drs.C.F. van der SchaafMinisterie van Volkshuisvesting, Ruimtelij-ke Ordening en Milieubeheer,lid van de Stuurgroep VliegasArbeids- en milieuhygi?nischeaspecten van de toepassing vanvliegas in betonDit artikel is gebaseerd op het gelijknamigehoofdstuk uit het eerste rapport van deStuurgroep Vliegas. Dat hoofdstuk werdsamengesteld in samenwerking meting.H. W.Hoeksema (PGEM),dr.J.A.M.M.Kops (KEMA) en dr.W. van-Loo(ENCI).Op de studiedag 'Vliegas in beton ', 24 maartjl., heeft de auteur over dit onderwerp eenlezing gehouden.Red.fractie vol. % cumulatief %0- 2m 8 82- 4m 7 154 - 8m 14 298- 16m 15 4416- 32m 18 6232- 64m 20 8264- 128m 10 92>128m 8 100Tabel 1Gemiddelde korrelverdeling van een grootaantal in Nederland geproduceerdevliegassenInleidingIn het onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van vliegas in beton staan de mate-riaalkundige en technische aspecten logischerwijze voorop. Daarnaast dienen ook dearbeids- en milieuhygi?nische aspecten onder de aandacht te worden gebracht en zonodigverder te worden onderzocht. In dit artikel hebben de arbeidshygi?nische aspecten betrek-king op de arbeidsomstandigheden tijdens het verwerken van vliegas, terwijl de milieu-aspecten betrekking hebben op de mogelijke milieuhygi?nische gevolgen van de toepassingvan vliegas in beton.Onder vliegas wordt in deze bijdrage uitsluitend verstaan E-filter vliegas, d.w.z. dat gedeeltevan de vliegas dat met behulp van elektrofilters uit de rookgassen van met poederkoolgestookte elektriciteitscentrales wordt afgescheiden. Uitgezonderd is daarmee het vliegstof,ook wel schoorsteenvliegas genoemd, dat met de rookgassen wordt ge?mitteerd. Gezien deverschillen in eigenschappen is het nodig om dit onderscheid te maken.Eigenschappen van vliegasVoor een beoordeling van de arbeids- en milieuhygi?nische aspecten van de verwerking vanvliegas in beton is kennis van enkele eigenschappen van vliegas een eerste vereiste.Steenkool, die volgens moderne technieken in een elektriciteitscentrale wordt gestookt,wordt eerst gemalen tot een fijnheid van 1-100 m korreldiameter. De anorganische minera-len zijn dus aanwezig als deeltjes met afmetingen van ten hoogste ca. 100 m. Bij de hogetemperatuur, die heerst in de verbrandingszone (1300-1700 ?C) smelten de meeste deeltjes.Hierbij ondergaan sommige bestanddelen fysische of chemische omzettingen, bijv. bepaal-de metaaloxiden verdampen. Na de verbrandingszone stollen de druppels weer. Op dezevaste deeltjes condenseren bij verdere afkoel ing de vluchtige bestanddelen in de gasstroom.Als gevolg van onvolledige verbranding, kan een geringe hoeveelheid organisch materiaalontstaan, dat gedeeltelijk condenseert. De concentraties van de anorganische bestanddelenzijn in vliegas gemiddeld een orde-grootte hoger dan in de oorspronkelijke steenkool.De voor de arbeids- en milieuhygi?ne relevante eigenschappen, die hieruit kunnen wordenafgeleid zijn:- fijnheid, in verband met stofbelasting;- aanwezigheid van kristallijn Si02 in verband met een mogelijk silicosegevaar;- aanwezigheid van anorganische bestanddelen, bijv. zware metalen, in verband met mogelij-ke toxiciteit;- aanwezigheid van natuurlijke radioactieve bestanddelen, in verband met inwendige bestra-ling na inhalatie;- aanwezigheid van organische bestanddelen in verband met mogelijke mutagene of carcino-gene (kankerverwekkende) effecten.Fijnheid van vliegasVliegas is een fijn poeder en zal als zodanig stofoverlast kunnen veroorzaken. De gemiddeldekorrelverdeling van een groot aantal in Nederland geproduceerde vliegassen (PNEM enPGEM) is in tabel 1 gegeven [1].Kristallijn Si02 (kwarts)De kwartsdeeltjes, die voorkomen in poederkool, worden bij de hoge vlamtemperatuur vooreen aanzienlijk deel omgezet in vitreuze, niet kristallijne fasen. Van de resterendekwartsdeeltjes zal als gevolg van deze warmtebehandeling het oppervlak zodanig verande-ren dat de toxische activiteit die kenmerkend is voor niet behandeld kwarts, verloren gaat[2]. Het is derhalve onwaarschijnlijk dat het in vliegas aanwezige kwarts na inhalatie aanlei-ding zal geven tot silicose (bindweefselgroei in de longen).Anorganische bestanddelenIn vliegas komt vele sporenelementen voor. De concentraties van deze elementen zijnontleend aan een doorTNO uitgevoerde studie [3]. Op basis van een groot aantal literatuurre-ferenties is de 'normaal hoge' concentratie van elf sporenelementen afgeleid, d.w.z. dat voorCement XXXV (1983) nr. 6 373Tabel 2'Normaal hoge' concentraties vansporenelementen In vliegas. Ter vergelijkingzijn ook de concentraties van in Nederlandgeproduceerde vliegas opgenomenelement symbool normaal hogeconcentratie(ppm)concentratie in'Nederlandse'vliegas (ppm)arseen As 500 20-78barium Ba 5100 1260;1700beryllium Be 20