheid 7,20 Dl.Binnen dit constructieve stramien van7,20 m komen over de gebouwlengtevan 93,60 m drie kernen voor die voorde stabiliteit in langsrichting zorgen.Deze kernen zijn uitgev()erd als rondetraptorehs en vergaderruimten.Detall kolomlborstweringter hoogte van begane grondConstructieve opbouw Stedebouwkundige zettingDe constructieve opbouwis inhetvoor- Hetwas debedoelingvanB?hmhetZii-gaande artikel uitgebreidbeschreven. In blin-Haus stedebouwkundig te 'veran-het kort daarom enkele kenmerken: keren' door aan de buitenomtrekvan dedragendegevelkolommen meter tussen I--~-D----I--d~~~-h---; kantoorvleugels een reeks kleine villa-25 e ratnen open ireet ae tergehangen borstweringselementen. Een de kolommetjes op de tjes te plaatsen (fig. 26).Daarmeezoueenomgekeerde U-vorm voor vloerele- borstweringselementen ruimtelijke inleiding, een soort voorge-typeert hem. Gelukkig is het effect nietal te zichtbaar en zal met name de bui-tengevel onder invloed van de weers-omstandigheden, een egale verkleuringondergaan.Al metal is een technisch ingenieuze enelegante gevel gerealiseerd die met haarverticale plasticiteit, gevoegd aan desterkegeledingvande geveldoor de drietorenelementen, een interessant beeldDeze profilering (f?to 23), kleuring en oplevert voor bijna 100 m vlakke geveloppervlakbehandeling dient ook om (foto 24).hal, had hetconcept meer rijkdomkun- vervuiling en vuilstrepen te vermijdennengeven.Ookdeoversteken,allehaaks ofinelkgevalop te nemenineengelijk- Glasconstructie (kap en gevels)op de gevels, zouden ineen ander mate- matige verwering van het gebouw. Dat Vanwege de keuze voor beton zijn deriaal of een andere constructie, meer B?hm de kolommen een nuance roder driescharnierspanten voor de glazenrechtdoen aan het brug- en verbin- heeft gemaakt dan de borstweringen, kap ook in dit materiaal uitgevoerd. Dedingsidee en een welkome toevoeging r-~~~~~~~~~~~~~~~ benen staan 7,20 m hart op hart. Menop het betonconcept zijn geweest. kan zich afvragen ofhier sprake is vanAls zodanig kenmerkt het Ziiblin-Haus een nietconsequentconstructie-princi-zich als een Duits gebouwen een typi- pe ten opzichte van de overige dragendescheBohm-creatie: zwaar en zonder re- prefab-kolommen. Op de betonnenlativering, metweinig contrast. Met be- spantbenen zijn stalen gordingen aan-ton als opgelegd uitgangspunt is alles gebracht wat eigenlijk merkwaardig is,aan elkaar 'gelijmd', zonder hi?rarchie, want het hadden evengoed betonnenzelfs de kapspanten zijn als verlengde gordingen kunnen zijn.betonkolommen van de kantoorvleu-gels opgevat.Hethad meervoordehandgelegen als voor de kap een lichte hour:-of staalconstructie was gekozen, juistom deeigenheidvan de kap tenopzichtevan de gesloten steenachtige kantoor-volumes te accentueren.2348 Cement 1986 nr. 4bied ontstaan als afstandhouder tussenhet hoofdgebouwen de omgeving metgrootschalige kantoorgebouwen.Uiteindelijk zijn slechts 2 van deze wo-ningen gerealiseerd, als wachtposten bijde hoofdentree. Frappant is dat men,komend per auto, deze woningen nooitte voet zal passeren, aangezien de ver-binding tussen parkeerplaats en het ge-bouw, juist onder deze hoofdentreedoorgaat. Daarmee wordt de zijentreede hoofdentree en de hoofdentree isdienstingang geworden voor de ge-bouwbeheerder die in een van deze wo-ningen woont.Overigens zijn deze post-modernistischaandoende villa's in betontechnisch op-zicht zeer de moeite waard (foto 27a-b).Degebouwtjesdie 2verdiepingep.tellenzijn geprefabriceerd, waarbij .de ele-menten bestaan uit massief schuimbe-_ -726 Stedebouwkundigezetting-van de gedachte villaatjes zijn 27er slechts twee gebouwd Villaatje in aanbouwen gereedton. z?blin heeft deze schuimbetonele-mentenwaarmeein hetMiddenOostenal talrijke toepassingenzijngerealiseerd,hier als experiment toegepast. Men isbenieuwd hoe het materiaal zich in ditklimaat gedraagt De montage ge-schiedde in record-tijd, slechts 2 dagenper woning. Aan de buitenkant z~ji.l deelementenmeteenwaterafstotendeverfafgewerkt.Besluit.8?hm heeft voor de firma Ziiblineenindrukwekkend kantoor ontworpenmet de glasoverdekte hal als 'piece demilieu'. Dat het gebouw zwaar en ty-pisch Duits oogt, typeert de architec-tuurvanB?hm.MaarinhetzelfdeStutt-gart kan men ook terechtvoor een meerlichtvoetige en geraffineerde architec-tuur, bij de Neue Staatsgalerie van deBritse architect Stirling. Daar trekkenhumor, 'referentiesencitaten', classicis-me en neo/clich?-monumentaliteit,spektakelenverrassingen de internatio-nale aandacht. Als contrast met hetZ?blin-Haus is het een omweg waard.Literatuur- S.Raev, Gottfried B?hm - Bauten undProjekte 1950 - 1980, uitg. Walther K?-nig, Keulen, 1982- VHalm, M.Sack en A.Steinle, Ziiblin-Haus, Karl Kr?mer Verlag Stuttgart,1985- M.G.PNelissen, Bedevaartskerk teNeviges, Cement 1969 nr. 10, blz. 460 -464- Cembureau-prijs 1975 'Stadhuis teBensberg', Cement 1975 nr. 9, blz. 373 -375- H.Klotz, DieRevision der Moderne -Postmoderne Architektul' 1960 - 1980,Prestel-Verlag, M?nchen, 1984Cement 1986 nr. 4 49