1 De nieuw gebouwde Singeltoren. Foto: Corentin Haubruge Nieuw tussen oud Meelfabriek (2): Nieuwbouw op een bestaand industrieel gebouwencomplex 1 6?CEMENT?5 2025 In het nieuwe plan wordt De Meelfabriek, dat ligt aan de cen- trumzijde van de historische singel in Leiden, een knooppunt voor wonen, werken, hotel, spa, horeca en kunst en cultuur. Het bestaande Meelfabriekcomplex kent een groot aantal gebouwen (fig. 3). Een deel daarvan wordt getransformeerd, waarbij de bestaande constructies rigoureus worden aangepakt om nieuwe functies mogelijk te maken. Een klein deel van de bestaande gebouwen is gesloopt, onder meer om vrije zichtlijnen te creëren. Ook worden er diverse nieuwe gebouwen gemaakt: een drielaagse ondergrondse parkeergarage, een zwembad en nieuwe woongebouwen waaronder twee nieuwe woontorens, de Singeltoren en de Silotoren. Dit artikel, het tweede van een serie van drie, gaat over de nieuwbouw in fase 1: de parkeergarage en de Singeltoren (fig. 3). De transformatie van de oude gebouwen is beschreven in het eerste artikel 'Puzzelen met bestaande constructies' in Cement 2025/3. In het derde artikel worden het bestaande silogebouw, de nieuwe silotoren (bovenbouw) en het zwembad beschreven. Deze onderde- len zijn nog in voorbereiding; dit artikel verschijnt dan ook pas in 2026.Parkeergarage Bij de start van het project is begonnen met het onderzoeken van de beste oplossing voor het maken van 300 parkeerplaatsen, op of onder het terrein. Er zijn diverse oplossingen beschouwd: bovengronds, ondergronds, dieper of minder diep. Uit de kostenramingen van de verschillende scena- rio's bleek een drielaagse ondergrondse garage het meest efficiënt. Deze oplossing, met toepassing van onderwaterbeton, leverde 270 parkeerplaatsen op van circa ? 40.000,- per parkeerplaats (prijspeil 2018). Deze had de voorkeur boven een variant met een tweelaagse ondergrondse garage, zonder onderwaterbeton. Die variant leverde 170 parkeerplaatsen op, van circa ? 45.000,- per parkeerplaats. Op de parkeergarage bevindt zich een daktuin (foto 5) en bovenop de kelder staat de nieuwe Singeltoren. IR. ROB DOOMEN Partner / Adviseur Constructies Pieters auteur De Meelfabriek in Leiden ondergaat een grootschalige transformatie, waarbij een industrieel gebouwencomplex wordt herontwikkeld tot multifunctioneel woongebied (fig. 2). Oude monumentale gebouwen worden gerenoveerd en er komen nieuwe gebouwen bij. In dit tweede artikel van een serie van drie wordt het constructief ontwerp van twee nieuwe bouwwerken toegelicht: de parkeergarage en de Singeltoren. CEMENT 5 2025 ?7 Fase 1 Fase 2 PARKEERGARAGE 2 Transformatie Meelfabriek: (a) < 2020 (foto: Corné Houwaard); (b): 2025(foto: Corentin Haubruge); (c): > 2027 (foto: De Meelfabriek) 3 Plattegrond Meelfabriekcomplex. In dit artikel worden de parkeergarage en de Singeltoren beschreven PROJECTGEGEVENS project De Meelfabriek architect Studio Akkerhuis, Parijs ontwerp masterplan Peter Zumthor constructeur Pieters aannemer Van der Wiel Bouw aannemer parkeergarage Van Hattum en Blankevoort betonwerk Hendriks/Van Muijen Betonbouw en HCI Betonindustrie (prefab) bouwfysica en brand LPB Sight installaties Burg installatietechniek 2a 2b 2c 3 8?CEMENT?5 2025 Bouwput?De kelder ligt ingesloten tussen het bestaande Riffellokaal/Molengebouw en de twee nieuwe DUWO-gebouwen. Het Riffel- lokaal/Molengebouw is gefundeerd op houten palen. Het maken van een ruim 11 m diepe bouwput voor de parkeergarage, op 5 m naast een rijksmonument op houten palen, is geen sinecure. Alle constructies en uitvoeringsmetho- den zijn nauwgezet berekend om de diepe bouwput te kunnen maken, zonder schade aan belendingen te veroorzaken. Er is een bouwput toegepast met stalen damwanden, twee stempelramen en onderwaterbeton (foto 6 en 7). De garage is gefundeerd op 476 palen. Damwanden?De keuze voor stalen dam- wanden is gemaakt vanwege de korte af- stand tot de belendingen. Door een dubbel stempelraam en onderwaterbeton toe te passen, konden de vervormingen van de damwanden worden beperkt. Op basis van de berekening van toelaatbare vervormin- gen van de fundatie van het Riffellokaal/ Molengebouw, is getoetst op maximaal 4 Parkeergarage gereed. Foto: Corentin Haubruge 5 Daktuin bovenop de kelder. Uitzicht vanuit Singeltoren DUWO-gebouwen en Riffellokaal/Molengebouw (rechts). Foto: De Meelfabriek Een drielaagse parkeergarage met onderwater- beton bleek uit kostenoverwe- gingen de beste keuze: ? 40.000 ,- per plek 4 5 CEMENT 5 2025 ?9 7 6 6 Bouwput onder water 7 Bouwput met twee stempelramen 65 mm verplaatsing van de damwanden. Aan de zijde van de DUWO-woningen was de vervorming niet maatgevend: circa 30 mm. Aan de DUWO-zijde zijn de damwan- den aangebracht voordat de DUWO-wonin- gen (gefaseerd) zijn gebouwd. Onder de DUWO-woningen bevindt zich een enkel- laagse ondergrondse garage (fig. 8). Er is een doorgang gecreëerd op -1-niveau tussen de diepe garage en de DUWO-kelder. De damwanden in de parkeergarage zijn in het zicht gebleven. Voor de water- dichting zijn de damwandsloten volledig afgelast en er zijn stalen strips aan de dam- 10?CEMENT?5 2025 Hoogten tov. N AP Inheiniv eau bk. OWB9.45 - Hart 1 stem pelraam1.00 - 1 Ontgravings niveau2.00 - e 20.00lg.[m] 0.10 - bk. Damwan d Stalen damwand T ype:AZ26-700 (o.g .) 2 Ontgravings niveau5.60 - e 11.15 - 10.65 -ok. OWB Hart 2 s tempelraam4.60 - e e Kelde r Blok A wand gelast, die in de vloerrand zijn gestort (fig. 9). De put is ontgraven met behulp van een traverse op pontons. Vloeren?De onderste constructieve kelder- vloer (-3) is in het werk gestort. Er is een afstand van 700 mm tussen bovenkant on- derwaterbeton en onderkant keldervloer aanwezig (fig. 10 en 11). In deze ruimte zijn de poeren gemaakt en tussen de poeren is zand aangebracht, waardoor de keldervloer op zand kon worden gestort, dus zonder bekis - ting. De verdiepingsvloeren van de parkeer- garage (-1 en -2) zijn, omwille van de eenvoud en kosten, uitgevoerd met breedplaatvloeren (250 mm dik) en verdikte betonstroken Er is een afstand van 700 mm tussen bovenkant onderwaterbeton en onderkant keldervloer aanwezig 8 Doorsnede van de aansluiting van de damwand tegen een van de twee DUWO-gebouwen 9 Wapeningsdetails van de koppeling van onderste keldervloer (-3) met damwanden 8 9 CEMENT 5 2025 ?11 Begane grond -250 Kelder -1 -3550 Kelder -2 -6300 Kelder -3 -9050 Fundering -10250 A B C D E F G Kelder 00 = NAP -700 3950 8050 8000 8000 4125 5775 37900 450 2850 2750 2750 1200 1 : 100 Doorsnede PF wijziging B. wijzigingB. 8000 8000 4125 57758000 8000 4125 5775 TOREN 10 Doorsnede kelder 11 Detail van de poeren tussen onderwaterbeton en keldervloer. 11 10 12?CEMENT?5 2025 met breedplaten (1200 × 400 mm 2 ). Deze stro- ken zijn opgelegd op prefab betonkolommen. Het bovendek (0) is vanwege de dak- tuinbelasting dikker gemaakt (350 mm breedplaat) met breedplaat betonstroken van 1500 × 550 mm 2 . De betonkolommen staan op stramienmaten van 8,05 x 8,0 m 2 . Onderwaterbeton?Het onderwaterbeton is ontworpen op basis van CUR-Aanbeveling 77 ('Rekenregels voor ongewapende Onderwa- terbetonvloeren'). Aanvankelijk met een handberekening, daarna is de doorsnede definitief gecontroleerd door een moot van de vloer in het eindige-elementenpakket SCIA te berekenen. De gerekende opwaartse waterdruk is 90 kN/m 2 (karakteristiek), exclusief 20 kN/m 2 zwelbelasting. Aan de bovenzijde is een tolerantie in het onderwa- terbeton gerekend van + en ? 75 mm. Aan de onderzijde is + en ? 150 mm gerekend. Aanvankelijk is de fundering ontwor- pen met een combinatie van 295 Gewi-ankers en 231 Fundex-combinatiepalen. Er is daar - bij veel aandacht besteed aan de bepaling van de stijfheid van de Gewi-ankers, die rond 100 MN/m lag. Het stijfheidsverschil tussen beide paalsystemen bleek bij een second opinion op de geotechnische paalberekening echter groter dan aanvankelijk was aangeno - men. De Fundexpalen hebben een 3× zo hoge stijfheid (circa 300 MN/m), waardoor de Gewi- ankers relatief weinig kracht naar zich toe zouden trekken en alsnog veel Fundexpalen nodig zouden zijn. Er zijn configuraties onder- zocht met 8 Gewi-ankers en 2 Fundexpalen per veld, en configuraties met 6 Gewi-ankers en 4 Fundexpalen. Deze oplossingen bleken volgens de aannemer duurder dan een oplos - sing met alleen Fundexpalen. Uiteindelijk is de fundering gemaakt met 476 Fundex-groutinjectie combinatiepa - len Ø590 mm met een achthoekige prefab betonkern (Octicon, doorsnede 365 mm). De palen hebben een drukcapaciteit van 2.500 kN en een trekcapaciteit van 950 kN. Het paal - puntniveau is NAP -31 a -33,5 m. De palen zijn met DEMU-ankers voorzien van schotel - verankeringsplaten verankerd in de con- structieve betonvloer. De verankering van de palen in het onderwaterbeton wordt door de ribbels in de paalkop verzorgd (fig. 12). 12 Detail van de aansluiting van palen op onderwaterbeton en keldervloer 13 3D-model Singeltoren 12 13 CEMENT 5 2025 ?13 wandsparing 10wandsparing 1320 x 2850 x 2360 wandsparing 1045 x 2475 vloer draagt op de wanden vloer draagt niet op de wanden wanden zijn horizontaal gekoppeld vloer draagt op de kolommen Afstand waarover de vloer kan kantelen om verlenging en verkorting door temperatuursverschillen op te vangen. 14 Werklijnen van de stabiliteitverbanden. 15 Nabij de dragende binnenwanden zijn de buitenconstructies verticaal los gehouden om uitzetting en krimp door temperatuurverschillen tussen binnen en buiten op te kunnen vangen 14 15 14?CEMENT?5 2025 Singeltoren Boven de parkeergarage is de Singeltoren gebouwd, een woongebouw van circa 45 m hoog en 13 bouwlagen (33 appartementen en 2 penthouses) (fig. 13). Het ontwerpuitgangs- punt was om woonplattegronden te creëren zonder dragende structuur erin en de gevel dragend uit te voeren. Zo ontstond een vrij indeelbare vloer van 8,6 × 12,0 m 2 , waarin meerdere woningindelingen kunnen worden gemaakt (fig. 14). De vloeren en wanden zijn vanwege de benodigde koppelingen met kolommen, balkons en vanwege de vele in te storten in- stallaties in het werk gestort, de kolommen zijn uitgevoerd in prefab beton. Stabiliteit?De Singeltoren wordt gestabili- seerd door een combinatie van binnenwan- den en de liftkern (fig. 14). De twee binnen- wanden zorgen voor stijfheid in beide orthogonale richtingen, waarbij het systeem kan roteren om het kruispunt van de werk- lijn van deze wanden. De werklijn van de betonkern kruist hier niet mee en daardoor voorkomt de betonkern rotatie. Gevelkolommen?De gevelkolommen die nabij de dragende wanden staan, zijn niet dragend uitgevoerd (fig. 15). Dit om thermi- sche spanningen door uitzettingsverschillen tussen de binnengelegen vloer en de buiten- gelegen gevelconstructies, zoals de kolom- men en balkons, te voorkomen. Door toe- passing van een stalen plaat met slobgaten en een holle achterruimte ('bakje'), die is verankerd in de vloerrand, zijn translaties in meerdere richtingen mogelijk (zie ook 16 Dragende buitengevelkolommen die met isokorven de vloer dragen. Foto: AMMO Amber Meij 17 Speciale aandacht is besteed aan de detaillering van de prefab schoonbetongevel. Foto: Corentin Haubruge 17 16 De gevelkolom- men nabij de dragende wanden zijn niet dragend uitgevoerd CEMENT 5 2025 ?15 18 Overzicht van de overdrachtsconstructie (rood) voor de Singeltoren op de parkeergarage eerste artikel over de Meelfabriek 'Puzzelen met bestaande constructies'). Er is veel aandacht besteed om de dragende gevelkolommen zo slank mogelijk te maken. Ze zijn aanvankelijk ontworpen met een breedte van 220 mm en verankerd met stalen consoles aan de achterliggende vloer (foto 16). Dit is, om kosten te besparen, gewijzigd naar isokorfkoppelingen. Gevolg was dat de kolommen 250 mm breed en 370 mm diep moesten worden, bij sterkte- klasse C55/67. Nog steeds heel slank voor een bijna 50 m hoog gebouw. Deze kolommen zijn beeldbepalend (foto 1 en 17). De architect heeft de gevel zo ontworpen dat de verticale geleding wordt benadrukt en de ramen van vloer tot vloer kunnen doorlopen. De kolommen zijn over twee verdiepingen uit één stuk gemaakt en per twee verdiepingen is er een horizontale gevelband gemaakt. Ook deze is uitgevoerd in prefab beton en met isokorven aan de vloerranden bevestigd. Het schoonbeton is strak afgewerkt en voorzien van 3% titaan- dioxide om het licht van kleur te maken. Tevens zal het hierdoor minder vervuilen. 18 Overdrachtsconstructie ?De Singeltoren is gefundeerd op de parkeergarage. Om de krachten uit de toren te spreiden in de onder- liggende constructie van de parkeergarage, is een overdrachtsconstructie gemaakt met in het werk gestorte betonbalken van 1,0 m dik (fig. 18). 30 jaar voorbereiding Al vanaf 2015 wordt er door het ontwerp- en bouwteam gewerkt aan dit complexe project. Niet te vergeten dat eigenaar/ontwikkelaar Ab van der Wiel daarvoor al bijna 30 jaar voorbereiding van alle processen had getrof- fen. Dit geeft aan wat erbij komt kijken om waardevol cultuurhistorisch erfgoed te transformeren. Naar verwachting worden de laatste bouwwerkzaamheden in 2026 afgerond. In een volgend artikel wordt ingegaan op de projecten van fase 2.? 16?CEMENT?5 2025